Týsi onghan qyzghylt týsqaghazdyng kirsheng betinde battiyp kózge týsken bir japyraq qyzyl matadan bastalghan әngime eki әielding keshki qúrghaq otyrystaryna erekshe renk berip, Marvinning qonyzday úsaq konstruktyrany aldanghan balanyng da oiyn san saqqa jýgirtken.

- Anau ne? - dep bastady sabalaq itting sausyldaghan jýnindey ýlpildek shashy auzyna týsken sary qyz.  Ýy iyesi sýp sýiir siraqtay tyrnaqtaryn ýstelge tynqyldatqanyn qoya salyp, qabyrgha tóbesine ilingen qyzyl shýberekke az múz telmirdi.

- Shang basypty. Qap әi? Órmekshi de úya salyp ýlgeripti. Ol ma? Ol - Beket atanyng basynan kelgen jyrtys qoy. Baysyz basy bos qúrbysy yrqyldaghan, bәlkim myrsyldaghanday túrpayylau dybys shyghardy.

- Soghan syiynam de. Baygha tiyip, eki úldy eki jyl qatarynan dóngeletken aqsha jýzi baqsha kelinshek, әr jerinen oy qyrtysty say qúlamasy anyq shalynatyn kózderin ýlkeytip, ernin týrtitti.

- Qoyshy, búl basqa tema. Bizding kózqarastarymyz kelmeydi ghoy. Davay, ne budem a?

- IYә, sol Tókendi aitayyq.

- Tókeng degen eng jaqsy tema.

- Tak, ol maghan ýilenbeytin siyaqty.

- Ýilenedi, tek qana aqshasy joq. Toy jasaghysy joq. Jalpy, bilesing ghoy, qazir jastar aqyldy, toy jasaghannan góri, pәter almaymyn ba dep, shaghyn bir basqosu jasay salady.

- Endi, men әke shesheme toy jasamandar dep qalay aitam.

- Nu, jasandar, biraq, Tókeng saghan qarap jasamay taghy túrmaydy ghoy. Úyat qoy oghan, namys. Bilmeymin, shyn aitsam. Qaytesin, kýtesing de.

- IYә... Túrmys qúryp, bala sýigim keledi, predstavlyaeshi.

- Qayt deysin? Jasyng otyzgha tayady. Qiyn әriyne.

- Sonymen, sol matagha tabynasyng da. Osy týsinbeymin, tabynu kerek bolsa, syiynu kerek bolsa, payghambar bar emes pe? Sender ne, әrkez tabynatyn bireudi tauyp ala beresinder?

- Nu, dorogaya, saghan múny týsindire almaymyn.

- Aytshy, matany nege ilip qoydyn?

- Múny, kózim alayyp aspangha qaraghanda, Beket atam esime týssin dep ilip qoydym, - dedi tyrighan kelinshek aqsha betindegi býkil әjimdi mandayyna jiyrylyp.

- Beketti esine alyp... O, toba, Allahty esine al.

- Bet auzyn bes batpan shýberekpen oraghan ana podrugannyng әngimesin aitpashy maghan.

- Nu, endi seniki dúrys pa, Beketti esime alam dep.

- Sol podrugang Arabiyadan alghan ghoy ilimin. Aytpaqshy, tipti Arabiyagha baryp keldi.

- IYә, baryp keldi. Bilesing be, arabtar azghyndap, azyp ketken deydi. Namazdy otyrdym, dәretke bardym, shay ishtim degen siyaqty daghdymen oqidy deydi.

- Sonyng maghan uaghyzyn aityp jatsyng eshe. Ei, payghambar aitqan: "din Arabiyadan bastalyp, Arabiyada bitedi" dep.

- Mәәә, shyn ba ne? Bilmegen ekem.

- Ózderi izvrashensy. Nesin aitasyn?

- Seniki dúrys bolsa, payghambargha nege jalbarynbaysyn? Payghambardyng dәrejesi myng artyq qoy. Aqsha jýzi baqsha kelinshek, soydighan tyrnaqtarymen iyegin jasqap, tereng kýrsinip aldy. Úipa túipa búira shashyn silkip qalyp, aldyndaghy tәtti bәlishten tistedi.

- Men Beket atanyng basyna bararda, irgemizde jatqan Eset atanyng basyna soqpasam, soqpaghan bolsam, ýsh saghat qaladan jyraqta jatqan Shopan ata men Dosjan atanyng basyna barmasam, oblys irgesinde jatqan Uays Qaraniyding basyna týnemesem Manghystau barghanym bekershilik bolady.

- Nu y nu? Kýlkiden syqylyqtap rahattanghan qúrbysy jatyp qaldy. - Qatyrasyn. Al, bar bәrine, sosyn ne shyghady?

- Mýiiz shyghady. Sen, mysaly, aitalyq, Abay atandy bilesing ghoy. Abaydy jaqsy demey, Abaydy jattamay qalay sen Rumi, ne bolmasa Omar Hayyam jaqsy dep eldi sendiresin? Álemde, әldekimdi tanystyrghanda "búl qazaqtyng Abayy" degen teneulerdi estigen shygharsyn. Sol siyaqty, ómirinde jaqsy adamdy keziktirip, onyng jaqsylyghyn әspettep, oghan qúdaydan dúgha tilep, onyng mәrtebesin asyrmayynsha, senen myng shaqyrym jerde jatqan payghambar qabirining qadirin qaydan bilesin? Qazaqtar, qyzyq, Mekke barugha asyghady. Payghambardyng basyna barugha asyghady. Týrkistandaghy Yassauy babamyzgha baru ýshin Arystan babtyng basyna soghu kerektigin bilmeydi bar ghoy. Sol qarapayym qaghidany, prikini, myna men bilemin. Baqilyq bolghan әke-sheshesine dúrystap dúgha jasap, sadaqa bermegen músylmandar Mekkege baryp, payghambar basyna baryp, tәu etedi.

- Tәu etpeydi, qúran baghyshtaydy.

- Bilesing be, búl, tuyla salyp, "maghan tiymeyder, maghan ana kerek emes, meni qúdaydyng ózi emshek berip asyraydy, әke kerek emes, meni Allah jetkizedi, qalghandaryng shirk" deumen birdey ghoy.

- Ujs, ne dep kettin?

- Ei, ólip qalasyng bar ghoy, ólip qalasyng ghoyI Osyny aitqanda tyrighan kelinshekting bas sýiegine jabysqan kóktamyr isinip, kózi baqyrayyp ketti. Sarghylt shashty qúrbysynyng sarghysh renki bozara bórtip, sap sary tompaq bauyrsaqtay dóngelengen jýzinen kýlkiler shashylyp, jyltyndap әr búryshqa sekirdi. Manadan beri barmaqtyng úshynday konstruktorgha aldanghan ýsh jasar bala, shashylghan tiynnyng synghyryn aulap, bólme ishin kezip jýgire bastady.

- Ói, mynau qaytedi? Erkelep jatyr. Kýlkindi ay senin, - dep keyidi tyrighan kelinshek. Eki iyghy kemsendegen kempirding qu sýiegindey ilinip túr keudesinde. Omyrauyn oiyp týsirgen kóilek bәlishtey bolbyrap, býrisken emshegin salang salang etkizip kózdi arbaydy.

- Áyyy, "uu-ó-u-ó-óliip qa-a-alasyn" dep kýshtilep, qyryldap aittyng ghoy. Oi, ne mogu. Baytalday jer tarpyp, semiz denesi atyp shyghyp, әlemdi astang kesteng etkisi keletin qúrbysynyng keudesi irkildep, jarylugha shaq qaldy.

- Nu, uahabitterdi tyndap tyndap, miyng bitelipti. Solar ghoy, shirk mirk degendi shygharghan.

- Al, sen "Aqqa", "Gәkku" siyaqty birdenelerge kirmeysing be?

- Joq. Ata babam myng jyl tabynghan, ata babamnyng myng jylghy ghúrpy búl. Al, ana, matany búlay ilgenime kýieuim de kýlgen. Men prosto, kóz tiyedi dep qyzyl shýberek baylap, kóz taghyp qoyghangha senemin.

- Shirk qoy bәri, shirk.

- IYә, ýiimde әldeqanday әrtisting sýreti joq, sol shirk әne. Qayrat Núrtas, Timati, Tóreghali, taghy kim bar?

- Janym, ol shirk emes.

- Ne onda ol?

- Týsinesing be, olardyng kózderi әdemi. Ánderi qanday!!! Jaqsy kórip ilgende túrghan ne bar?

- Eshtene joq. Jәy әisheyin. Prost, ýiine perishteler kirmeydi.

- Oi, ne nado. My s toboy, pochemu ob etom boltaem.

- Saghan o basta aittym ghoy, kerek emes kózqarasyma bas súghyp dep. Kózderin aitasyn, kózderin ay dep. Ol kóz emes, dambaldyng tesigi.

- O-o-hhoo, dambaldyng tesigi, óltirdin. Syqylyqtap kýlgende eki betindegi tompaq ýiir qyzghylttanyp, kózinen jas aqty. Búryshtan búryshqa sekirgen bala "dambaldyng tesigi" degen sózdi estigende qalt túra qaldy. Ózine óte tanys sózdi estigen. Ótken týni sheshesi týngi pijamasyn sheship jatyp, dambalynyng tesilip qalghanyn kórip, "dambal tesik" dep tesikten qolyn kirgizip shoshaytyp, kýlgen edi.

-  IYә, dambaldyng tesigi. Ol tesik siyrda da bar. Ana saygha týsip ketpeyin, myna shúnqyrgha kirip ketpeyin. Mynau boq pa, mynau shóp pe degen.

- Mýldem quyp kettin. Davay, Tókeng turaly aitayyq.

- Tókendi aitayyq. Al, mening ýiimdegi qyzyl shýberekke kelgen sayyn shýiilme. Árkimning óz stiyli bar demekshi.

- Qashan túrmys qúram sen qúsap, a?.. Nu, sharshadym uje. "Mama, dambal tesik" dep  búryshta otyrghan bala bútyn sheship, eki tompaghynyng ortasynan shýmektey shýmәtәii jaltyraghan tesikti tonqaytyp kórsetti. Kýlkiden jatyp qaldyq.

Óletin kýn

Qarakýreng búlt qaumalap kelip, qara jeri oidym oidym bolyp ashylyp, su shalshyghy shapshyp, balshyghy bopyrayyp, kólikting bәri kýreng shalshyqqa boyalghan qalany qamaqqa alghanday qapyryq týnek ornatty. Qúddy bir, auyr qasiretti shygharmalarda óletin keyipkerlerding qazaly kýngisindey tomyryqty reng keudeni de qamap alghanday. Qúddy bir, kóktemning asau aghyny qarasha kýzge ótip ketkendey, mezgildi tap basyp aitu onay emes-ti. Qúddy bir, duelige shyghyp, atylyp qaza bolatyn aqynnyng songhy tynysynday auyr qasiretti tang bastalghan-dy. Búl kókshil kózderin toghyz qabattyq ýilerding arghy betin kólbegen qara búlttargha qadap, "býgin óletin kýn eken" dep sybyrlady.

            Tómende әdettegidey adamdar sabylysty. Ádettegidey danghúl dúnghyl qúlaq jegen qamsyz hareket. Sosyn kórshisindey iyqtasyp, enseli boyymen múnyng keudesin janshyghan "Mega" sauda-oyyn ortalyghyna erigip bardy. Jol boyy yryqsyz esh kólik kelip soqtyqpady. Qaghyp ta ketpedi. Eshbireu kelip býiirinen pyshaq taqap tonamady da. Bolmasa, «Mega» sauda ortalyqtalyqtyng ýshinshi qabatynan bayqausyz syrghyp qúlarmyn degen jobasy da paydagha aspady. Dýkennen ózine esh kereksiz zattardy satyp aldy da, "ólsheusiz óluge ósh" kýnderin artqa tastap ýige keldi. "Óluge bolmaytyn kýni ólu kerek" dedi sosyn. Keyin...

***

Keyin oilasa, jyndanuyna tap osy býgin 14 jyl da 14 kýn kerek bolghan eken. Myrsyldap kýldi. Az uaqyt emes, tipti, qansha uaqyt desenshi. Ol kýlimsirep túrdy da, mana dýkende alghan dәrilerdi bir ydysqa qúiyp, ýstine su qúiyp, qara kók qoymaljyngha ainalghansha bylghady. Sosyn yrjighan ezuine mysqyl ýiirip, tartyp jiberdi.

***

Oylasa, jyndanuyna tap osy býgin 14 jyl da 14 kýn kerek bolghan eken. Tórt balasy qazir mektepten artynyp tartynyp keledi. Sosyn sheshesining aq kóbiktenip jatqan jatysyna shynghyryp, shoshynyp aiqay salady. Til tartpay búl da óletin shyghar. Ol qoymaljyndy ishken boyda, edenge eriksiz qúlap ynyrsy bastady. Solqyldap ish tartty da, shalqalap jymiyp kýldi. "Býgin óluime bolatyn kýn" dedi ishtey. "Ólgenimdi kýtip, maghan osynsha ansaryng aumasa a?" dedi yrjalandap. "Saghan ne istep qoyyppyn sonshama?"...

***

Ol ózining qúsaly armanyna qolyn jetkizdi. Qazgu-gha oqugha týsti. Eki jyl qatarynan tapsyryp týse almaghan QazGu, ýshinshi jyly betoramalyn sheship, qúshaghyn ashty. Búl eki tanauy deldiyip, júqaltang aq qúba janary alabúrtyp armanymen qauyshty. "Beker qauyshyppyn" dedi ishtey ólip jatyp. Beker. Jazushy bolghysy keldi ghoy. Jazushy. Kózi kókshiyip, alaya bastady. Múrnynan, auzynan kóbik atqylay bastady. Kózi atyzday bolyp ashyldy. Sonda da kýldi. Jazushy bolghysy kelgen múnyn. Sol armanyna kýldi. Asqaq armanyna. Ákesindey arqa tiregen ústazyna da ýmitti shәkirt bola bildi. Jazuy shymyr, tili taza, oiy kórkem edi ghoy. Ústazy, ýlken bolattay kózin qadap, "sen jaqsy jazushy bolasyn" dep kóp aitypty. "Pf, uh, janym ai, ne dediniz? Nege olay dediniz? Nege óittiniz a? Bola almay qaldym ghoy." Yqylyq atyp jerde kóp jatty. Jan jýiesin kýidirgen u qospa sanasyn da jaylap sipap, esinen aljastyra bastady.

***

Keyin birinshi kursty bitirer bitirmes qara buraday moyny juan jigitke kezikti. Búl emes, ol syrtynan baqylap jýrip ghashyq bolghan eken. Artynan qalmady. Týnde de, kýndiz de kólenkesindey erip jýredi. Apaq sapaqta terezege ýnilse, onyng tompaq qara tory jýzin kórer edi. Kýndiz auditoriyanyng esiginen, syrttaghy sәkiden, arshalardyng arasynan... kózin shalyp qala berdi. Sýikimsiz qara bújyr, kóriksizdeu jigitting jýzinde oinaghan oimaqtay alabúrtqan sezim ony súlulandyrghanday sýikim tarta berdi. Tipti, onyng kólenkesine de ýirendi. Sondaghysy, til qatpaydy. Alystan andidy da jýretin. Alystan úyala bórtip jer shúqyp qalatyn búl kózin salsa. Sol úyang jigit týbine jetti. Aghzasyn kýidirip, órttey ózegin órtegen dәrining negizgi sebepshisi sol jigit. Aqyry búghan ýilenip tyndy. Yrqynan tys, sýietinin kýndiz týn jyrlap, etegine bas qoyyp, tabanyn sýiip, altyn alqagha kómip, múny aqyry alyp tyndy. Tyndy da, alghashqy neke týni esten ketpestey etip shyqshytynan ondyrmay júdyryqpen qoyyp qaldy. Alghashqy týni aq óz jaryn, óz tósegine qúlaghan óz jaryn zorlady. Sonday da bolady eken au...

***

Keyin ústazy jazushylyqqa baulitynday kóp tapsyrmalar beretin. Týrli situasiyalardy ainaldyryp, tútas tuyndynyng konsepsiyasyn tughyzyndar dep, qarapayym tragediyany boyandar dep tapsyrma beretin. Búl sonda, әdemi sujet, qasiretti qangha boyalghan sujetti óz oiynda әrlep, әsemdep, aghayyna aitqanda, aghayynyng bolat janary shoqtay balqyp: "Jarqynym, múny jazba, maghan ber" dep edi. "Joq, aghay, - degen búl, ishinen tauyp alghan әsem mauyqqa ózi aunaghysy kelgendey, - búl mening eng jaqsy shygharmama ainalady, múny ózim jazam" degen. Sanasy jaz endi dedi. Endi qanyng qarayghan, qanyng keuip, miyng órtengen tústa jaz endi. Jazghannyng kókesin kórset dep sanasy sóiley bastady. Ózi me, әlde ózinen bólek bireu barday ala kózi aqshiyp, múzday óli janary alaghyzyp qarady. Bólmede eshkim kórinbedi. Biraq, bireu bar siyaqty. Bireuding ayaghy. Bireu tap qasyna tayap keldi. Sol eken. Sol ózi jazghysy kelgen qyz. Aq beti qanqyzyl, aq kóilegi qanqyzyl, aq bilegin oilap qara qoi qan júghypty. "Men keldim" dedi anau. "Sen eding ghoy, meni jaratqan. Oy da bolsa, ol bolmys. Meni miynda jaratyp ap, óz soryna ózing kýl endi". Týri qanday súmdyq, ezuinen kerip tastaghanday opyrylyp jyrtylghan. Eki kózi de óli, eki jaqqa qarap túr. Aq kóilegining sau tamtyghy joq. Pyshaqpen keskiletip, әr jerinen myng ret janshyp, býkil bólmeni qangha boyatqyzyp qoyghan ózining qiyaly boyauy edi ghoy. Aldyna tirilip kelgeni nesi? Osynday bola ma? "Maghan sor syilaghan sen" dedi anau. "Biraq, sol sorgha ózing qúlaytynyndy sezbedin." "Ishinde jasyryn jatqan tileging em". "Biraq, qyrsyqqanda sen ólmeysin. Ólip qalsang ólermen, ólik keypindi qalay mazaqtaymyn? Qorsyng au, sorsyn".

***

Tura jyndanuyna 14 jyl 14 kýn kerek bolghan eken. Ol kózin ashqanda Oblystyq  Psihodisparserlik Ortalyqta on kýn boyy esin jimay jatqanyn bildi. Ólmey qalypty. Aman eken. Qasynda qara buraday dónkiyip, qarny tenkiyip isinip ketken kýieui túrdy. "Jauyzsyn" dep shink etken alghashqy oy boyyn titiretip jiberdi. Kózinen ózge jerining barlyghy qimylsyz, qatyp qalghan eken. Kýieui bәiek bolyp mandayyn sipaydy, ýstin japqyshtaydy. Jylaghan, jany ashyghan bolady. Kýieuining ar jaghynda managhy... jogha... bayaghy... ózi qiyalynda jasap alyp jazbaghan, sol kýii ózegine týsip kýl bolghan keyipkeri túr edi. Qan qan eki ezui ashylghanda solbyrayyp, ýngirdey qaranghylyq kórinedi. Jýregi atqalaqtap, kýieuining tóbe jaghyn núsqady. Tilge keler emes, býkil aghzasy kýiip, tili de jansyzdanghan. Anau yzbarly jymiyp, túla boyyn jaulap barady. Ýstine tónip keledi.

***

Kóktemning alghashqy kýnderi edi. Biraq, qarasha kýz bolghan. Kýieui kóktem ghoy dep tanystyrghanymen, Alua múny kýz dep úqty. Kýz be, Kóktem be, bәribir emes pe? Kóksúr aspan súrsha qabaqtaryn jauyp, keudesin qymtap tastapty. Ýige shyqqanymen, aghzasy tazaryp, tilge kelgenimen, aqyly sauyqpady. Qangha bókken qyzben elirip júmysqa baratyn da, qangha bókken qyzdan qashyp júmystan qaytatyn. Adam nege de bolsa ýirenedi eken. Búryn dәl óistip, jelkesi kýdireyip kýieui jýrdi emes pe? Soghan ýirengen boyym búghan ýirener dedi. Áyteuir, eki úl men eki qyz jyndy mamasynyng tiri jýrgenine, júmysqa baryp qaytyp, jyly kýlimsirep túrghanyna quanatyn. Áldekimmen úrsysady, әldekimmen aitysady. Qayta tabysady. Adam qaysybir tozaqqa da ýirenedi eken ghoy.

***

Alua-ay! Ajaryna attan týsip qaraghan appaq aqqu eding au! Qústyng Aqsúnqary edin. Alataudyng aq eti men múnarly kórkin saghan tartu etken Tәniri saghan múnday sor baylar ma? Súlu bolghanyng bar kinәng ba? Súlulyghyndy qorghaymyn dep kýieuing de eki dýniyening ortasynda sendeldi de jýrdi. Sýigeni men jeksúryndyghy astasyp ketti. Adam qansha sýise, sonshalyq jekkóre ala ma? Seni óz súlylyghynnyng sorpasyna qaynatty ol. Baskeserine ainaldy. On tórt jylda qannen qapersiz qanyndy iship, aq adal jýregine qansiydi. Sen qansha taza bolsan, ol sonsha qorlandy. Seni sýie túra, jermen jeksen etti. Búl qalay bolghany, Aqsúnqar?

***

Kóp jyldan keyin alghashqy mahabbatymen kezdeysoq kezdesip qaldy. Ayaq býgip, bir kafeden shay ishti de. Onyng jyly, oily janarynan boyy shalqyp mas boldy. Sol qarasqa erip aq ketkisi keldi. Tútalaqayyn shygharghan erkegine kegi kýsheye týsti. Soghan kektenip ketip tynghysy keldi. Biraq, boyyna singen tәrbiyeden attap baspaytynyn jaqsy bildi. Aqymaq emes qoy. Ómirinde alghash ret ózin sýigen janardyng ystyghyna jylyndy. Sol mahabbatqa zar eken. Sol asyqtyqqa múqtaj eken. On tórt jyl boyy múqtaj boldy. Kýieui songhy eki jylda basqa qatynmen basy ainaldy. Onysyn ashyq kórsetip jýrdi. Aldynan "әiel, balam bar" dep te ótpedi. Biraq, múnymen ajyrasyp ta ketpeydi. Sol әielding etegin ústap, baqytty janday esirip jýrdi. Múny da jibermeydi. Key keyde "seni sýiem dep ait" dep zorlyq isteydi. "Meni sýiesing be?" dep baladay qaqaqtap súrap jynyna tiyedi. Endi jaqsy boldy. Jyndy qatyngha endi ne dep soqtyghar eken? Endi tiyisse, ózin óltiremin dep qorqytamyn dep bir týidi.

***

Besinshi qabattan synghyrlap tógilgen kýlki auladaghy elding biruaq kóbik kónilderin kóterip tastaytyn. "Jyndy qatyn kýlip jatyr" dep sybyrlasady. "Kýn túmanytqan kýnderi terezege qarap "býgin óletin kýn eken" dep kýbirleydi eken desedi. Qasynda qan kóilekti qyz jýredi eken. Balalargha obal-ay" dep sypsyndasady kórshiler. Aspanda ay da, kýn de solay oilaydy. Júldyzdar da Aluany mazaqtap jyndy dep kýledi. Alua onan sayyn kýledi. Kýlgen sayyn jylaghyng keledi.  

Abai.kz