Belgili jurnalist Tólen Tileubay ótken jeltoqsan aiynda   (27.12.16) «ShALQAR» últtyq radiosy arqyly әuetolqynyna shyghatyn  Jasúlan Nauryzbayúlynyng «Otandy sýng» bghadarlamasyna qatysyp, qazirgi qazaq baspasózi turaly oiyn ortagha saldy. Astanadaghy Últtyq akademiyalyq kitaphanada «Tәuelsizdik-túmarym» atty jana kitabyn oqryman qauymgha úsynghan әriptesimiz Mәskeude RF Syrtqy ister ministri S. Lavrovqa qazaq tilinde saual qoyghanyn әngimelep berdi. Sonday-aq ol "últshyldyqtan qorqudyng qajeti joq ekendigin" de qadap aitty.   

Jasúlan Nauryzbayúly: Tóke, keshe ghana Astanadaghy Últtyq akademiyalyq kitaphanada «Tәuelsizdik-túmarym» atty jana kitabynyzdyng túsauy kesildi. Qútty bolsyn! El tәuelsizdigining 25 jyldyghyna oray jaryqqa shyqqan jana jinaghynyzgha el aldyna shyghyp, halyqtyng sózin sóilep, ruhany demeu jasap jýrgen el aghalarymen, ziyaly qauym ókilderimen, kileng jaqsy-jaysandarmen jýrgizgen sýbeli súhbattarynyz, saraptamalyq maqalalarynyz kirgenin kórdim. Búl enbeginiz elding qajetine jaraytynday, qay qazaqtyng balasy oqysa da taghylym alatynday dýnie bolsyn! Býgingi әngimemizdi osy kitabynyzdan bastasaq.

Tólen Tileubay: Rahmet, Jasúlan. Eng aldymen, Qazaq Elin túghyrly tәuelsizdigimizding 25 jyldyghymen qúttyqtaymyn! Elimiz ýshin tabysty bolghan 2016 jyl da ayaqtalyp keledi. Barshamyzdy eski jyl esirkep, jana jyl jarylqasyn! Jana kitabym turaly aitayyn. IYә, búl mening tәuelsizdigimizding shiyrek ghasyrlyq mereytoyyna jasaghan kishkene tartuym deuge bolady. Kitapty shyghararda aldyma eki týrli maqsat qoydym. Birinshiden, tәuelsizdik jyldarynda qazaq baspasózinde jaryq kórgen eng ózekti, sýbeli súhbattarymdy, saraptamalyq maqalalarymdy, publisistikalyq shygharmalarymdy jinaqtap, oqyrmangha úsynudy múrat ettim. Ondaghy niyetim – qazaq qoghamynda aitylghan ótkir pikir, túshymdy oi, parasatty syn, janashyr tilekti taspagha bastyryp, tarihtyng paraghynda qaldyru. Ekinshiden, jurnalistikada 20 jylgha juyq uaqyt ýzdiksiz qyzmet etip kelemin. Sonyng ishinde gazet salasyndaghy tәjiriybemdi tilshi boludy armandaghan ini-qaryndastarymmen bóliskim keldi. Men súhbattasqan jandardyng arasynda memleket jәne qogham qayratkeri, sayasatker, sayasattanushy, ghalym, jazushy, aqyn, zanger, ekonomist, mәdeniyettanushy, diplomat, dәriger, filolog, әnshi, gharyshker, sportshy t.b. kәsip iyeleri, aqjaghalylar (viyse-spiyker, deputat, ministr, әkim t.b.) bar. Eng qúndysy - súhbat keyipkerlerining jiyrma bes jylda baspasózde aitqan oramdy oilary, parasatty pikirleri bizding qoghamgha oy saldy, búqara men biylikti «oyatty». Osylardyng bәrinen qoghamdyq pikir qúraldy. Tәuelsiz eldegi erkin pikirding qoghamdy damytushy kýshke ainalghanyn kórsetkim keldi. Kitap ýsh bólimnen túrady. «Alashtyng ansaghany - Azattyq» degen alghashqy bólimge súhbattarymdy, «Tәnirding tartuy - Tәuelsizdik» degen ekinshi bólimge maqalalarymdy, «Qazaqtyng baqyty - Bostandyq» degen ýshinshi bólimge publisistikalyq shygharmalarymdy toptastyrdym. Negizinen, ol ýsh aituly datagha oray jaryqqa shyqty deuge bolady. El tәuelsizdigining 25 jyldyghy, Jeltoqsan últ-azattyq kóterilisining 30 jyldyghy, Alash kósemi Álihan Bókeyhannyng 150 jyldyghy. Búl tarihy datalar kezdeysoq qatar kelip otyrghan joq. Bәrining arasynda belgili bir baylanys bar. Mysaly, 1-shi bólimdegi 25 súhbat Jeltoqsan turaly sayasattanushy, zanger S. Qasymovtyng «Kónge kómilgen kek» atty súhbatymen bastalyp, әlihantanushy ghalym Súltan Han Aqqúlynyng «Á. Bókeyhan mason úiymyna óz últynyng mýddesi ýshin kirdi» atty súhbatymen ayaqtalady. Sayasattanushy Berik Ábdighaliyúly: «Biz tәuelsiz Qazaqstannyng tarihyn Alash Respublikasynyng tarihynan bastauymyz kerek» deydi. Men osyny qúptaymyn. Alash ardaqtylary tәuelsizdikti ansap qana qoyghan joq. Sonyng jolynda kýresti, qúrban boldy.     

Jasúlan Nauryzbayúly: Kitabynyz qansha danamen shyqty? Ony izdegen oqyrmandar qaydan alady? Qalay taratasyzdar?

Tólen Tileubay: Kitapty Astanadaghy «Baqorda» baspa ýii basyp shyghardy. Taralymy – 500 dana. Osy jerde «Shalqardyn» minberin paydalana otyryp, jana kitabymdy jaryqqa shygharugha qol úshyn berip, demeushilik jasaghan, óz últynyng mýddesine jan-tәnimen qyzmet etip jýrgen tanymal kәsipker, «Bagorda media group» kompaniyasynyng basshysy, ózimning jan dosym Mәdy Manatbekke, enbegimdi az ghana uaqytta basyp shygharghan «Baqorda» baspa ýiining barsha qyzmetkerlerine alghys aitamyn. Kitaptyng tolyq danasy 2017 jyldyng qantar aiynyng sonynda basylyp shyghady. Respublikalyq, oblystyq kitaphanalargha taratudy josparlap otyrmyn. Sonday-aq, ony gumanitarlyq joghary oqu oryndarynyng (әsirese, jurnalistika fakulitetterining studentterine) studentterine tanystyru da oida bar. Ondaghy múratym – sórelerde jatyp qalmay, júrttyng qajetine jaraghany. Al, kez-kelgen oqugha yntaly oqyrmannyng ózimning tikeley qalta telefonyma habarlasyp, satyp alugha mýmkindigi bar. Osy jerde telefonymnyng nómirin aita keteyin: 8 701 346 43 68.

Jasúlan Nauryzbayúly: Siz Jeltoqsan últ-azattyq kóterilisin bir kisidey jazyp, zerttediniz. Jeltoqsan men Tәuelsizdigimizding arasynda qanday balanys bar?

Tólen Tileubay: Jeltoqsan kóterilisi turaly kóp jazdym. Eger ol materialdardy jinastyrsam, bir kitap shygharugha bolady. Jeltoqsannyng shyndyghyn jazu maqsatymen kóterilis qaharmandarynyng birnesheuin izdep-tauyp, ashyq súhbattastym. Birnesheuimen jaqyn tanysyp, aralasyp kettim. Búl taqyrypqa degen qyzyghushylyghym Konstitusiyalyq Sottyng búrynghy mýshesi, múraghattarmen júmys istep, Jeltoqsangha qatysty isterdi sottyng tyndaularyna dayyndaghan belgili sayasattanushy, zanger Sabyr Ahmetjanúly Qasymov aghamyzben tanysyp, әngimeleskennen keyin oyandy. Osydan tura 14 jyl búryn, ol kisimen ashyq súhbattasyp, sol kezdegi respublikalyq tәuelsiz «Altyn orda» gazetine «Kónge kómilgen kek» atty keng kólemdegi súhbatymdy jariyaladym. Sol joly Sabyr aghamyz osy taqyrypta otandyq baspasózge alghash ret súhbat berdi. Sol súhbatymdy kóp basylymdar kóshirip shyghardy. Sebebi onda Jeltoqsannyng júmbaq bolyp kelgen biraz shyndyghy aityldy. Ayta keteyin, osy kitabymda Jeltoqsan jónindegi elge tanymal túlghalardyng da ashyq jauaptary keltirilgen. Jeltoqsan men Tәuelsizdikting arasynda tyghyz baylanys bar, sebebi Jeltoqsan bizge, bizge ghana emes, búrynghy odaqtaghy kóptegen elderge tәuelsizdik alugha jol ashyp berdi. Jeltoqsannyng Qazaqstannyng tәuelsizdigi ýshin manyzyn týsinetin kýn alda.  

Jasúlan Nauryzbayúly: Tóke, azattyq alghanymyzgha shiyrek ghasyr ótti. Biraq biz osy tәuelsizdigimizdi óz dәrejesinde baghalap, qadirlep jýrmiz be?

Tólen Tileubay: Ár qazaqtyn, әr otandasymyzdyng jýreginde tәuelsizdikke degen erekshe sezim boluy tiyis. Onday sezim bolmasa, baghalau ne qadirleu turaly aitudyng ózi artyq. Tәuelsizdik – tәtti, qasiyetti, kiyeli úghym. Ony әrkim ózinshe týsinedi. Mening oiymsha, búl úghym eldi, Otandy sýi degen úly úghymdarmen astasyp jatyr. «Elimdi sýiemin!», «Otanymnyng patriotymyn!» degen әr adam ol sózin isimen dәleldey biluge tiyis. Mysaly, diqanshy eginin egip, múghalim shәkirtin oqytyp, tilshi maqalasyn jazyp, tәuelsizdikti nyghaytugha ýles qosady. Tek olar adal enbekpen ghana ómir sýrsin. Tәuelsizdikti óz dengeyinde baghalau ýshin, bizge memleketshildik sana qalyptastyru qajet. Keyde memlekettik tildi bilmegenderdi kórip, qynjylatynymyz ras. Jazushy Tólen Ábdik aghamyz birde: «Patriotizmning negizin qalaushy – memlekettik til. Tughan Otanynnyng patriotizmin kórshi elding (Reseydin) memlekettik tilimen jasau mýmkin emes» degen pikir aitty. Sayasattanushy Berik Ábdighaliyúly aitqanday, «Qazaqstannyng kәstómin kiyip alyp, Qazaqstanda shygharylghan telefonmen sóilesip, Qazaqstannyng kóligine minip alyp, oryssha shýldirlep jýrgenimizding ne keregi bar?!». Mening oiymsha, Otandy sýi, Tәuelsizdikti qadirleu tittey nәrseden bastalady. Ár qazaqtyng últtyq әdet-ghúrpyn, salt-dәstýrin qadirleui osyghan mysal. Kózi tirisinde súhbattasugha barghanymda Ábish Kekilbayúly aghamyz: «Tәuelsizdik – búl kezge deyingi de, búl kezden keyingi de keshetin ghúmyrymyzdyng ruhany mәiegi. Tәuelsizdikke jetkenge deyingi ghúmyr ony kókseumen ótse, tәuelsizdikten keyingi ghúmyr ony bayandy etudi basty múrat etedi» degen oiyn aityp edi. Olay bolsa, biz býgin tәuelsizdikti bayandy etuge ýles qosayyq. Azat elde ómir sýruding ózi – ýlken baqyt. Jer betinde azattyghyn almaghan elder de bar. Otany joq últtar da kóp. Al bostandyq bizge Allanyng bergen baqyty. Jas úrpaqqa osyny týsindiruden jalyqpayyq.

Jasúlan Nauryzbayúly: Tóke, osy jerde «Otandy sýy» habarynyng túraqty saualyna kelsek. Qazir ózining tilin bilmeytin, bilgisi de kelmeytin bauyrlarymyz bar. Olardy otansýigish, últshyl azamat dep aita alasyz ba?

Tólen Tileubay: Meninshe, olardy «Sen qazaqsha bilmeysin! Sen patriot emessin!» dep keudesinen iyterip, syrtqa tebuge bolmaydy. Óitkeni keybir adamdar oryssha sóilep jýrip te, elin sýiip, Otanynyng mýddesine qyzmet etedi. Memleketshildik sana degen bar. Bizde memleketshildik sana birte-birte qalyptasady dep ýmittenemin. Álgi oryssha sóilep jýrgen qandastarymyz uaqyt óte kele qazaq tili memleket qúraushy últtyng tili ekenin, ol eshqashan ólmeytinin týsinedi. Bastysy, olarda ózining tughan auylyna, qalasyna, eline degen elsýiermendik sezim boluy tiyis. «20 jylda memleket qúrghanymyzben, memleketshildik sanany qalyptastyra almadyq. Memleket, Tәuelsizdik degen úghymdardy sanamyzgha әli sinire qoymaghan siyaqtymyz»,-deydi sayasattanushy Erlan Qariyn. Búl әriyne ol kisining pikiri. Mening oiymsha, belgili bir uaqyt ótkende tarihy sanamyz qalyptasady. Ol ýshin Qazaqstanda túratyn adamdardyng barlyghy memleketshil bolugha úmtylghany jón.

Jasúlan Nauryzbayúly: Al, últshyl degen sózdi qalay týsinesiz? Búl sóz qúlaqqa bir týrli estiledi. Óitkeni keshegi kýni qazaqtyng qamyn oilaghan ata-babalarymyzgha osynday jala jabyldy ghoy.

Tólen Tileubay: Últshyl degen sózden ýrkuding keregi joq.  Kerisinshe, bizding últsyzdanyp bara jatqan qoghamda últshyl bolugha úmtylghan abzal. Erlan Qaringe de bir joly osy saualdy qoyghanmyn. Ol: «Bir ókinishtisi, biz tәuelsiz memleket qúru kezeninde últshyldyqtan ýrkip, bas tarttyq. Memleketting damuyna bastapqy energiyany beretin – osy. Ony últshyldyq, últjandylyq dep qalay atasaq ta bәribir. 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinen keyin, bizde eng aldymen elitada, ziyaly qauymda bir ýrey qalyptasty. 20 jyl boyyna osy últshyldyqty basyp keldik. Tipti, ony últjandylyq dep júmsartyp, kópúlttylyq dep ózgertip, ózimizdi ózimiz aldap, sol úghymdy joqqa shygharyp kelemiz» degen batyl pikir bildirdi. Bir zamanda kommunister alashordashylargha «últshyl» degen aiyp taqty. Kenes biyligi Jeltoqsanda «qazaq últshyldyghy turaly» arnayy qauly shygharyp, elimizding týkpir-týkpirinen últshyldardy izdedi. Sol zamanda ol qorqynyshty sóz bolatyn. Al býgin zaman basqa. Mening týsinigimde últshyl degen óz últyn, elin, Otanyn shyn sýietin adam degen sóz. Ol adam óz últyna jany ashidy. Últtyq qúndylyqtaryn qasterleydi. Salt-dәstýrin tolyq ústanady. Endeshe, bәrimiz últshyl bolugha úmtyluymyz kerek. «Biz últshylmyz, memleketshilmiz!» dep algha adymday bereyik.

Studiyagha soghylghan qonyrau:

Almatydan telefon shalghan Baqqaly aghanyng súraghy:

«Siz qazir últtyq mәselelerdi jýzege asyra alatyn qanday jas qayratkerlerding atyn atay alasyz? Solardyng ishinde kimdermen súhbattastynyz?».

Tólen Tileubay: Áriyne últtyq mәselelerdi batyl kóterip jýrgen kóptegen adamdarmen súhbattastym. Olargha maghan bagha beruge erterek shyghar. Osy jerde Sabyr Qasymov aghamyzdyng myna pikirin keltireyin: «Jas talantty qayratkerler bizde jeterlik. Solardyng ishinen sayasatta shynyqqandaryn atap bereyin, olar: Berik Ábdighaliyúly, Erlan Qariyn, Múhtar Tayjan, Dosym Sәtpaev, Aydos Sarym, Dihan Qamzabekúly jәne t.b. Búl jigitter barsha qazaq halqynyng bilimdi patriottary». Mysaly, óz basym sayasattanushylardan Sabyr Qasymov pen Berik Ábdighaliyúly aghalarymdy erekshe ýlgi tútamyn. Berik aghamnyng kisiligine, qarapayymdylyghyna tәntimin. Keshe kitabymnyng túsaukeseri óterde bir-eki saghat búryn Bekene telefon shalyp, túsaukeserge shaqyrdym. Qolyna «Qazaq bolayyq» degen kitabyn syilyqqa alyp, jetip kelipti. Agha-dostyng shynayy kóniline qatty riza boldym.

Jasúlan Nauryzbayúly: Bir sózinizde erkin pikir, azat oy dep qaldynyz. Jalpy jurnalister qauymyn biylik pen búqaranyng arasyndaghy altyn kópir dep jatamyz. Býgingi jurnalisterde erkin pikir, azat oy bar ma?

Tólen Tileubay: Bizding qoghamda azat oily azamattar kóp. Biraq olardyng kóbisi erkin pikir bildire bermeydi. Kóp nәrse tilshining qyzmet etetin BAQ-taryna baylanysty. Baspasóz azat oily boluy ýshin, ony basqaryp otyrghan adamdar últshyl, azat oily boluy kerek. Men birqatar sonday bas redaktorlarmen júmys istedim. Kóp jyldar boyy respublikalyq «Jas qazaq» gazetinde tilshi boldym. Ýkimettin, Parlamentting jiyndaryna qatysyp, Ýkimet basshysyna, ministrlerge qatysty syny maqalalar jazdym. Eger erkin pikir, azat oy bolmasa ol gazetke shyghar ma edi? Sonday-aq, biz Parlamentte әrtýrli deputattardyng auzynan shyqqan batyl pikirlerdi jariyalap jýrdik. Bizding qoghamda: «Qazaqtildi baspasóz orys tildi baspasózge qaraghanda ótkir, batyl emes» degen synarjaq kózqaras bar. Biraq men múnymen mýldem kelispeymin. Kerisinshe, qoghamdaghy barlyq erkin pikir, oi-tolghau әueli qazaqtildi baspasózge shyghady. Últtyq mәselelerdi de birinshi bolyp qazaq baspasózi kóteredi. Áriyne, keyde ótkir súhbattar, maqalalar siyrek kezdesedi. Azat oily qoghamgha ainalamyz desek, súhbat beretin adam da, ony jazatyn da adam da oqyrmannyng aqiqatty bilu, azat oidy jetkizu qúqyn qasterleui kerek. Aqparat ta – aua. Adam auamen qalay tynystasa, aqparatpen de solay qorektenedi.

Jasúlan Nauryzbayúly: Tóke, sizding Ýkimettegi jiyndarda, baspasóz mәslihattarynda biylik ókilderine batyl saual qoyyp jýrgeninizdi bәrimiz bilemiz. Reseyge barghanda Sergey Lavrovqa qazaq tilinde súraq qoyghanynyzdy da estidik. Sonynyzdan ergen jas jurnalisterge azat oily bolyndar dep aityp otyrasyz ba?

Tólen Tileubay: Mәskeude Sergey Lavrovqa qazaq tilinde saual qoyghanymdy aita keteyin. Marat Tәjin aghamyzdyng Syrtqy ister ministri bolyp túrghan kezinde bir top jurnalister Reseyge bardyq. Eki elding ministrleri kezdesip, qújattargha qol qoydy. Artynan eki taraptyng jurnalisterine eki-ekiden saual qoigha mýmkindik tudy. Sonyng birinde maghan Reseyding Syrtqy ister ministrine saual qoidyng sәti týsti. Mikrofongha kelip, Bayqonyrdyng taghdyry turaly súraghymda qazaq tilinde qoydym. Júrt siltidey tyna qalypty. Aynalama qarasam, reseylik jurnalister ala kózimen atyp, jaqtyrmaghanyn bayqadym. Elshilik qyzmetkerleri súraghymdy orysshagha audaryp qaghazgha jazyp, S. Lavrovqa berudi ótindi. Sóitip, reseylik ministr súraqqa oryssha jauap berdi. Biraq әlgi oqigha reseylik әriptesterimning qazaq tiline jaghymsyz kózqarasta ekenin kórsetip berdi.

 Abai.kz