(اباي اينالاسىنداعى ءان ونەرى جايىندا)

اباي جانە ءان ونەرى دەگەن ماسەلە - ءالى تۇبەگەيلى زەرتتەلە قويماعان تىڭ تاقىرىپ. ارينە، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەننىڭ اياسىندا ءھام ءبىر بولىگى ىسپەتتەس انشىلىك مەكتەبىنىڭ دە سۇلباسى مەنمۇندالايتىنى زاڭدى.  بۇل ارادا ەڭ الدىمەن ابايدىڭ ءانشى شاكىرتتەرىنىڭ بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. اقىن شاكىرتتەرىنىڭ ءبارى دەرلىك انگە جاقىن بولدى دەسەك، سولاردىڭ ارىسى كومپوزيتور، بەرىسى ءانشى ەكەنىن دە ەستە ۇستاعان ءجون. ءدال وسى توپ اباي اندەرىن ورىنداپ، حالىققا تاراتتى. ۇستازدارىنىڭ انگە بەت قويعانىن بايقاپ وزدەرى دە ءان شىعارۋعا بەل بايلادى. ناتيجەسىندە اباي اۋىلى تەك اقىندىقتىڭ عانا ەمەس، ۇلكەن انشىلىكتىڭ دە اۋىلىنا اينالدى.

(اباي اينالاسىنداعى ءان ونەرى جايىندا)

اباي جانە ءان ونەرى دەگەن ماسەلە - ءالى تۇبەگەيلى زەرتتەلە قويماعان تىڭ تاقىرىپ. ارينە، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەننىڭ اياسىندا ءھام ءبىر بولىگى ىسپەتتەس انشىلىك مەكتەبىنىڭ دە سۇلباسى مەنمۇندالايتىنى زاڭدى.  بۇل ارادا ەڭ الدىمەن ابايدىڭ ءانشى شاكىرتتەرىنىڭ بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. اقىن شاكىرتتەرىنىڭ ءبارى دەرلىك انگە جاقىن بولدى دەسەك، سولاردىڭ ارىسى كومپوزيتور، بەرىسى ءانشى ەكەنىن دە ەستە ۇستاعان ءجون. ءدال وسى توپ اباي اندەرىن ورىنداپ، حالىققا تاراتتى. ۇستازدارىنىڭ انگە بەت قويعانىن بايقاپ وزدەرى دە ءان شىعارۋعا بەل بايلادى. ناتيجەسىندە اباي اۋىلى تەك اقىندىقتىڭ عانا ەمەس، ۇلكەن انشىلىكتىڭ دە اۋىلىنا اينالدى.

قازاقتا ءان مەن ولەڭ قاتار ءجۇردى، امسە اباي زامانىندا سولاي بولدى. ولەڭگە ەبى بار كەز-كەلگەن اقىن سول ولەڭىن انگە قوسىپ ءوزى ايتاتىن بولعان. اقىن دا، كومپوزيتور دا، ورىنداۋشى، ياكي ءانشى دە ءوزى. وسى قۇبىلىس اباي اينالاسىنداعى ادەبي مەكتەپتەن انشىلىك ونەردى بولە قاراۋعا بولمايتىنىن ايعاقتايدى. اقىندىعى مەن كومپوزيتورلىعى ەلدەن اسقان ابايدىڭ انشىلىگى قالاي؟- دەگەن سۇراق وزىنەن ءوزى سۇرانىپ تۇر. كۇشتى ءانشى بولماعانىمەن، ءان ونەرىنىڭ قىر-سىرىن جاقسى مەڭگەرگەن ابايدىڭ دومبىراعا قوسىلار قوڭىر داۋىسى بولعانعا ۇقسايدى. ال، سول اباي داۋىسىمەن ورىندالعان العاشقى نۇسقانى ارى قاراي جەتىلدىرىپ، ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداۋ - ابايدىڭ ءانشى شاكىرتتەرىنىڭ مىندەتى. بۇل ورايدا ا.جۇبانوۆ بىلاي دەيدى: «... اقىلباي، الماعامبەت، ايگەرىم ابايدىڭ «ءجاي داۋسىمەن» ايتىپ شىعارىپ بەرگەن اندەرىن اۋزىنان قاعىپ الىپ، شىرقاتا، ۇدەتە، قۇيقىلجىتا ورىنداپ كەتتى. ابايدىڭ مىندەتى - ءبىرىنشى رەت «اۆتور داۋسىمەن» ورىنداپ بەرۋ بولدى. ارينە، ودان ءارى اباي ءوز اندەرىن ورىندامادى دەگەن سوزدەن اۋلاقپىز. مىنە، وسىلاي، اباي اندەرى اۋىلىنان شىقپاي جاتىپ جوعارىدا ەسكەرتىلگەن «لابوروتوريادان» ءوتىپ، شىڭدالىپ، ءبىزدىڭ تىلىمىزبەن ايتقاندا اباي اينالاسىنىڭ «ليتوسىنان» ءوتىپ بارىپ، حالىق الدىنا تارادى» [1, 114-ب.]. بۇل ارادا ابايدىڭ ءانشى شاكىرتتەرى اباي اندەرىن تەك تاراتۋشى عانا ەمەس، ورتاعا سالىپ ارتىق-كەمىن تۇزەپ، ناعىز ءانشىنىڭ داۋىسىنا سالىپ جەتىلدىرىپ تە وتىردى. اباي اينالاسىنداعى مۇنداي انشىلىك تالقى حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كوبىندە بولعان جوق. ا.جۇبانوۆتىڭ اباي انشىلەرىنىڭ توبىن ورىستىڭ «موگۋچايا كۋچكاسىمەن» ۇقساتاتىنى سودان.

اباي جانىنداعى ءان ونەرىنىڭ وكىلدەرى كىمدەر دەگەندە ءبىز ەڭ الدىمەن ونىڭ ناعىز ءانشىسى قايسىسى، كومپوزيتورى قايسىسى، جاي اۋەسقويى كىمدەر، قاي مۋزىكانتى قانداي اسپاپتاردا ويناعان دەگەن ماسەلەلەرگە بارلاۋ جاساپ كورۋىمىز كەرەك. اباي اقىندىقپەن قاتار انشىلىك ونەردىڭ ورىستەۋىنە كوپ ىقىلاس ءبىلدىرىپ، ماڭىنا ەڭ جاقسى دەگەن انشىلەردى جيناعانى ايان. «الدەقانداي سەبەپتەرمەن قالاعا بارىپ وقي الماي قالىپ، ءوز ماڭايىنا جينالعان ءىنى، بالا، اعايىن-تۋىسقان سياقتى جاستاردىڭ تاربيەسىن قاتتى ەسكەرگەندىكتەن، اباي جالعىز ءوز وسيەتىنە قاناعات قىلماي، بۇلاردىڭ سەزىم تاربيەسىن تولتىرماق بولىپ، سول 89-جىلى مۋزىكا ۇيرەتپەكشى بولادى. سول ماقساتپەن كوكەن ەلىندەگى مۇقا دەگەن سكريپكەشىنى اۋىلىنا العىزادى. تاعى سول جىلى اسەت دەگەن اقىندى دا ساقتايدى» [2, 144-ب.] ،- دەپ جازادى م.اۋەزوۆ. ءدال وسىلايشا كەرەي ەلىنەن ءاندى جاقسى ايتاتىن ءۋايىس اقىن، قاراكەسەك ماۋقاي سياقتىلاردى دا جانىنا جيادى. ءتىپتى ابايدى ەڭ اۋەلى باۋراعان ايگەرىمنىڭ ءوزى ەمەس، انشىلىك ونەرى بولعان-دى. كەيىننەن، اباي اندەرىن ناقىشىنا كەلتىرىپ جۇرتقا تاراتۋشىلاردىڭ قاتارىندا وسى ايگەرىم دە تۇردى. «ءان، داۋىس سياقتىنى ايگەرىمگە ابايدىڭ ءوزى دە ۇيرەتكەن ەكەن» [3, 240-ب.]. ايگەرىمنىڭ انشىلىك بەينەسىن بەرۋدە م.اۋەزوۆ شىندىقتان الىس كەتپەگەن.

بالا كەزىنەن بارلىق ونەردىڭ تۇرىنە باۋلىعان تالاپتى ءىنىسى شاكارىمنىڭ دومبىراعا قۇمارلىعىن بايقاپ، كەرەيدەگى بىتكەنباي دەگەن اتاقتى دومبىراشىنى العىزىپ شاكارىمگە كوپتەگەن قازاق كۇيلەرىن ۇيرەتەدى. «مەنىڭ دومبىرا ۇستازىم - بىتكەنباي، ونى تاۋىپ بەرۋشى - اباي» [4, 8-ب.] ،- دەيدى شاكارىم. جالپى قاسىنداعى جاستاردى ءان ونەرىنە باۋلىعان اباي مۋزىكالىق اسپاپ تۇرلەرىن دە بايىتقان عوي. قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنان باسقا ورىستىڭ، تاتاردىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ ساحاراعا كەلۋىنە سەبەپكەر بولادى. ءبىر جاعى قالا مۋزىكانتتارىنان ۇيرەنسە، ەكىنشى جاعى بۇل جاڭالىقتى اكەلۋشى ومبىدا وقيتىن حاليوللا، كەيىننەن ابايدىڭ بالاسى ءابدىراحمان بولدى. ءارحام كاكىتايۇلى ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازدى: «حاليوللا كەلگەن سوڭ جازدا باستالىپ ورتاسى ءۇزىلىپ قالعان ورىسشا وقۋ، ءان-كۇي، دومبىرا، سكريپكا، گارمون، ويناپ ۇيرەنۋدى قايتا قولعا الادى» [3, 72-ب.]. ناتيجەسىندە، اباي اۋىلى دومبىرا، قوبىز، سىبىزعىدان بولەك، قازاق جۇرتىنا تاڭسىق سكريپكا، گارمون، ماندولينا سياقتى اسپاپتاردا ەركىن وينايتىن دارەجەگە جەتەدى. بۇگىنگە دەيىن كەڭ قولدانىلاتىن اقىن ەلىندەگى ءۇش شەكتى دومبىرا سول اباي زامانىندا ورىستىڭ ماندوليناسىنان كوشكەن بولسا كەرەك. ءجۇز جاساعان حالىق اقىنى شاكىر ابەنوۆتىڭ قولىنان ءۇش شەكتى دومبىراسى تۇسپەگەنىن ەسكەرسەك، اباي اكەلگەن وسىناۋ ءبىر جاڭالىقتىڭ دا ەل اراسىنا قانشالىقتى ءسىڭىستى بولعاندىعىنا كوزىڭىز جەتە تۇسەدى. اباي مۋزىكا اسپاپتارىنا دەگەن ەرەكشە ىقىلاسى، ونىڭ كۇيشىلىك ونەردەن دە قۇر الاقان ەمەستىگىنە كۋا. اباي كۇيلەرى - ونىڭ ءوزى بولەك تاقىرىپقا سۇرانىپ تۇرعان دۇنيە.

ابايدىڭ ءانشى-مۋزىكانتتاردى قاسىنا جيۋى شىن مانىندە ءان مەكتەبىن قالىپتاستىردى. وسى ورتادا اباي جانىنداعى كوكباي، شاكارىم، اقىلباي، تۇراعۇل، «قوزى كورپەش» جىرىنىڭ ءبىر ۆاريانتىن ون جەتى ءتۇرلى انمەن ايتاتىن بەيسەنباي اقىن، «اباي جولىنان» جاقسى تانىس مايباساردىڭ مۇحامەدجانى، قۇدايبەردىنىڭ ۇلى ءامىر، اقىلبايدىڭ ۇلى اۋباكىر، كاكىتايدىڭ ۇلى ءارحام، ءانشى الماعامبەتتەر انشىلىك مەكتەپتىڭ تۇلەكتەرى بولدى. وسىلاردىڭ ىشىندە ءان ونەرىنىڭ قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەرگەن شاكارىم، ءۋايىس، اسەت، مۇقا، اقىلباي، بەيسەنباي سىندى شاكىرتتەرى - وزدەرى دە ءان شىعارىپ كومپوزيتورلىق دارەجەگە كوتەرىلگەن انشىلەر. اسىرەسە، اسەت اقىننىڭ انشىلىك اتاعى قازاق دالاسىنا كەڭىنەن جايىلعان. كوكباي اقىن دا جاسىندا جاقسى ءانشى بولعان. بىراق ءان شىعارۋمەن اۋەستەنبەگەنگە ۇقسايدى.

جالپى كوكباي جاسىنان ءان-جىرعا قۇمار بوپ ءوسىپ، اباي شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندەگى كوپ-كورىم ءانشىسى بولعان. ابايدىڭ:

ولەڭ جيعان تىربانىپ،

ءان ۇيرەنگەن ىرعالىپ.

سورلى كوكباي قور بولدى-اۋ

وسىنشادان قۇر قالىپ،-

دەپ جازاتىنى بار. قولىنا دومبىرا ۇستاپ، ءان ايتقان كوكبايدىڭ اقىندىق ونەرى قاتار جاراعان. اباي ورتاسى كوكبايدىڭ اقىندىق قانا ەمەس، انشىلىك قابىلەتىن دە ۇشتاي تۇسەدى. «سەمەيگە اباي كەلسە كۇندە دۋمان، ءان سالىپ، بوسامايمىز ايعاي-شۋدان»،- دەيدى ارىپپەن ءبىر ايتىسىندا. ارينە شىعارعان ارناۋ ولەڭىنىڭ ءبارىن كوكباي انگە قوسىپ ايتقان. وعان سۋىرىپ سالىپ ايتقان ايتىستى قوسىڭىز. جالپى ول كەزدەگى اقىنداردىڭ كوپ شىعارماسى انمەن تارالعان. اباي الدىندا ابىلايدى دا انگە سالىپ ايتقان عوي كوكەڭ [5, 205- ب.]. دەمەك، كوكباي جاقسى ءانشى جانە ءوز ولەڭدەرىن انگە قوسىپ ايتاتىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سازگەرلىك ونەرى دە بولعان. كوكبايدىڭ ءانى دەلىنىپ اۋىل اراسىندا ايتىلاتىن ءبىردى-ەكىلى اندەر دە جوق ەمەس. ال، كوكبايدىڭ ناعىز كومپوزيتورلىق شەبەرلىگىن بايقاتاتىن ءان - «اۋدەمجەر» دەپ تانىلىپ ءجۇر. ق. مۇحامەدحانۇلى بۇل ءاندى كوكباي ەنشىسىنە بايلاعالى، وعان اشىق داۋ ايتقان ەشكىم جوق. دەسەك تە، «اۋدەمجەر» ءانىنىڭ كوكباي اقىندىكى ەكەندىگىن تولىق مويىنداۋعا كوكەيدى تۇرتپەكتەگەن كەيبىر ساۋالدار كەسەكولدەنەڭدەي بەرەتىنى تاعى بار. بۇل ءان ونەرىن زەرتتەۋشى عالىم ا.جۇبانوۆ پەن اقىن مۇراسىن كوپ جىلدار بويى زەرتتەگەن ق.مۇحامەدحانۇلى پىكىرلەرىنە قارسى شىعۋ ەمەس، ارينە. بىراق، وسى انگە بايلانىستى كوكەيدەگى وي-پىكىرمەن ءبولىسۋدى ءجون سانادىق. «اۋدەمجەر» ءانى كەي ءان جيناقتارىندا اقان سەرىنىڭ ءانى دەپ بەرىلىپ جۇرسە (قازاق اندەرى، 1963 جانە اۋىل كەشى كوڭىلدى، 1978), كوكباي اقىننىڭ بۇگىنگى تاڭعا دەيىن شىققان ەكى جيناعىندا دا جوق بولعاندىعى (قاراڭىز: جاناتايۇلى ك. شىعارمالارى: ولەڭدەر، ايتىس-قاعىستار، قيسسا-داستاندار. /قۇراست. ج.اۋباكىر/. - الماتى: ينفورم-ارنا، 2001.، جاناتايۇلى ك. ابايدان ساباق الدىم بالا جاستان. (قۇراست. س.قارامەندە). - الماتى، 2005.) ءاننىڭ ءالى دە بولسا بۋىنى بەكىپ، كوكباي مۇراسىنا قوسىلا قويماعاندىعىن اڭعارتادى.

كوكبايدان دا، اقان سەرىدەن دە قولجازبا قالماعاننان كەيىن، ەڭ الدىمەن اقيقاتتى ولەڭ ماتىنىنەن ىزدەگەن ءجون سياقتى. ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ ايتۋىنشا: «اۋدەمجەر» دەپ اتالىپ، ايتىلىپ جۇرگەن ءانى مەن ولەڭىن كوكباي دەنساۋلىعى تومەندەپ، ومىردەن كۇدەر ۇزە باستاعان كەزىندە - 1924 جىلى شىعارعان. ونى ءاننىڭ وزىنەن دە، سوزىنەن دە كورىنەتىن، ارمانعا تولى، شەرلى سارىنىنان (دراماتيزم) ايقىن اڭعارۋعا بولادى» [21, 66-ب.]. دەي تۇرساق تا، ولەڭ ماتىنىنە قايتا ۇڭىلەيىك:

اۋدەمجەر جۇرە المايمىن اياعىمنان،

ۇستايمىن ەكى قولداپ تاياعىمنان.

سايراعان ورتا ءجۇزدىڭ بۇلبۇلى ەدىم

كارىلىك كەلىپ قالدىڭ قاي جاعىمنان،-

دەگەندە، شىنىندا دا قارعا ادىم جەر ءجۇرۋ مۇڭ بولعان كارى، ناۋقاس ادامنىڭ ايتار ءسوزى. الايدا، كوكبايدىڭ دەرتى - قىلتاماق. اياقتان باسا الماي قالىپ نەمەسە «اۋدەمجەر جۇرە المايمىن بەلىم ۇيىپ» دەيتىندەي كوكبايدىڭ ءجونى جوق سياقتى. ارينە، اقىندىق شابىتتىڭ شەكاراسى شەكسىز. اۋرۋىن ءدال ايتپاي، اندە جالپى كارىلىكتىڭ بەلگىلەرىن كورسەتكەن دەر ەدىك، بىراق، «سايراعان ورتا ءجۇزدىڭ بۇلبۇلىمىن» دەپ كوكباي اقىن استە ايتپاسا كەرەك. قالاي دەسەڭىز دە ءدال وسى ءسوز كوكباي ستيلىنەن، سويلەۋىنەن الىس. سارامەن جولىققاندا وسى ءسوزدى ءبىرجان ايتتى. «سايراعان ورتا ءجۇزدىڭ بۇلبۇلىمىن، ارقانىڭ التاي، قارپىق اقتانكەرى»،- دەگەن ءبىرجان ءسوزىن ءارىپ اقىن وزگەرتپەي بەردى. سونى كوكبايدىڭ قايتالاۋى مۇمكىن بە؟ «ورتا ءجۇزدىڭ بۇلبۇلى» - كوكبايعا قاراعاندا ءبىرجان، اقاندارعا پىشىلگەن تىركەس. جاسىندا ولەڭ ايتقانمەن، بالا وقىتىپ، مولدالىق قىلعاننان كەيىن كوكباي ءان ايتۋدى دا دوعارعان. ءدىن جولىنداعى مولدا ادامنىڭ ءوزىن ورتا ءجۇزدىڭ بۇلبۇلىنا تەڭەۋى قاي جاعىنان الساڭىز دا قيسىنعا كەلمەيدى. اۋرۋى مەڭدەگەن كوكباي اقىن جانىنا جاقىن وسى ءبىر ءاندى ىڭىلداپ ايتۋى ء(ومىرىنىڭ سوڭىندا ايقايلاپ ءان ايتپاعانىن ەسكەرسەك ب.ە) مۇمكىن دە، قاسىنداعى ەسەنتاي بەردين سياقتى شاكىرتتەرى كوكبايدىڭ ءانى دەپ ءىلىپ اكەتىپ، ءسويتىپ كوكبايدىڭ «اۋدەمجەرى» بولىپ ەلگە تاراۋى عاجاپ ەمەس. سونداي-اق، «اۋدەمجەر» - ءاننىڭ تورەسى. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا - تازا كلاسسيكا. ءان تورەسىن كوكبايعا قيماي وتىرعان جوقپىز. كوكبايدىڭ سازگەرلىگى اۋەسقويلىق دارەجەدەن ءارى اسپاعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ باسقا ءانشى-اقىن شاكىرتتەرى - اسەت پەن ءۋايىس سياقتى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ۇلگىسىندە ءوز تۋىندىلارىمەن دارالانىپ، نەمەسە شاكارىمگە ۇقساپ وزگەشە ءان ۇلگىسىن ۇسىنىپ جاتسا ءبىر ءسارى. سوندىقتان دا، كوكبايدىڭ سازگەرلىگىنە «اۋدەمجەردى» قوساقتاپ جىبەرسەك، اسىعىستىق ەتپەيمىز بە؟ بۇل ارادا، ارينە، مۋزىكا ماماندارىنىڭ دا پىكىرلەرى كەرەك-اق. ءبىزدىڭ بۇل ايتقاندارىمىزدى بىرەۋ قۇپ الار، قۇپ الماس، بىراق وسى ماسەلەلەرگە جاۋاپ تاپقان كۇنى عانا «اۋدەمجەر» ءانىنىڭ شىن اۆتورى تابىلماق. وسى باعىتپەن كەلگەندە اباي شاكىرتتەرىنىڭ انشىلىك مۇراسى - ءالى زەرتتەلە قويماعان تىڭ جاتقان دۇنيە. ونىڭ سەبەپتەرىنە كەلسەك، اباي شاكىرتتەرىنىڭ ءوزى تەك تاۋەلسىزدىك جىلدارى عانا قولعا الىنىپ، عىلىمي قاۋىمنىڭ نازارىنا ىلىنە باستادى. ال، ءان ونەرىن زەرتتەۋ تەك ادەبيەتشىنىڭ قولىنان كەلمەيتىنىن ەسكە تۇتساق، بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋ ءۇشىن ادەبيەتشى مەن مۋزىكا ماماندارىنىڭ بىرلەسكەن ۇجىمدىق جۇمىسى عانا ناتيجە بەرەتىنىن قاتتى ەسكەرگەن ءجون. نەمەسە، اباي شاكىرتتەرىن زەرتتەۋشى ادامنىڭ مۋزىكادان ارنايى ءبىلىمى بولعانى ابزال. تەك، سوندا عانا اباي مەكتەبىندەگى انشىلىك ونەردىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى ورنىن ءوز دارەجەسىندە زەرتتەپ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بار.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1.  جۇبانوۆ ا. زامانا بۇلبۇلدارى: ءوڭد. تولىق 2-باس. - الماتى: دايك-پرەسس، 2001. - 440 ب.

2.  اۋەزوۆ م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. - الماتى: سانات، 1997. -416 ب.

3.  ىسقاقوۆ ءا. ابايدىڭ ءومىر جولى // جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا. -الماتى: جازۋشى، 1995. - 296 ب.

4.  سحاقۇعلى كاكىتاي. اباي (يبراگيم) قۇنانبايۇعلىنىڭ ءومىرى // اباي. -1992. - №3. - ب.17-22.

5.  كوكباي اقساقالدىڭ ەستەلىگى // جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا: (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر). - الماتى: جازۋشى، 1995. - 296 ب.

6.  مۇحامەدحانۇلى ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. 2-كىتاپ. - الماتى: ءداۋىر، 1994. - 336 ب.