Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Anyq 5876 0 pikir 13 Qantar, 2017 saghat 08:55

BILIM REFORMALARY BUDJETTEN AQShA SORU YShIN JASALADY

Elimizdegi bilim salasy turaly әngime qozghalsa-aq, júrttyng óz erkinen tys birden jaghymsyz emosiyagha berileri haq. Jasyrary joq, atalmysh salada azdap bolsa da, maqtanyshpen aita qoyatynday bir jaqsylyq dýniyeni kýndiz mayshammen izdep taba almaysyn. 25 jyl ishinde búl san-sapalaq salany basqarugha taghayyndalghan ministrler men olardyng әrqaysysy әkelgen reformalardyng sanynan kisi janylady. Reformalar bilim jýiesin jónge keltiru niyetinde emes, budjetten aqsha soru maqsatynda jasaldy. Býgingi tanda resmy aqparat kózderining ózi basqa salalardyng ishinde bilim jýiesining birinshi bolyp jemqorlyq úyasyna ainalghanyn rastaydy.

Ádette, basqalarymen salystyryp aitqanda, búrynghy kenestik bilim jýiesining artyqshylyghyn aitu beleng alady. Alayda, bilim jýiesinde úzaq jyldyq bay tәjiriybesi bar, eki kezendi de óz basynan ótkergen Ersayyn Erqojanyng pikirinshe, bilim salasynda Kenes Odaghy kezinde de әrtýrli mәseleler bolghan. Solardyng negizgisi – qazaq tilinde oqytatyn mektepterding kýrt azangy. Nәtiyjesinde qazaq mektepterindegi bilim beru sapasynyng nasharlaghany týsinikti. Búl mәseleler әsirese 3 ministrlik – joghary bilim beru, aghartu ministrlikteri men kәsiptik-tehnikalyq bilim beru komiyteti biriktirilgennen keyin anyq biline bastaghan. Sebebi, birikken Qazaq SSR halyqqa bilim beru ministrligine mektepte birde-bir kýn júmys istemegen joghary oqu ornynyng qyzmetkerleri basshylyq jasady. Olar mektep mәselelerin mýlde bilmeytin edi. Al, bilim negizi orta bilim beretin mektepterde qalyptasatyndyghy belgili. 

Bilim salasyndaghy osynday sәikessizdikterdi kóre otyra, janashyrlyq tanytyp, o basta Bazarbek Tótenay, Atabay Qylyshbaev syndy niyettes azamattarmen yntaly top qúrghan Ersayyn Erqoja ózining bilim salasyn jaqsartugha kýsh saluy jemqor sheneuniktermen shiyrek ghasyrgha sozylghan bitispes aiqasqa ainalyp ketedi dep oilamaghan da olar. Atalmysh top 1989 jyly ministrlikting janynan qazaq mektepterine kómek berip, ýilestiretin bólim ashtyrady. Osy bólimning bastyghy Baqtiyar Smanovpen jәne keyinnen ministrding orynbasary bolyp kelgen Jantileu Ázishanovpen birlese otyryp, 1954-1989 jyldar aralyghynda qysqartylyp ketken 654 mektepti 1994 jylgha deyin qayta ashqyzdy. Yaghni, olar Kenes Odaghy 34 jyl oirandaghan dýniyeni 4 jyl ishinde ornyna keltirdi.

Ersayyn Erqojanyng aituynsha, 1996/97 oqu jylyna deyin ministrlikting ekinshi dengeydegi basshylyq oryndarynda bolghan azamattar ozyq bilim jýiesin, onyng sapasyn saqtay aldy. Atap aitqanda, sol kezdegi ministr orynbasary Jantileu Ázishanov, bólim basshysy Baqtiyar Smanov óz mamandyqtaryn jete iygerip, bilim salasynyng barlyq satylarynan ótken edi. Osy kezende Ersayyn Erqojanyng ózi Respublikalyq oqu-metodikalyq kabiynetining diyrektory qyzmetin atqardy.

Bilim salasyndaghy daghdarystyng odan әri terendey týskenin, kýresting ontayly tәsilin tandau kerek ekenin týsingen ol 1999 jyly Anuar Akchurin men Bazarbek Tótenaymen birigip, «Úrpaq taghdyry – Bilim» atty qoghamdyq birlestigin qúrdy. Sóitip, 5-6 jyl ishinde 4 ministrdi (Kósherbaev, Bektúrghanov, Berkimbaeva, Qúlekeev), viyse-ministrlerdi, departament diyrektorlaryn, QBA preziydentterin (Seydimbek, Ozghambaev), viyse-preziydenti Momynbaevty, ministrlik qúramyndaghy institut diyrektory Ábilqasymovany, respublikalyq mekeme diyrektory Balapanovty, t.b. júmystan qudyrdy.

Biraq, biylik ókilderi de qol qusyryp qarap otyrghan joq. 1993-2000 jyldar arasynda Ersayyn Erqojanyng belsendiligin toqtatu ýshin qúqyq qorghau organdary tarapynan әrtýrli qorqytu-ýrkituler boldy. Ishki ister ministrligi, Memlekettik tergeu komiyteti, Últtyq qauipsizdik komiyteti, Salyq polisiyasy, keyinnen Qarjy polisiyasy qylmystyq is qozghady. 2000 jyldyng 5 mausymynda biylik tarapynan tapsyrys alghandar Ersayyn Erqojagha qastandyq jasap, betine kýkirt qyshqylyn shashty. Sol jyldyng 16 jeltoqsanynda ony Almaty qalasy Bostandyq audandyq sotynyng sudiyasy Roza Múqanbaeva 6 aigha bas bostandyghynan aiyrdy. Alayda, biylik qogham belsendisin oy erkindiginen, kýreskerlik ruhynan aiyra almady.

Ózining jeke basyna, ómirine tóngen qauip-qaterge qaramastan Ersayyn Erqoja kýresin toqtatqan emes. Tayauda últ janashyry «Qazaqstandaghy bilim salasy: daghdarys pen kýireuding 25 jyly» – «Obrazovanie v Kazahstane: 25 let krizisa y razvala» atty eki tilde kitap shyghardy. 660 betten túratyn qalyng kitapta shiyrek ghasyr ishinde bilim salasynyng daghdarys pen kýireuge úshyrauy naqty derektermen, qújattarmen dәleldengen. Ony Qazaqstandaghy bilim salasynyng boyamasyz balama tarihy retinde qabyldaugha bolady.

25 jyl boyy orta eseppen 1,5 jylda birin-biri almastyryp otyrghan 14 ministrding «reformalarynan» bilim salasyna eshqanday payda kelgen joq. Qayta osy shiyrek ghasyr sozylmaly kýireu men daghdarystyng kezenine ainaldy. Ár reforma qoghamda bitpes dau tudyryp, әleumettik órsheleniske әkep soqtyrdy. Biylikting bilim salasynda ústanyp otyrghan sayasaty – el bolashaghyna, últ bolashaghyna jasalghan qiyanat, qastandyq. Onyng ziyandy zardabyn keyingi úrpaqtar shiyrek ghasyr týgil, odan eki ese uaqyt, tipti, tútas ghasyr boyy tartuy mýmkin dep týiindeydi óz oiyn kitap avtory.

Jan TILEUBAYÚLY

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3516