Júma, 22 Qarasha 2024
Janalyqtar 3688 0 pikir 24 Qyrkýiek, 2010 saghat 05:52

BEKZAT BOLMYS

Últ baspasózi men jurnalistikasy tarihynda ózindik soqpaghy, ózindik dauysy, ózindik qoltanbasy bar aituly azamattyng biri  kýni keshe dýniyeden ozghan Serik agha Ábdirayymúly edi. Kórkem minezdi, qara narday kónterli kósheli aghanyng shygharmashylyq enbegine, qoghamdyq qyzmetine barlau jasar bolsaq, ol san qyrly talant iyesi. Ol jurnalist, kósemsózshi, baspager, ústaz, audarmashy. Respublikanyng әdeby mәdeny ómirine belsendi týrde aralasyp, artyna jarqyn iz, sәuleli sóz qaldyrdy. Bilimdi-bilikti, tәjiriybeli baspager, qazaq jurnalistikasynyng kórnekti qayratkeri Serik Ábdirayymúlynyng ómir joly ónegeli, ghibratty, taghlymdy. Sonau student shaghynda-aq, yaghny 1966-1979 jyldarda «Leninshil jas» («Jas Alash») gazetinde tilshi, bólim mengerushisi, jauapty hatshy mindetterin minsiz atqarghan isker, әdepti, mәdeniyetti, tyndyrympaz jigit «Óner», «Sanat» syndy baspalardyng qaz túryp, qayyrly-qútty arshyndy qadam jasauyna salmaqty ýles qosty. Al «Jalyn» baspasynyn, Muzyka jәne óner bas redaksiyasynda bas redaktor qyzmetin atqarghan uaqytta Qorqyt Ata, Qúrmanghazy, Tәttimbet, Qazanghap, Mahambet, Birjan sal, Aqan seri, Sýgir, Dina, Kenen tәrizdi kýishi-әnshi, kompozitorlardyng múrasyn jariyalaugha múryndyq boldy. Ataqty oqymysty Álkey Haqanúly Marghúlannyng qazaqtyng qolóneri turaly tórt tomdyghyn taqyryptyq jospargha engizip, ýsh kitabyn el iygiligine ainaldyrdy.

Últ baspasózi men jurnalistikasy tarihynda ózindik soqpaghy, ózindik dauysy, ózindik qoltanbasy bar aituly azamattyng biri  kýni keshe dýniyeden ozghan Serik agha Ábdirayymúly edi. Kórkem minezdi, qara narday kónterli kósheli aghanyng shygharmashylyq enbegine, qoghamdyq qyzmetine barlau jasar bolsaq, ol san qyrly talant iyesi. Ol jurnalist, kósemsózshi, baspager, ústaz, audarmashy. Respublikanyng әdeby mәdeny ómirine belsendi týrde aralasyp, artyna jarqyn iz, sәuleli sóz qaldyrdy. Bilimdi-bilikti, tәjiriybeli baspager, qazaq jurnalistikasynyng kórnekti qayratkeri Serik Ábdirayymúlynyng ómir joly ónegeli, ghibratty, taghlymdy. Sonau student shaghynda-aq, yaghny 1966-1979 jyldarda «Leninshil jas» («Jas Alash») gazetinde tilshi, bólim mengerushisi, jauapty hatshy mindetterin minsiz atqarghan isker, әdepti, mәdeniyetti, tyndyrympaz jigit «Óner», «Sanat» syndy baspalardyng qaz túryp, qayyrly-qútty arshyndy qadam jasauyna salmaqty ýles qosty. Al «Jalyn» baspasynyn, Muzyka jәne óner bas redaksiyasynda bas redaktor qyzmetin atqarghan uaqytta Qorqyt Ata, Qúrmanghazy, Tәttimbet, Qazanghap, Mahambet, Birjan sal, Aqan seri, Sýgir, Dina, Kenen tәrizdi kýishi-әnshi, kompozitorlardyng múrasyn jariyalaugha múryndyq boldy. Ataqty oqymysty Álkey Haqanúly Marghúlannyng qazaqtyng qolóneri turaly tórt tomdyghyn taqyryptyq jospargha engizip, ýsh kitabyn el iygiligine ainaldyrdy.
1991-2009 jyldarda «Sanat» baspasynyng diyrektory Serik Ábdirayymúlynyng úiymdastyrushylyq saliqalyq enbegining arqasynda ghylymnyng 32 tarauy boyynsha 450-dey әdebiyet Respublika oqyrmandaryna úsynylypty. Ásirese, últ tarihy, mәdeniyeti, әdebiyeti boyynsha eng qajetti ónimderdi shygharudy qolgha aldy. Búl orayda, alty alashtyng arystary Teljan Shonanúlynyn, Múhamedjan  Tynyshbaevtyn, Sanjar Asfendiyarovtyn, Halel Dosmúhamedovtyn, Esmaghambet Ysmayylovtyn, Sәrsen Amanjolovtyng múralary jaryqqa shyqty. Sonday-aq, Múhammed Haydar Dulatiyding «Tarihy Rashidiy», A.N.Levshinning «Qyrghyz-qazaq nemese qyrghyz-qaysaq ordalary men dalasynyng sipattamasy», fransuz Rene Grusenyng «Imperiya stepey» jәne t.b. tanymdyq, tarihy mәni ózgeshe dýniyeler oqyrman qauym men qauyshty.
Baspa isining mayyn ishken, tóselgen, jetilgen marqúm Serik agha orys tilin jetik týsinetin, ózge de últtardyng túrmysyn, etnografiyasyn, tarihyn, әleumettik ortasyn jan-jaqty biletin jýirik audarmashy da. Ol týrik jazushysy Orhan Kemalidyng «Túnghiyqta» romanyn, Boris Vasilievting «Mansap pen mahabbat» povesin, Enbek Eri Pauli Kuusbergting «Monolog» atty psihologiyalyq essesin qazaq tiline  móldiretip tәrjimalady. Avtordyng sóz saptau mәnerin, týpnúsqanyng ruhyn, kórkemdik oilau jýiesin, ishki syr-sezim dýniyesin saqtaghandyghy aiqyn bayqalady.
Serik Ábdirayymúly  1993 jyldan beri últ sanatkeri, qazaqtyng birtuar jaqsy jaysany Dinmúhamed Ahmetúly Qonaev atyndaghy Halyqaralyq qordyng viyse-preziydenti mindetin mýltiksiz atqardy. Úly túlghanyng úlylyghyn nasihattaudaghy enbegi de ólsheusiz. Diymekendey kemel jannyng kósemdigi men kóregendigin jan-tәnimen, bolmysymen tanyghan, sezingen el serkesi. Memleket qayratkeri D.A.Qonaevtyng «Ótting dәuren osylay», «Aqiqattan attaugha bolmaydy» atty memuarlyq shygharmalarynyng әdeby núsqalaryn jasady. Yassauy babamyz aitypty: «Jaqsydan ghibrat ala bergenning isi ongha basady», «Kópke topyraqtay tóselip qyzmet qyl».
Jazushy, publisist-jurnalist Serik Ábdirayymúlynyng memleket, ghylym, mәdeniyet qayratkerlerimen jýrgizgen syr-súhbattary óz aldyna bir ruhany әlem. Atap aitsaq, D.A.Qonaev, A.Asqarov, N.Tilendiyev, Z.Qabdolov, Qadyr Myrza Áli, D.Isabekov jәne t.s.s. Árqaysysy bir-bir danalyq dәristerindey. Serik aghanyng әngime-súhbatqa әzirlenui de beynebir qaharmandyqtyng ýlgisindey. Mysaly, qazaqtyng «Altyn saqasy» D.A.Qonaevqa 108 súraq, Qadyr Myrza Álige 33 súraq, D.Isabekovke 55 súraq qoyypty-au! Óner alyby, «ottan jeyde kiygen asau minezdi» Núrghisa Tilendiyev jóninde «Aqquyn әldiylegen әn men kýidin», Núrghisanyng «Mahambeti» nemese úlylardyng ishki ýndestigi» «Tilendiyev turaly eng qysqa sóz» deytin kórkem esseler men «Núrghisa» derekti filimin tuyndatqan.
Onyng «Últjandy ústaz», «Qazaq ghylymynyng Gerkulesi edi», «...Erkindigin ansaghan Kerbúghy tipti de ólgen joq», «Biliktilik topyraghynda ónedi nemese synshy Saghattyng beymәlim syrlary» deytin oi-tolghamdary shamyrqanghan shabyttan, biliktilik pen izgilikten tughan shygharmalar deuge bolady.
Onyng «Aryna jýgin, aghayyn!» deytin kósem sózinde (2003) qogham ómirindegi, adam boyyndaghy kóriksiz jat qúbylystar, jýgensizdikter, jónsizdikter batyl aiyptalady. Jýziqaralardyng mandayyna qara tanba basylady. Dýniyeqonyzdyqtyn, toyymsyzdyqtyn, aua jayylushylyqtyng beleng alghanyn, әsirese, bang ýshin 1) qayyrshylyqpen; 2) úrlyq jasaudy sheberlikpen mengergenin; 3)  adal kәsippen, taza enbekpen shúghyldanushylardyng shúghyl kemigenin statistikalyq mәlimetterge jýgine otyryp dәiektep jazady. Enbek «qanaghatshyl adamnyng qasiyetti joly» ekenin úqtyrady.
Sonymen birge osynau jazbasynda Tәuelsizdik, Alash, Ruhaniyat mәseleleri turaly oi-tolghanystarymen bólisedi. «Qazaq tilindey, qazaq ónerindey, qazaq jyrynday dýniyede til, óner, jyr joq» dep týiin jasaydy.
1966 jyly «Leninshil jas» gazetinde jariyalanghan «Armandastar» ocherkinen bastap, sport tarlandary Ábdisalam Núrmaqanov, Ábilseyit Ayhanov, Amanjol Búghybaev, Timur Segizbaev jayly jazghan ocherk-esseleri qanshama.
Jazushy S.Ábdirayymúlynyng 1934-1954 jyldarda KSRO Jogharghy Kenesining ýsh dýrkin shaqyryluynda halyq deputaty bolyp saylanghan Baybek Ermekovtyng ómiri men ónegeli jolyna arnalghan «Ermekov» atty derekti shygharmasy taghylymdyq, tarihilyq, tanymdyq túrghydan qyzyqty. Adamgershilik, tazalyq, danalyq tolghauy dese de bolady. Shygharma oqighasy Esentemir Bóken biyding jeteli jetkinshek Syrymgha aitqan kemengerlik kenesinen bastalyp Baybek Ermekovtyng ataly sózi atan týiege tatityn atasy Dana qarttyng (shyn aty Sәt) kisilik bolmysy, berekeli is-әreketteri, el suretteri shymyr әngimelenip, «túlparday óshpes iz tastap, súnqarday súlu jer qalghan, sheberden beter is istep, sheshen derlik sóz órgen» jaqsynyng kózi Baybek Ermekovtyng «jastyghy - jer, kórpesi - búlt» bolghan qasiretti jyldary, múrabtyq enbegi, újymshardy úrshyqtay ýiirip basqarghany, Keles pen Talas audandyq kenesining tóraghasy, el basqaru ónerindegi tәjiriybesi, Qazaqstan KP Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy Júmabay Shayahmetovpen dostyq, syilastyq qarym-qatynasy, altyn әuletting úrpaqtary jayly syr shertiledi.
Asharshylyq, soghys taqyrybyna arnalghan «Sol bir súrapyl kýz» deytin povesinde qazaq auylynyng túrmys-tirshiligi, kórgen tauqymeti, 1937 jyldyng zúlmat-zobalany, әsirese Aqbópe kýishining ómirding qatal talqysyndaghy kýiinishti taghdyry bayandalady.
Teginde, jazushy S.Ábdirayymúlynyng «Ermekov», «Sol bir súrapyl kýz» deytin tuyndylaryna tarihilyq pen derektilik, kórkemdik súlulyq, últtyq ruh, eldik sana, halyqtyq danalyq tәn.
Kósemsózshi, jazushy Serik Ábdirayymúly oqyrmannyng oi-tanymyn, týsinik-payymyn terendetetin, kózqarasyn jetildiretin, sezimin súlulandyratyn, ruhyn asqaqtatatyn shygharmalardy tandap-talghap, tolghap tәrjimalaytyn sóz ústasy. Búl rette orys jazushysy Boris Vasilievting «Mansap pen mahabbat» povesindegi bas keyipker Sergey Stepanovichting «búlym-búlym oy sonarynda» qalghany, «alaqúiyn ómirding asau tolqyny kózsiz túnghiyqqa» batyrghany suretteledi. Onyng taghdyry ayanyshty, kýrdeli, kýrsinis-kýnireniske toly. Han kókirek әieli men әdepsiz balasynyng әreketteri esinen tandyrady, shym-shytyryq kýige týsiredi. Odan keyingi jas kelinshegi Elena taghdyry da kýiinishti.
Jazushynyng taghdyrlar turaly týidek-týidek tebirenisti suretti oilarynyng ýstindegi myna bir týiindi baylamdaryna oy jýgirteyik:
1. «Áyeli men er adamnyng jalpy ishki ýilesimi  naghyz tarazy, al tarazy basy biri ekinshisinen asyp ketpey, teng týsip jatugha tiyis».
2. «Sen jaratylysynda qandaysyn, dәl sol qalpyndy saqtay bilgeninning ózi úly baqyt».
3. «Áyelge baqyt tek senim arqyly keledi».
Sonymen qatar әielderding erkekshoragha, erkekterding qatynpatshagha ainalghany da әshkerelenedi.
S.Ábdirayymúly eston jazushysy Pauli Kuusbergting «Monolog» tolghauynyng iydeyalyq, mazmúndyq, stilistikalyq, sintaksistik, intonasiyalyq әserliligin, kórkemdik qúrylymyn múqiyat saqtap, oi-tolghanystary jýiesin kelisti sóiletken. Mynau qúiynday úiytqyghan tirshilikting talasynda jandy-jansyz dýniyening tanghajayyp qúbylys-syrlaryna,  nesheme týrli maqúlyqtardyng jaratylys-әreketterine (mysaly, qy qonyzy, ara, qarlyghash, qúmyrsqa, jarqanat) shynayy suretkerlik kózben, týisik, sezim quatymen barlap ýnilu, yaghny «ómir  adamgha berilgen bagha jetpes baylyq», «ózin-ózi tanu» qanday qabilet ekendigi filosofiyalyq túrghydan zerdelenedi. Asyly, qúmyrsqalargha beynetshildik, úyalas aralar ordasynyng qaynaghan tirshiligine «ózara yntymaq pen úiymshyldyq» jarastyqta bolsa, onda azamat qoghamynda ruh nege saltanat qúrmaydy dep saual tastaydy. Sol sebepti adam balasy ómirding mәnin týrlishe týsinedi. Jazushy payymdaulary men týsindirmeleri oqyrmandy tereng oigha shomdyryp, sezim iyirimderine sýngitedi...
Serik Ábdirayymúlynyng әdeby múralarynyng ishinde oishyldyq pen danalyqqa suarylghan, tapqyrlyqtan tuyndaghan aqyqtay jarqyraghan oilar meylinshe mol. Ol Gippokrat, Demosfen, Yuliy Sezari, Gilleli, Gerodot, Geraklit Efesskiy, Gannibal, Budda, Gegeli, Gete, Geyne naqyldaryn jәne Rasul Ghamzatovtyng danalyq tújyrymdaryn oqyrmandargha úsynghan. Mәselen: «Ar-úyat  jaqsy joldy núrlandyratyn imandylyq shyraghdany» (Gegel), «Tanerteng jospar qúram, al kýni boyy aqylgha syimaytyn tirlik jasaymyn» (Voliter).
Nemese Rasul Ghamzatovtyng «Ábutәlip aitty...» deytin bir qaqpaylaryndaghy tapqyrlyqtaryna oiysayyq:
«Bir jas aqyn turaly Ábutәlip bylay dedi:
- Shamasy, odan eshnәrse shyqpaytyn bolar. Óitkeni, túnghysh ólenin redaksiyagha mashinamen әkelipti».
Jýregi núrgha toly, qayyrym-meyirimi meylinshe mol, tanym-týsinigi tereng Serik aghanyng bir zor jaqsylyghyn aitsam ba deymin.
Birde:
- «Sanat» baspasyna úsynatyn qoljazbang bar ma dep súrady. Oqystan bergen saualgha shapshang jauap bere almay kýmiljidim de:
- IYә, sizding baspanyzgha Kenes Odaghynyng Batyry, kórnekti foliklortanushy Mәlik Ghabdullinning shygharmashylyghy men erlik- qaharmandyq isteri jóninde kitap dayyndap bereyin, - dedim. Alayda ózimning jaza alatyndyghyma da, «Sanat» baspasynyng jariyalaytynyn da sene qoyghan joq edim. Olay bolmay shyqty. Sekeng 4 aidyng ishinde jazdyrtyp, qarajattyng qiyndyqtaryna qaramastan 2001 jyly jaryqqa shyghardy. Sondyqtan da sózi men isi birtútas Serik Ábdirayymúlynyng izgiligine, uәdege beriktigine dәn rizamyn.
Dulat Babatayúlynyn:
Key jaqsynyng minezi,
Edil menen Jayyqtay,
Aghyp ketip sóileydi,
Tili jýirik bolghan son, -
degenindey, myrza peyildi, meyirli, zerdeli Serik Ábdirayymúlynyng Ál-Faraby atyndaghy QazÚU-ding aituly asqaq auditoriyalaryndaghy dәristeri, Qazaq radiosynan jýieli týrde berilgen syr-súhbattary talaylardyng oi-qiyalyn dýr silkindirip, jýrekting otyn mazdatqany, qiyagha qanattanghany ayan.
Súnqarlyq, súltandyq, syrttandyq qasiyetteriniz qanday edi! Izgilik núryna kenelgen «Aynalayyn» deytin maydan qyl suyrghanday lebizinizge óriktey úldarynyz ben almaday qyzdarynyz, Omar Hayamsha aitqanda, «baqyt shynyna jetip gýldenetindey» әserding qúshaghynda Edil-Jayyqtay terbelushi edi.
Sayyp kelgende, jazushy, jurnalist, kósemsózshi, baspager Serik Ábdirayymúlynyng múrasy  ruhyndy bayytady, ar-imanyndy kórkeytedi, pighyl-peyilindi, oi-sanandy jaryqtandyrady.

SERIK NEGIMOV,
L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya
últtyq uniyversiytetining professory,
filologiya ghylymdarynyng doktory

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1456
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3219
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5273