(Abay ainalasyndaghy әn óneri jayynda)

Abay jәne әn óneri degen mәsele - әli týbegeyli zerttele qoymaghan tyng taqyryp. Áriyne, Abaydyng aqyndyq mektebi degenning ayasynda hәm bir bóligi ispettes әnshilik mektebining de súlbasy menmúndalaytyny zandy.  Búl arada eng aldymen Abaydyng әnshi shәkirtterining bolghanyn aituymyz kerek. Aqyn shәkirtterining bәri derlik әnge jaqyn boldy desek, solardyng arysy kompozitor, berisi әnshi ekenin de este ústaghan jón. Dәl osy top Abay әnderin oryndap, halyqqa taratty. Ústazdarynyng әnge bet qoyghanyn bayqap ózderi de әn shygharugha bel baylady. Nәtiyjesinde Abay auyly tek aqyndyqtyng ghana emes, ýlken әnshilikting de auylyna ainaldy.

(Abay ainalasyndaghy әn óneri jayynda)

Abay jәne әn óneri degen mәsele - әli týbegeyli zerttele qoymaghan tyng taqyryp. Áriyne, Abaydyng aqyndyq mektebi degenning ayasynda hәm bir bóligi ispettes әnshilik mektebining de súlbasy menmúndalaytyny zandy.  Búl arada eng aldymen Abaydyng әnshi shәkirtterining bolghanyn aituymyz kerek. Aqyn shәkirtterining bәri derlik әnge jaqyn boldy desek, solardyng arysy kompozitor, berisi әnshi ekenin de este ústaghan jón. Dәl osy top Abay әnderin oryndap, halyqqa taratty. Ústazdarynyng әnge bet qoyghanyn bayqap ózderi de әn shygharugha bel baylady. Nәtiyjesinde Abay auyly tek aqyndyqtyng ghana emes, ýlken әnshilikting de auylyna ainaldy.

Qazaqta әn men óleng qatar jýrdi, әmse Abay zamanynda solay boldy. Ólenge ebi bar kez-kelgen aqyn sol ólenin әnge qosyp ózi aitatyn bolghan. Aqyn da, kompozitor da, oryndaushy, yaky әnshi de ózi. Osy qúbylys Abay ainalasyndaghy әdeby mektepten әnshilik ónerdi bóle qaraugha bolmaytynyn aighaqtaydy. Aqyndyghy men kompozitorlyghy elden asqan Abaydyng әnshiligi qalay?- degen súraq ózinen ózi súranyp túr. Kýshti әnshi bolmaghanymen, әn ónerining qyr-syryn jaqsy mengergen Abaydyng dombyragha qosylar qonyr dauysy bolghangha úqsaydy. Al, sol Abay dauysymen oryndalghan alghashqy núsqany ary qaray jetildirip, naqyshyna keltirip oryndau - Abaydyng әnshi shәkirtterining mindeti. Búl orayda A.Júbanov bylay deydi: «... Aqylbay, Álmaghambet, Áygerim Abaydyng «jәy dausymen» aityp shygharyp bergen әnderin auzynan qaghyp alyp, shyrqata, ýdete, qúiqyljyta oryndap ketti. Abaydyng mindeti - birinshi ret «avtor dausymen» oryndap beru boldy. Áriyne, odan әri Abay óz әnderin oryndamady degen sózden aulaqpyz. Mine, osylay, Abay әnderi auylynan shyqpay jatyp jogharyda eskertilgen «laborotoriyadan» ótip, shyndalyp, bizding tilimizben aitqanda Abay ainalasynyng «litosynan» ótip baryp, halyq aldyna tarady» [1, 114-b.]. Búl arada Abaydyng әnshi shәkirtteri Abay әnderin tek taratushy ghana emes, ortagha salyp artyq-kemin týzep, naghyz әnshining dauysyna salyp jetildirip te otyrdy. Abay ainalasyndaghy múnday әnshilik talqy halyq kompozitorlarynyng kóbinde bolghan joq. A.Júbanovtyng Abay әnshilerining tobyn orystyng «Moguchaya kuchkasymen» úqsatatyny sodan.

Abay janyndaghy әn ónerining ókilderi kimder degende biz eng aldymen onyng naghyz әnshisi qaysysy, kompozitory qaysysy, jay әuesqoyy kimder, qay muzykanty qanday aspaptarda oinaghan degen mәselelerge barlau jasap kóruimiz kerek. Abay aqyndyqpen qatar әnshilik ónerding óristeuine kóp yqylas bildirip, manyna eng jaqsy degen әnshilerdi jinaghany ayan. «Áldeqanday sebeptermen qalagha baryp oqy almay qalyp, óz manayyna jinalghan ini, bala, aghayyn-tuysqan siyaqty jastardyng tәrbiyesin qatty eskergendikten, Abay jalghyz óz ósiyetine qanaghat qylmay, búlardyng sezim tәrbiyesin toltyrmaq bolyp, sol 89-jyly muzyka ýiretpekshi bolady. Sol maqsatpen Kóken elindegi Múqa degen skripkeshini auylyna alghyzady. Taghy sol jyly Áset degen aqyndy da saqtaydy» [2, 144-b.] ,- dep jazady M.Áuezov. Dәl osylaysha Kerey elinen әndi jaqsy aitatyn Uәiis aqyn, Qarakesek Mauqay siyaqtylardy da janyna jiyady. Tipti Abaydy eng әueli bauraghan Áygerimning ózi emes, әnshilik óneri bolghan-dy. Keyinnen, Abay әnderin naqyshyna keltirip júrtqa taratushylardyng qatarynda osy Áygerim de túrdy. «Án, dauys siyaqtyny Áygerimge Abaydyng ózi de ýiretken eken» [3, 240-b.]. Áygerimning әnshilik beynesin berude M.Áuezov shyndyqtan alys ketpegen.

Bala kezinen barlyq ónerding týrine baulyghan talapty inisi Shәkәrimning dombyragha qúmarlyghyn bayqap, Kereydegi Bitkenbay degen ataqty dombyrashyny alghyzyp Shәkәrimge kóptegen qazaq kýilerin ýiretedi. «Mening dombyra ústazym - Bitkenbay, ony tauyp berushi - Abay» [4, 8-b.] ,- deydi Shәkәrim. Jalpy qasyndaghy jastardy әn ónerine baulyghan Abay muzykalyq aspap týrlerin de bayytqan ghoy. Qazaqtyng qara dombyrasynan basqa orystyn, tatardyng últtyq aspaptarynyng saharagha keluine sebepker bolady. Bir jaghy qala muzykanttarynan ýirense, ekinshi jaghy búl janalyqty әkelushi Ombyda oqityn Haliolla, keyinnen Abaydyng balasy Ábdirahman boldy. Árham Kәkitayúly óz esteliginde bylay dep jazdy: «Haliolla kelgen song jazda bastalyp ortasy ýzilip qalghan oryssha oqu, әn-kýi, dombyra, skripka, garmoni, oinap ýirenudi qayta qolgha alady» [3, 72-b.]. Nәtiyjesinde, Abay auyly dombyra, qobyz, sybyzghydan bólek, qazaq júrtyna tansyq skripka, garmoni, mandolina siyaqty aspaptarda erkin oinaytyn dәrejege jetedi. Býginge deyin keng qoldanylatyn aqyn elindegi ýsh shekti dombyra sol Abay zamanynda orystyng mandolinasynan kóshken bolsa kerek. Jýz jasaghan halyq aqyny Shәkir Ábenovting qolynan ýsh shekti dombyrasy týspegenin eskersek, Abay әkelgen osynau bir janalyqtyng da el arasyna qanshalyqty sinisti bolghandyghyna kóziniz jete týsedi. Abay muzyka aspaptaryna degen erekshe yqylasy, onyng kýishilik ónerden de qúr alaqan emestigine kuә. Abay kýileri - onyng ózi bólek taqyrypqa súranyp túrghan dýniye.

Abaydyng әnshi-muzykanttardy qasyna jiiuy shyn mәninde әn mektebin qalyptastyrdy. Osy ortada Abay janyndaghy Kókbay, Shәkәrim, Aqylbay, Túraghúl, «Qozy Kórpesh» jyrynyng bir variantyn on jeti týrli әnmen aitatyn Beysenbay aqyn, «Abay jolynan» jaqsy tanys Maybasardyng Múhamedjany, Qúdayberdining úly Ámir, Aqylbaydyng úly Áubәkir, Kәkitaydyng úly Árham, әnshi Álmaghambetter әnshilik mektepting týlekteri boldy. Osylardyng ishinde әn ónerining qyr-syryn jetik mengergen Shәkәrim, Uәiis, Áset, Múqa, Aqylbay, Beysenbay syndy shәkirtteri - ózderi de әn shygharyp kompozitorlyq dәrejege kóterilgen әnshiler. Ásirese, Áset aqynnyng әnshilik ataghy qazaq dalasyna keninen jayylghan. Kókbay aqyn da jasynda jaqsy әnshi bolghan. Biraq әn shygharumen әuestenbegenge úqsaydy.

Jalpy Kókbay jasynan әn-jyrgha qúmar bop ósip, Abay shәkirtterining ishindegi kóp-kórim әnshisi bolghan. Abaydyn:

Óleng jighan tyrbanyp,

Án ýirengen yrghalyp.

Sorly Kókbay qor boldy-au

Osynshadan qúr qalyp,-

dep jazatyny bar. Qolyna dombyra ústap, әn aitqan Kókbaydyng aqyndyq óneri qatar jaraghan. Abay ortasy Kókbaydyng aqyndyq qana emes, әnshilik qabiletin de úshtay týsedi. «Semeyge Abay kelse kýnde duman, әn salyp, bosamaymyz aighay-shudan»,- deydi Árippen bir aitysynda. Áriyne shygharghan arnau ólenining bәrin Kókbay әnge qosyp aitqan. Oghan suyryp salyp aitqan aitysty qosynyz. Jalpy ol kezdegi aqyndardyng kóp shygharmasy әnmen taralghan. Abay aldynda Abylaydy da әnge salyp aitqan ghoy Kókeng [5, 205- b.]. Demek, Kókbay jaqsy әnshi jәne óz ólenderin әnge qosyp aitatyn belgili bir dәrejede sazgerlik óneri de bolghan. Kókbaydyng әni delinip auyl arasynda aitylatyn birdi-ekili әnder de joq emes. Al, Kókbaydyng naghyz kompozitorlyq sheberligin bayqatatyn әn - «Áudemjer» dep tanylyp jýr. Q. Múhamedhanúly búl әndi Kókbay enshisine baylaghaly, oghan ashyq dau aitqan eshkim joq. Desek te, «Áudemjer» әnining Kókbay aqyndiki ekendigin tolyq moyyndaugha kókeydi týrtpektegen keybir saualdar kesekóldenendey beretini taghy bar. Búl әn ónerin zertteushi ghalym A.Júbanov pen aqyn múrasyn kóp jyldar boyy zerttegen Q.Múhamedhanúly pikirlerine qarsy shyghu emes, әriyne. Biraq, osy әnge baylanysty kókeydegi oi-pikirmen bólisudi jón sanadyq. «Áudemjer» әni key әn jinaqtarynda Aqan serining әni dep berilip jýrse (Qazaq әnderi, 1963 jәne Auyl keshi kónildi, 1978), Kókbay aqynnyng býgingi tangha deyin shyqqan eki jinaghynda da joq bolghandyghy (qaranyz: Janatayúly K. Shygharmalary: ólender, aitys-qaghystar, qissa-dastandar. /Qúrast. J.Áubәkir/. - Almaty: Inform-Arna, 2001., Janatayúly K. Abaydan sabaq aldym bala jastan. (Qúrast. S.Qaramende). - Almaty, 2005.) әnning әli de bolsa buyny bekip, Kókbay múrasyna qosyla qoymaghandyghyn anghartady.

Kókbaydan da, Aqan seriden de qoljazba qalmaghannan keyin, eng aldymen aqiqatty óleng mәtininen izdegen jón siyaqty. Q.Múhamedhanúlynyng aituynsha: «Áudemjer» dep atalyp, aitylyp jýrgen әni men ólenin Kókbay densaulyghy tómendep, ómirden kýder ýze bastaghan kezinde - 1924 jyly shygharghan. Ony әnning ózinen de, sózinen de kórinetin, armangha toly, sherli sarynynan (dramatizm) aiqyn angharugha bolady» [21, 66-b.]. Dey túrsaq ta, óleng mәtinine qayta ýnileyik:

Áudemjer jýre almaymyn ayaghymnan,

Ústaymyn eki qoldap tayaghymnan.

Sayraghan Orta jýzding búlbúly edim

Kәrilik kelip qaldyng qay jaghymnan,-

degende, shynynda da qargha adym jer jýru múng bolghan kәri, nauqas adamnyng aitar sózi. Alayda, Kókbaydyng derti - qyltamaq. Ayaqtan basa almay qalyp nemese «Áudemjer jýre almaymyn belim úiyp» deytindey Kókbaydyng jóni joq siyaqty. Áriyne, aqyndyq shabyttyng shekarasy sheksiz. Auruyn dәl aitpay, әnde jalpy kәrilikting belgilerin kórsetken der edik, biraq, «Sayraghan Orta jýzding búlbúlymyn» dep Kókbay aqyn әste aitpasa kerek. Qalay deseniz de dәl osy sóz Kókbay stiylinen, sóileuinen alys. Saramen jolyqqanda osy sózdi Birjan aitty. «Sayraghan Orta jýzding búlbúlymyn, arqanyng Altay, Qarpyq aqtankeri»,- degen Birjan sózin Árip aqyn ózgertpey berdi. Sony Kókbaydyng qaytalauy mýmkin be? «Orta jýzding búlbúly» - Kókbaygha qaraghanda Birjan, Aqandargha pishilgen tirkes. Jasynda óleng aitqanmen, bala oqytyp, moldalyq qylghannan keyin Kókbay әn aitudy da dogharghan. Din jolyndaghy molda adamnyng ózin orta jýzding búlbúlyna teneui qay jaghynan alsanyz da qisyngha kelmeydi. Auruy mendegen Kókbay aqyn janyna jaqyn osy bir әndi ynyldap aituy (ómirining sonynda aiqaylap әn aitpaghanyn eskersek B.E) mýmkin de, qasyndaghy Esentay Berdin siyaqty shәkirtteri Kókbaydyng әni dep ilip әketip, sóitip Kókbaydyng «Áudemjeri» bolyp elge tarauy ghajap emes. Sonday-aq, «Áudemjer» - әnning tóresi. Býgingi tilmen aitqanda - taza klassika. Án tóresin Kókbaygha qimay otyrghan joqpyz. Kókbaydyng sazgerligi әuesqoylyq dәrejeden әri aspaghanyn moyyndauymyz kerek. Abaydyng basqa әnshi-aqyn shәkirtteri - Áset pen Uәiis siyaqty qazaqtyng dәstýrli әn ýlgisinde óz tuyndylarymen daralanyp, nemese Shәkәrimge úqsap ózgeshe әn ýlgisin úsynyp jatsa bir sәri. Sondyqtan da, Kókbaydyng sazgerligine «Áudemjerdi» qosaqtap jibersek, asyghystyq etpeymiz be? Búl arada, әriyne, muzyka mamandarynyng da pikirleri kerek-aq. Bizding búl aitqandarymyzdy bireu qúp alar, qúp almas, biraq osy mәselelerge jauap tapqan kýni ghana «Áudemjer» әnining shyn avtory tabylmaq. Osy baghytpen kelgende Abay shәkirtterining әnshilik múrasy - әli zerttele qoymaghan tyng jatqan dýniye. Onyng sebepterine kelsek, Abay shәkirtterining ózi tek tәuelsizdik jyldary ghana qolgha alynyp, ghylymy qauymnyng nazaryna iline bastady. Al, әn ónerin zertteu tek әdebiyetshining qolynan kelmeytinin eske tútsaq, búl taqyrypty zertteu ýshin әdebiyetshi men muzyka mamandarynyng birlesken újymdyq júmysy ghana nәtiyje beretinin qatty eskergen jón. Nemese, Abay shәkirtterin zertteushi adamnyng muzykadan arnayy bilimi bolghany abzal. Tek, sonda ghana Abay mektebindegi әnshilik ónerding qazaq mәdeniyetindegi ornyn óz dәrejesinde zerttep kórsetuge mýmkindik bar.

Paydalanghan әdebiyetter:

1.  Júbanov A. Zamana búlbúldary: Ónd. Tolyq 2-bas. - Almaty: Dayk-Press, 2001. - 440 b.

2.  Áuezov M. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. - Almaty: Sanat, 1997. -416 b.

3.  Ysqaqov Á. Abaydyng ómir joly // Jýregimning týbine tereng boyla. -Almaty: Jazushy, 1995. - 296 b.

4.  Shaqúghly Kәkitay. Abay (Ibragiym) Qúnanbayúghlynyng ómiri // Abay. -1992. - №3. - B.17-22.

5.  Kókbay aqsaqaldyng esteligi // Jýregimning týbine tereng boyla: (Abay turaly estelikter). - Almaty: Jazushy, 1995. - 296 b.

6.  Múhamedhanúly Q. Abaydyng aqyn shәkirtteri. 2-kitap. - Almaty: Dәuir, 1994. - 336 b.