Белгілі журналист Төлен Тілеубай өткен желтоқсан айында   (27.12.16) «ШАЛҚАР» ұлттық радиосы арқылы әуетолқынына шығатын  Жасұлан Наурызбайұлының «Отанды сүю» бғадарламасына қатысып, қазіргі қазақ баспасөзі туралы ойын ортаға салды. Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада «Тәуелсіздік-тұмарым» атты жаңа кітабын оқрыман қауымға ұсынған әріптесіміз Мәскеуде РФ Сыртқы істер министрі С. Лавровқа қазақ тілінде сауал қойғанын әңгімелеп берді. Сондай-ақ ол "ұлтшылдықтан қорқудың қажеті жоқ екендігін" де қадап айтты.   

Жасұлан Наурызбайұлы: Төке, кеше ғана Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада «Тәуелсіздік-тұмарым» атты жаңа кітабыңыздың тұсауы кесілді. Құтты болсын! Ел тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай жарыққа шыққан жаңа жинағыңызға ел алдына шығып, халықтың сөзін сөйлеп, рухани демеу жасап жүрген ел ағаларымен, зиялы қауым өкілдерімен, кілең жақсы-жайсаңдармен жүргізген сүбелі сұхбаттарыңыз, сараптамалық мақалаларыңыз кіргенін көрдім. Бұл еңбегіңіз елдің қажетіне жарайтындай, қай қазақтың баласы оқыса да тағылым алатындай дүние болсын! Бүгінгі әңгімемізді осы кітабыңыздан бастасақ.

Төлен Тілеубай: Рахмет, Жасұлан. Ең алдымен, Қазақ Елін тұғырлы тәуелсіздігіміздің 25 жылдығымен құттықтаймын! Еліміз үшін табысты болған 2016 жыл да аяқталып келеді. Баршамызды ескі жыл есіркеп, жаңа жыл жарылқасын! Жаңа кітабым туралы айтайын. Иә, бұл менің тәуелсіздігіміздің ширек ғасырлық мерейтойына жасаған кішкене тартуым деуге болады. Кітапты шығарарда алдыма екі түрлі мақсат қойдым. Біріншіден, тәуелсіздік жылдарында қазақ баспасөзінде жарық көрген ең өзекті, сүбелі сұхбаттарымды, сараптамалық мақалаларымды, публицистикалық шығармаларымды жинақтап, оқырманға ұсынуды мұрат еттім. Ондағы ниетім – қазақ қоғамында айтылған өткір пікір, тұшымды ой, парасатты сын, жанашыр тілекті таспаға бастырып, тарихтың парағында қалдыру. Екіншіден, журналистикада 20 жылға жуық уақыт үздіксіз қызмет етіп келемін. Соның ішінде газет саласындағы тәжірибемді тілші болуды армандаған іні-қарындастарыммен бөліскім келді. Мен сұхбаттасқан жандардың арасында мемлекет және қоғам қайраткері, саясаткер, саясаттанушы, ғалым, жазушы, ақын, заңгер, экономист, мәдениеттанушы, дипломат, дәрігер, филолог, әнші, ғарышкер, спортшы т.б. кәсіп иелері, ақжағалылар (вице-спикер, депутат, министр, әкім т.б.) бар. Ең құндысы - сұхбат кейіпкерлерінің жиырма бес жылда баспасөзде айтқан орамды ойлары, парасатты пікірлері біздің қоғамға ой салды, бұқара мен билікті «оятты». Осылардың бәрінен қоғамдық пікір құралды. Тәуелсіз елдегі еркін пікірдің қоғамды дамытушы күшке айналғанын көрсеткім келді. Кітап үш бөлімнен тұрады. «Алаштың аңсағаны - Азаттық» деген алғашқы бөлімге сұхбаттарымды, «Тәңірдің тартуы - Тәуелсіздік» деген екінші бөлімге мақалаларымды, «Қазақтың бақыты - Бостандық» деген үшінші бөлімге публицистикалық шығармаларымды топтастырдым. Негізінен, ол үш айтулы датаға орай жарыққа шықты деуге болады. Ел тәуелсіздігінің 25 жылдығы, Желтоқсан ұлт-азаттық көтерілісінің 30 жылдығы, Алаш көсемі Әлихан Бөкейханның 150 жылдығы. Бұл тарихи даталар кездейсоқ қатар келіп отырған жоқ. Бәрінің арасында белгілі бір байланыс бар. Мысалы, 1-ші бөлімдегі 25 сұхбат Желтоқсан туралы саясаттанушы, заңгер С. Қасымовтың «Көңге көмілген кек» атты сұхбатымен басталып, әлихантанушы ғалым Сұлтан Хан Аққұлының «Ә. Бөкейхан масон ұйымына өз ұлтының мүддесі үшін кірді» атты сұхбатымен аяқталады. Саясаттанушы Берік Әбдіғалиұлы: «Біз тәуелсіз Қазақстанның тарихын Алаш Республикасының тарихынан бастауымыз керек» дейді. Мен осыны құптаймын. Алаш ардақтылары тәуелсіздікті аңсап қана қойған жоқ. Соның жолында күресті, құрбан болды.     

Жасұлан Наурызбайұлы: Кітабыңыз қанша данамен шықты? Оны іздеген оқырмандар қайдан алады? Қалай таратасыздар?

Төлен Тілеубай: Кітапты Астанадағы «Бақорда» баспа үйі басып шығарды. Таралымы – 500 дана. Осы жерде «Шалқардың» мінберін пайдалана отырып, жаңа кітабымды жарыққа шығаруға қол ұшын беріп, демеушілік жасаған, өз ұлтының мүддесіне жан-тәнімен қызмет етіп жүрген танымал кәсіпкер, «Bagorda media group» компаниясының басшысы, өзімнің жан досым Мәди Манатбекке, еңбегімді аз ғана уақытта басып шығарған «Бақорда» баспа үйінің барша қызметкерлеріне алғыс айтамын. Кітаптың толық данасы 2017 жылдың қаңтар айының соңында басылып шығады. Республикалық, облыстық кітапханаларға таратуды жоспарлап отырмын. Сондай-ақ, оны гуманитарлық жоғары оқу орындарының (әсіресе, журналистика факультеттерінің студенттеріне) студенттеріне таныстыру да ойда бар. Ондағы мұратым – сөрелерде жатып қалмай, жұрттың қажетіне жарағаны. Ал, кез-келген оқуға ынталы оқырманның өзімнің тікелей қалта телефоныма хабарласып, сатып алуға мүмкіндігі бар. Осы жерде телефонымның нөмірін айта кетейін: 8 701 346 43 68.

Жасұлан Наурызбайұлы: Сіз Желтоқсан ұлт-азаттық көтерілісін бір кісідей жазып, зерттедіңіз. Желтоқсан мен Тәуелсіздігіміздің арасында қандай баланыс бар?

Төлен Тілеубай: Желтоқсан көтерілісі туралы көп жаздым. Егер ол материалдарды жинастырсам, бір кітап шығаруға болады. Желтоқсанның шындығын жазу мақсатымен көтеріліс қаһармандарының бірнешеуін іздеп-тауып, ашық сұхбаттастым. Бірнешеуімен жақын танысып, араласып кеттім. Бұл тақырыпқа деген қызығушылығым Конституциялық Соттың бұрынғы мүшесі, мұрағаттармен жұмыс істеп, Желтоқсанға қатысты істерді соттың тыңдауларына дайындаған белгілі саясаттанушы, заңгер Сабыр Ахметжанұлы Қасымов ағамызбен танысып, әңгімелескеннен кейін оянды. Осыдан тура 14 жыл бұрын, ол кісімен ашық сұхбаттасып, сол кездегі республикалық тәуелсіз «Алтын орда» газетіне «Көңге көмілген кек» атты кең көлемдегі сұхбатымды жарияладым. Сол жолы Сабыр ағамыз осы тақырыпта отандық баспасөзге алғаш рет сұхбат берді. Сол сұхбатымды көп басылымдар көшіріп шығарды. Себебі онда Желтоқсанның жұмбақ болып келген біраз шындығы айтылды. Айта кетейін, осы кітабымда Желтоқсан жөніндегі елге танымал тұлғалардың да ашық жауаптары келтірілген. Желтоқсан мен Тәуелсіздіктің арасында тығыз байланыс бар, себебі Желтоқсан бізге, бізге ғана емес, бұрынғы одақтағы көптеген елдерге тәуелсіздік алуға жол ашып берді. Желтоқсанның Қазақстанның тәуелсіздігі үшін маңызын түсінетін күн алда.  

Жасұлан Наурызбайұлы: Төке, азаттық алғанымызға ширек ғасыр өтті. Бірақ біз осы тәуелсіздігімізді өз дәрежесінде бағалап, қадірлеп жүрміз бе?

Төлен Тілеубай: Әр қазақтың, әр отандасымыздың жүрегінде тәуелсіздікке деген ерекше сезім болуы тиіс. Ондай сезім болмаса, бағалау не қадірлеу туралы айтудың өзі артық. Тәуелсіздік – тәтті, қасиетті, киелі ұғым. Оны әркім өзінше түсінеді. Менің ойымша, бұл ұғым елді, Отанды сүю деген ұлы ұғымдармен астасып жатыр. «Елімді сүйемін!», «Отанымның патриотымын!» деген әр адам ол сөзін ісімен дәлелдей білуге тиіс. Мысалы, диқаншы егінін егіп, мұғалім шәкіртін оқытып, тілші мақаласын жазып, тәуелсіздікті нығайтуға үлес қосады. Тек олар адал еңбекпен ғана өмір сүрсін. Тәуелсіздікті өз деңгейінде бағалау үшін, бізге мемлекетшілдік сана қалыптастыру қажет. Кейде мемлекеттік тілді білмегендерді көріп, қынжылатынымыз рас. Жазушы Төлен Әбдік ағамыз бірде: «Патриотизмнің негізін қалаушы – мемлекеттік тіл. Туған Отаныңның патриотизмін көрші елдің (Ресейдің) мемлекеттік тілімен жасау мүмкін емес» деген пікір айтты. Саясаттанушы Берік Әбдіғалиұлы айтқандай, «Қазақстанның кәстөмін киіп алып, Қазақстанда шығарылған телефонмен сөйлесіп, Қазақстанның көлігіне мініп алып, орысша шүлдірлеп жүргеніміздің не керегі бар?!». Менің ойымша, Отанды сүю, Тәуелсіздікті қадірлеу титтей нәрседен басталады. Әр қазақтың ұлттық әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін қадірлеуі осыған мысал. Көзі тірісінде сұхбаттасуға барғанымда Әбіш Кекілбайұлы ағамыз: «Тәуелсіздік – бұл кезге дейінгі де, бұл кезден кейінгі де кешетін ғұмырымыздың рухани мәйегі. Тәуелсіздікке жеткенге дейінгі ғұмыр оны көксеумен өтсе, тәуелсіздіктен кейінгі ғұмыр оны баянды етуді басты мұрат етеді» деген ойын айтып еді. Олай болса, біз бүгін тәуелсіздікті баянды етуге үлес қосайық. Азат елде өмір сүрудің өзі – үлкен бақыт. Жер бетінде азаттығын алмаған елдер де бар. Отаны жоқ ұлттар да көп. Ал бостандық бізге Алланың берген бақыты. Жас ұрпаққа осыны түсіндіруден жалықпайық.

Жасұлан Наурызбайұлы: Төке, осы жерде «Отанды сүю» хабарының тұрақты сауалына келсек. Қазір өзінің тілін білмейтін, білгісі де келмейтін бауырларымыз бар. Оларды отансүйгіш, ұлтшыл азамат деп айта аласыз ба?

Төлен Тілеубай: Меніңше, оларды «Сен қазақша білмейсің! Сен патриот емессің!» деп кеудесінен итеріп, сыртқа тебуге болмайды. Өйткені кейбір адамдар орысша сөйлеп жүріп те, елін сүйіп, Отанының мүддесіне қызмет етеді. Мемлекетшілдік сана деген бар. Бізде мемлекетшілдік сана бірте-бірте қалыптасады деп үміттенемін. Әлгі орысша сөйлеп жүрген қандастарымыз уақыт өте келе қазақ тілі мемлекет құраушы ұлттың тілі екенін, ол ешқашан өлмейтінін түсінеді. Бастысы, оларда өзінің туған ауылына, қаласына, еліне деген елсүйермендік сезім болуы тиіс. «20 жылда мемлекет құрғанымызбен, мемлекетшілдік сананы қалыптастыра алмадық. Мемлекет, Тәуелсіздік деген ұғымдарды санамызға әлі сіңіре қоймаған сияқтымыз»,-дейді саясаттанушы Ерлан Қарин. Бұл әрине ол кісінің пікірі. Менің ойымша, белгілі бір уақыт өткенде тарихи санамыз қалыптасады. Ол үшін Қазақстанда тұратын адамдардың барлығы мемлекетшіл болуға ұмтылғаны жөн.

Жасұлан Наурызбайұлы: Ал, ұлтшыл деген сөзді қалай түсінесіз? Бұл сөз құлаққа бір түрлі естіледі. Өйткені кешегі күні қазақтың қамын ойлаған ата-бабаларымызға осындай жала жабылды ғой.

Төлен Тілеубай: Ұлтшыл деген сөзден үркудің керегі жоқ.  Керісінше, біздің ұлтсызданып бара жатқан қоғамда ұлтшыл болуға ұмтылған абзал. Ерлан Қаринге де бір жолы осы сауалды қойғанмын. Ол: «Бір өкініштісі, біз тәуелсіз мемлекет құру кезеңінде ұлтшылдықтан үркіп, бас тарттық. Мемлекеттің дамуына бастапқы энергияны беретін – осы. Оны ұлтшылдық, ұлтжандылық деп қалай атасақ та бәрібір. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен кейін, бізде ең алдымен элитада, зиялы қауымда бір үрей қалыптасты. 20 жыл бойына осы ұлтшылдықты басып келдік. Тіпті, оны ұлтжандылық деп жұмсартып, көпұлттылық деп өзгертіп, өзімізді өзіміз алдап, сол ұғымды жоққа шығарып келеміз» деген батыл пікір білдірді. Бір заманда коммунистер алашордашыларға «ұлтшыл» деген айып тақты. Кеңес билігі Желтоқсанда «қазақ ұлтшылдығы туралы» арнайы қаулы шығарып, еліміздің түкпір-түкпірінен ұлтшылдарды іздеді. Сол заманда ол қорқынышты сөз болатын. Ал бүгін заман басқа. Менің түсінігімде ұлтшыл деген өз ұлтын, елін, Отанын шын сүйетін адам деген сөз. Ол адам өз ұлтына жаны ашиды. Ұлттық құндылықтарын қастерлейді. Салт-дәстүрін толық ұстанады. Ендеше, бәріміз ұлтшыл болуға ұмтылуымыз керек. «Біз ұлтшылмыз, мемлекетшілміз!» деп алға адымдай берейік.

Студияға соғылған қоңырау:

Алматыдан телефон шалған Баққали ағаның сұрағы:

«Сіз қазір ұлттық мәселелерді жүзеге асыра алатын қандай жас қайраткерлердің атын атай аласыз? Солардың ішінде кімдермен сұхбаттастыңыз?».

Төлен Тілеубай: Әрине ұлттық мәселелерді батыл көтеріп жүрген көптеген адамдармен сұхбаттастым. Оларға маған баға беруге ертерек шығар. Осы жерде Сабыр Қасымов ағамыздың мына пікірін келтірейін: «Жас талантты қайраткерлер бізде жетерлік. Солардың ішінен саясатта шыныққандарын атап берейін, олар: Берік Әбдіғалиұлы, Ерлан Қарин, Мұхтар Тайжан, Досым Сәтпаев, Айдос Сарым, Дихан Қамзабекұлы және т.б. Бұл жігіттер барша қазақ халқының білімді патриоттары». Мысалы, өз басым саясаттанушылардан Сабыр Қасымов пен Берік Әбдіғалиұлы ағаларымды ерекше үлгі тұтамын. Берік ағамның кісілігіне, қарапайымдылығына тәнтімін. Кеше кітабымның тұсаукесері өтерде бір-екі сағат бұрын Бекеңе телефон шалып, тұсаукесерге шақырдым. Қолына «Қазақ болайық» деген кітабын сыйлыққа алып, жетіп келіпті. Аға-достың шынайы көңіліне қатты риза болдым.

Жасұлан Наурызбайұлы: Бір сөзіңізде еркін пікір, азат ой деп қалдыңыз. Жалпы журналистер қауымын билік пен бұқараның арасындағы алтын көпір деп жатамыз. Бүгінгі журналистерде еркін пікір, азат ой бар ма?

Төлен Тілеубай: Біздің қоғамда азат ойлы азаматтар көп. Бірақ олардың көбісі еркін пікір білдіре бермейді. Көп нәрсе тілшінің қызмет ететін БАҚ-тарына байланысты. Баспасөз азат ойлы болуы үшін, оны басқарып отырған адамдар ұлтшыл, азат ойлы болуы керек. Мен бірқатар сондай бас редакторлармен жұмыс істедім. Көп жылдар бойы республикалық «Жас қазақ» газетінде тілші болдым. Үкіметтің, Парламенттің жиындарына қатысып, Үкімет басшысына, министрлерге қатысты сыни мақалалар жаздым. Егер еркін пікір, азат ой болмаса ол газетке шығар ма еді? Сондай-ақ, біз Парламентте әртүрлі депутаттардың аузынан шыққан батыл пікірлерді жариялап жүрдік. Біздің қоғамда: «Қазақтілді баспасөз орыс тілді баспасөзге қарағанда өткір, батыл емес» деген сыңаржақ көзқарас бар. Бірақ мен мұнымен мүлдем келіспеймін. Керісінше, қоғамдағы барлық еркін пікір, ой-толғау әуелі қазақтілді баспасөзге шығады. Ұлттық мәселелерді де бірінші болып қазақ баспасөзі көтереді. Әрине, кейде өткір сұхбаттар, мақалалар сирек кездеседі. Азат ойлы қоғамға айналамыз десек, сұхбат беретін адам да, оны жазатын да адам да оқырманның ақиқатты білу, азат ойды жеткізу құқын қастерлеуі керек. Ақпарат та – ауа. Адам ауамен қалай тыныстаса, ақпаратпен де солай қоректенеді.

Жасұлан Наурызбайұлы: Төке, сіздің Үкіметтегі жиындарда, баспасөз мәслихаттарында билік өкілдеріне батыл сауал қойып жүргеніңізді бәріміз білеміз. Ресейге барғанда Сергей Лавровқа қазақ тілінде сұрақ қойғаныңызды да естідік. Соңыңыздан ерген жас журналистерге азат ойлы болыңдар деп айтып отырасыз ба?

Төлен Тілеубай: Мәскеуде Сергей Лавровқа қазақ тілінде сауал қойғанымды айта кетейін. Марат Тәжин ағамыздың Сыртқы істер министрі болып тұрған кезінде бір топ журналистер Ресейге бардық. Екі елдің министрлері кездесіп, құжаттарға қол қойды. Артынан екі тараптың журналистеріне екі-екіден сауал қоюға мүмкіндік туды. Соның бірінде маған Ресейдің Сыртқы істер министріне сауал қоюдың сәті түсті. Микрофонға келіп, Байқоңырдың тағдыры туралы сұрағымда қазақ тілінде қойдым. Жұрт сілтідей тына қалыпты. Айналама қарасам, ресейлік журналистер ала көзімен атып, жақтырмағанын байқадым. Елшілік қызметкерлері сұрағымды орысшаға аударып қағазға жазып, С. Лавровқа беруді өтінді. Сөйтіп, ресейлік министр сұраққа орысша жауап берді. Бірақ әлгі оқиға ресейлік әріптестерімнің қазақ тіліне жағымсыз көзқараста екенін көрсетіп берді.

 Abai.kz