ەلىمىزدەگى ءبىلىم سالاسى تۋرالى اڭگىمە قوزعالسا-اق، جۇرتتىڭ ءوز ەركىنەن تىس بىردەن جاعىمسىز ەموتسياعا بەرىلەرى حاق. جاسىرارى جوق، اتالمىش سالادا ازداپ بولسا دا، ماقتانىشپەن ايتا قوياتىنداي ءبىر جاقسىلىق دۇنيەنى كۇندىز مايشاممەن ىزدەپ تابا المايسىڭ. 25 جىل ىشىندە بۇل سان-ساپالاق سالانى باسقارۋعا تاعايىندالعان مينيسترلەر مەن ولاردىڭ ارقايسىسى اكەلگەن رەفورمالاردىڭ سانىنان كىسى جاڭىلادى. رەفورمالار ءبىلىم جۇيەسىن جونگە كەلتىرۋ نيەتىندە ەمەس، بيۋدجەتتەن اقشا سورۋ ماقساتىندا جاسالدى. بۇگىنگى تاڭدا رەسمي اقپارات كوزدەرىنىڭ ءوزى باسقا سالالاردىڭ ىشىندە ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ءبىرىنشى بولىپ جەمقورلىق ۇياسىنا اينالعانىن راستايدى.

ادەتتە، باسقالارىمەن سالىستىرىپ ايتقاندا، بۇرىنعى كەڭەستىك ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ارتىقشىلىعىن ايتۋ بەلەڭ الادى. الايدا، ءبىلىم جۇيەسىندە ۇزاق جىلدىق باي تاجىريبەسى بار، ەكى كەزەڭدى دە ءوز باسىنان وتكەرگەن ەرسايىن ەرقوجانىڭ پىكىرىنشە، ءبىلىم سالاسىندا كەڭەس وداعى كەزىندە دە ءارتۇرلى ماسەلەلەر بولعان. سولاردىڭ نەگىزگىسى – قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ كۇرت ازايۋى. ناتيجەسىندە قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنىڭ ناشارلاعانى تۇسىنىكتى. بۇل ماسەلەلەر اسىرەسە 3 مينيسترلىك – جوعارى ءبىلىم بەرۋ، اعارتۋ مينيسترلىكتەرى مەن كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ كوميتەتى بىرىكتىرىلگەننەن كەيىن انىق بىلىنە باستاعان. سەبەبى، بىرىككەن قازاق سسر حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنە مەكتەپتە بىردە-ءبىر كۇن جۇمىس ىستەمەگەن جوعارى وقۋ ورنىنىڭ قىزمەتكەرلەرى باسشىلىق جاسادى. ولار مەكتەپ ماسەلەلەرىن مۇلدە بىلمەيتىن ەدى. ال، ءبىلىم نەگىزى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە قالىپتاساتىندىعى بەلگىلى. 

ءبىلىم سالاسىنداعى وسىنداي سايكەسسىزدىكتەردى كورە وتىرا، جاناشىرلىق تانىتىپ، و باستا بازاربەك توتەناي، اتاباي قىلىشباەۆ سىندى نيەتتەس ازاماتتارمەن ىنتالى توپ قۇرعان ەرسايىن ەرقوجا ءوزىنىڭ ءبىلىم سالاسىن جاقسارتۋعا كۇش سالۋى جەمقور شەنەۋنىكتەرمەن شيرەك عاسىرعا سوزىلعان بىتىسپەس ايقاسقا اينالىپ كەتەدى دەپ ويلاماعان دا ولار. اتالمىش توپ 1989 جىلى مينيسترلىكتىڭ جانىنان قازاق مەكتەپتەرىنە كومەك بەرىپ، ۇيلەستىرەتىن ءبولىم اشتىرادى. وسى ءبولىمنىڭ باستىعى باقتيار سمانوۆپەن جانە كەيىننەن ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولىپ كەلگەن جانتىلەۋ ازىسحانوۆپەن بىرلەسە وتىرىپ، 1954-1989 جىلدار ارالىعىندا قىسقارتىلىپ كەتكەن 654 مەكتەپتى 1994 جىلعا دەيىن قايتا اشقىزدى. ياعني، ولار كەڭەس وداعى 34 جىل ويرانداعان دۇنيەنى 4 جىل ىشىندە ورنىنا كەلتىردى.

ەرسايىن ەرقوجانىڭ ايتۋىنشا، 1996/97 وقۋ جىلىنا دەيىن مينيسترلىكتىڭ ەكىنشى دەڭگەيدەگى باسشىلىق ورىندارىندا بولعان ازاماتتار وزىق ءبىلىم جۇيەسىن، ونىڭ ساپاسىن ساقتاي الدى. اتاپ ايتقاندا، سول كەزدەگى مينيستر ورىنباسارى جانتىلەۋ ءازىسحانوۆ، ءبولىم باسشىسى باقتيار سمانوۆ ءوز ماماندىقتارىن جەتە يگەرىپ، ءبىلىم سالاسىنىڭ بارلىق ساتىلارىنان وتكەن ەدى. وسى كەزەڭدە ەرسايىن ەرقوجانىڭ ءوزى رەسپۋبليكالىق وقۋ-مەتوديكالىق كابينەتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقاردى.

ءبىلىم سالاسىنداعى داعدارىستىڭ ودان ءارى تەرەڭدەي تۇسكەنىن، كۇرەستىڭ وڭتايلى ءتاسىلىن تاڭداۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنگەن ول 1999 جىلى انۋار اكچۋرين مەن بازاربەك توتەنايمەن بىرىگىپ، «ۇرپاق تاعدىرى – ءبىلىم» اتتى قوعامدىق بىرلەستىگىن قۇردى. ءسويتىپ، 5-6 جىل ىشىندە 4 ءمينيستردى (كوشەرباەۆ، بەكتۇرعانوۆ، بەركىمباەۆا، قۇلەكەەۆ), ۆيتسە-مينيسترلەردى، دەپارتامەنت ديرەكتورلارىن، قبا پرەزيدەنتتەرىن (سەيدىمبەك، وزعامباەۆ), ۆيتسە-پرەزيدەنتى مومىنباەۆتى، مينيسترلىك قۇرامىنداعى ينستيتۋت ديرەكتورى ابىلقاسىموۆانى، رەسپۋبليكالىق مەكەمە ديرەكتورى بالاپانوۆتى، ت.ب. جۇمىستان قۋدىردى.

بىراق، بيلىك وكىلدەرى دە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جوق. 1993-2000 جىلدار اراسىندا ەرسايىن ەرقوجانىڭ بەلسەندىلىگىن توقتاتۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان ءارتۇرلى قورقىتۋ-ۇركىتۋلەر بولدى. Iشكى ىستەر مينيسترلىگى، مەملەكەتتىك تەرگەۋ كوميتەتى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، سالىق پوليتسياسى، كەيىننەن قارجى پوليتسياسى قىلمىستىق ءىس قوزعادى. 2000 جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا بيلىك تاراپىنان تاپسىرىس العاندار ەرسايىن ەرقوجاعا قاستاندىق جاساپ، بەتىنە كۇكىرت قىشقىلىن شاشتى. سول جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا ونى الماتى قالاسى بوستاندىق اۋداندىق سوتىنىڭ سۋدياسى روزا مۇقانباەۆا 6 ايعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. الايدا، بيلىك قوعام بەلسەندىسىن وي ەركىندىگىنەن، كۇرەسكەرلىك رۋحىنان ايىرا المادى.

ءوزىنىڭ جەكە باسىنا، ومىرىنە تونگەن قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان ەرسايىن ەرقوجا كۇرەسىن توقتاتقان ەمەس. تاياۋدا ۇلت جاناشىرى «قازاقستانداعى ءبىلىم سالاسى: داعدارىس پەن كۇيرەۋدىڭ 25 جىلى» – «وبرازوۆانيە ۆ كازاحستانە: 25 لەت كريزيسا ي رازۆالا» اتتى ەكى تىلدە كىتاپ شىعاردى. 660 بەتتەن تۇراتىن قالىڭ كىتاپتا شيرەك عاسىر ىشىندە ءبىلىم سالاسىنىڭ داعدارىس پەن كۇيرەۋگە ۇشىراۋى ناقتى دەرەكتەرمەن، قۇجاتتارمەن دالەلدەنگەن. ونى قازاقستانداعى ءبىلىم سالاسىنىڭ بوياماسىز بالاما تاريحى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى.

25 جىل بويى ورتا ەسەپپەن 1,5 جىلدا ءبىرىن-ءبىرى الماستىرىپ وتىرعان 14 ءمينيستردىڭ «رەفورمالارىنان» ءبىلىم سالاسىنا ەشقانداي پايدا كەلگەن جوق. قايتا وسى شيرەك عاسىر سوزىلمالى كۇيرەۋ مەن داعدارىستىڭ كەزەڭىنە اينالدى. ءار رەفورما قوعامدا بىتپەس داۋ تۋدىرىپ، الەۋمەتتىك ورشەلەنىسكە اكەپ سوقتىردى. بيلىكتىڭ ءبىلىم سالاسىندا ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى – ەل بولاشاعىنا، ۇلت بولاشاعىنا جاسالعان قيانات، قاستاندىق. ونىڭ زياندى زاردابىن كەيىنگى ۇرپاقتار شيرەك عاسىر تۇگىل، ودان ەكى ەسە ۋاقىت، ءتىپتى، تۇتاس عاسىر بويى تارتۋى مۇمكىن دەپ تۇيىندەيدى ءوز ويىن كىتاپ اۆتورى.

جان تىلەۋبايۇلى

Abai.kz