Ýstimizdegi jyldyng 11 nauryzynda Astanada «Núr Otan» partiyasynyng XVI  sezinde Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti Núrsúltan Nazarbaev memlekettilikti nyghaytu maqsatynda bes jana institusionaldyq reforma úsynghany belgili. Olar - zamanaui, kәsiby jәne avtonomdy memlekettik apparat qalyptastyru; zang ýstemdigin qamtamasyz etu; industrialandyru jәne әrtaraptandyrudy negiz etken ekonomikalyq ósim; birtútas bolashaqtyng últy; sonday-aq transparentti jәne esep beretin memleket. Bizdi qyzyqtyryp otyrghan mәsele tórtinshi reforma - Bolashaghy birtútas últ delinetin bóligi. Elbasymyz óz sózinde bylay dedi: «Biz ózimizding túraqtylyq jәne keli­sim modelin damytuda aitarlyqtay tabystargha jettik. Qazaqstan Konstitusiyasy nәsildik, etnostyq, diny jәne әleumettik qatystylyghyna qaramastan, barlyq azamat­tyng qúqyqtyq tendigine kepildik beredi. Sonymen qatar, qazaqstandyq birtektilikti odan әri nyghaytu qajet». Ásirese, Elbasy  qazaqtargha memleket qúraushy últ retinde aiyryqsha jauapkershilik jýkteletinin erekshe atap ótti. Preziydent aitqanday, qazaqtar qazaqstandyq birtektilikti, sәikestilikti qalyptastyrugha eleuli yqpal jasauy kerek. Qazaqtar Jana Qazaq­stannyng bolmysyn qalyptastyruda barsha úlystardy úiys­tyrushy rólge iye. Búl – qazaqtyng últtyq sipatyn saqtap, damytudyng jәne elimizding qazaqy bolmysyn nyghaytudyng basty faktory. Osyghan qatysty keybir payymdaularymyzdy bildire ketkendi jón kórip otyrmyz.

Qazaqstan preziydenti N.Nazarbaev ózining kópshilikke mәlim «Tarih tolqynynda» atty kitabynda: «...Biz, qazaqstandyqtar, bir ekonomikalyq nemese sayasy kenistikte ghana emes, bir mәdeny kenistikte de ómir sýrip jatyrmyz degen aqiqatty sezinu birte-birte ornyghady» degen edi[1,146-147].  Yaghni, qazaqstandyqtar belgili bir geografiyalyq aimaqty mekendeytin jay túrghyndar ghana emes, ózderin osy elding bolashaq taghdyrymen tikeley baylanystyratyn teng qúqyqty azamattar ekendigin tereng týsinui qajet. Azamattardyng elding tabysy onyng ózining de tabysy ekenin sezinui de asa manyzdy. Búghan qalay qol jetkizemiz? Qoghamdy toptasyratyn iydeya qanday bolu kerek? Otansýigishtikting psihologiyalyq negizin qalyptasyru ýshin qanday sharalar jýrgizu kerek? Búlar óte kýrdeli mәseler bop tabylady.

Áleumettik- gumanitarlyq ghylym salasyndaghy zertteushiler eng aldymen jalpyqazaqstandyq mәdeny ýlgi qanday boluy kerekteigi jóninde ózara ortaq úigharymgha kelip aluy kerek. Bәrimizge belgili, ghylymnyng әr aluan salasynda jii qoldanylatyn «yadro»  (lat. nucleus, grek, kaiyon — yadro) degen sóz bar. Qazaqsha ony úiytqy, ózek, arqau, tirek, dingek degen sózdermen berip jýrmiz. Qazaqstannyng ózegi bolugha tiyisti últ bar ma? Kýn men ony ainalyp jýretin planetalar siyaqty jýie ýlgisin etnosaralyq qatynastargha qoldanugha bola ma? Tarihtan biletinimizdey,  HIH ghasyrdaghy әigili nemis pedagogy, halyqtyq mektep pen pedagogikalyq bilim salasynyng kórnekti qayratkeri  Adolif Disterverg ózining «Nemis múghalimderining bilim aluyna basshylyq» atty enbeginde oqytu men tәrbie prosesindegi manyzdy qaghidalardyng biri retinde «mәdeniyetke say bolu» prinsiypin úsynghan edi. Ol "...tәrbiyede adamnyng tughan jәne ómir sýretin orny men jaghdayy eske alynu qajet, bir sózben aitqanda, sózding keng maghynasynda, býkil qazirgi mәdeniyet, әsirese, oqushynyng otany bolyp tabylatyn elding mәdeniyeti ”- dep jazdy [2].  Mәdeniyetke say bolu prinsiypi oqu-tәrbie júmysyn úiymdastyruda belgili bir mәdeniyetke arqa sýieu qajettigin bildiredi. Búl jerde memleketqúrushy etnos retinde tanylyp otyrghan qazaq últynyng mәdeniyeti turaly maghúlmattar qanshalyqty bilim beru mazmúnyna engizilgen degen saual tuady. Aramyzda kýni býginge deyin qazaq mәdeniyeti men әdebiyetinen ne bir esimdi, ne bir oqighany jóndep bilmeytinder kezdesip qalatynyn nesine jasyramyz. Tәuelsizdikting arqasynda oqushylar men studentter Qazaqstan tarihyn belgili bir dengeyde oqyp ýirenude. Al qazaq mәdeniyeti, psihologiyasy, filosofiyasy, jalpy alghanda qazaqtanu mәseleleri oqytu ýrdisinde jetkilikti qamtylghan ba? Qazaqstandyq birtektestilikting negizin bәlkim mәdeni, tarihi, lingvistikalyq birtektestilikten izdesek qaytedi? Songhy uaqyttarda ekonomikada dollarsyzdandyru (dedollarization), otandyq ónimderding ýlesin arttyru turaly mәselelerdi kóterip jýrmiz. Al ghylym men bilim salasynda she? IYdeologiya mәselesinde she?   Importty almastyru sayasaty atalmysh salalarda qanshalyqty oryn aluy mýmkin? Osy saualdar tónireginde tereng oilanuymyz qajet.

Qazaqstan – polietnosty memleket, bizding kóp etnostyghymyz orasan zor ekonomikalyq, ruhany әri mәdeny baylyghymyz jәne artyqshylyghymyz dep jii aityp jýrmiz. Bәlkim, solay da bolar. Biraq, búl etnosaralyq qatynastarda esh mәseleler tuyndamaydy degendi bildirmeydi. Oigha  osydan tura bir ghasyr búryn patshaly Resey imperiyasynyng shetkeri aimaghy bop sanalatyn qazaq jerinde ómir sýrgen orys últynyng qarapayym ókilderining qazaqtarmen «tamyr» bolyp jergilikti halyqtyng tilin ýirenuge tyrysqany oralady. «Tamyr» sózin halyqtyng ózi ainalymgha engizdi. Syilastyq ózara syilastyqty tughyzghan. Al býgingilerde onday niyet bar dep tolyq senimmen aita alamyz ba? Qazaqstandyqtardyng memlekettik tildi iygeru jaghdayy kónil kónshitedi me? Avtohton halyqtyng jahandanu jaghdayynda joyylu qaupi tónip túrghan óz tilin qorghaugha úmtylysyna ózgeler qanshalyqty týsinistikpen qaraydy? Qazaq tilining býgin tek «geltahta» (shalghaydaghy auyl men audandarda) ghana qoldanylatyn, aghylshyn tili yghysyryp tastaghan irland tilining taghdyryn keshpesine kim kepildik beredi? Keyde bazbireulerding bayyrghy halyqtyng kenpeyildiligi men tózimdiligin әlsizdik pen osaldyqqa baghalap jatsa, ony qalay týsinuge bolady?

Ataqty shveysariyalyq psiholog, psihiatr jәne mәdeniyettanushy, analitikalyq psihologiyanyng negizin qalaushy Karl Gustav Yung (1875- 1961) ózining әigili Tavistok klinikasynda  (London, 1935) oqyghan dәrisinde mynaday jaytqa júrttyng kónilin audartyp ketedi: «Izuchaya severnyh amerikansev, ya sdelal interesnye otkrytiya: amerikanes po prichiyne togo, chto jiyvet na zemle aboriygenov, neset v sebe krasnokojego indeysa. Krasnokojiy, kotorogo amerikanes, vozmojno, nikogda ne viydel, ily negr, nesmotrya na vsevozmojnye „toliko dlya belyh", prochno voshly v amerikansa y sdelaly ego prinadlejashim otchasty k nasiy „raznosvetnyh". Ety veshy vseselo bessoznateliny, y govoriti o nih sleduet lishi s prosveshennymy ludimiy» [3,39].  Demek, bayyrghy qazaq jerinde ómir sýrip jatqan ózge últ ókilderi ýshin qazaq últynyng taghdyry men oghan qatysty problemalar «qajetsiz  is» bolmaugha tiyis. Memleket basshysy aitqanday, qazaqstandyq birtektestilik, sәikestilik azamattyq prinsipke negizdelui tiyis. Bar­lyq azamattar qúqyqtyng birdey kólemin paydalanatyn, birdey jauapkershilik jýgin ar­qalaytyn jәne teng mýmkindikterdi iyelenetin bolady. Azamattyq ten­dik, enbeksýigishtik, adaldyq, ýlken ghúlamalyq pen bilimdi qaster tútu (bilim kuliti), zayyrly el – tolerantty el, mine, Mәngilik el iydeyasy negizinde jatqan toptastyrushy qún­dy­­lyq­tar osy. Býgingidey geosayasy teketirester oryn alghan alasapyran zamanda qoghamda sayasy túraqtylyq pen qoghamdyq kelisimdi saqtau sayasaty meylinshe manyzdy ekendigi barshagha týsinikti. Etnosaralyq, dinaralyq qaqtyghystar eshkimge qajet emes. Beybit, tatu ómirge halyq ta ýirenip qaldy. Múnyng óte dúrys sayasat ekendigin әlemdegi oqighalardyng órbu barysynan bayqap otyrmyz.

Qoryta aitsaq, Elbasymyz úsynghan bes institusionaldyq re­for­manyng әrqaysysy bizding el ýshin ýlken bir synaq bolayyn dep túr. Múnday reformalardyng tabysty boluy tek biylik pen halyqtyng birlesken is -әreketi men erik-jigerining arqasynda ghana qol jetetin nәrse. Tek birjaqty jogharydan keletin pәrmen oidaghyday nәtiyje bermeydi. Jay halyqtyng sayasy sheshimderdi qoldauy óte manyzdy faktor. Sondyqtan týsindiru júmystaryn jýrgizu qajet. Búl reformalardy jýzege asyru ýshin Preziydent janynan arnayy Janghyrtu jónindegi últtyq komissiya qúryldy. Ol býkil reformalar keshenin jýzege asyru júmystaryn ýilestiretin bolady. Keyingi úrpaqqa qanday Qazaqstannyng qalatyny osy reformalargha tikeley baylanysty.

Seyitnúr J.S.

Ál- Faraby atyndaghy QazÚU- ding

Jalpy jәne etnikalyq psihologiya kafedrasynyng dosenti

psihologiya ghylymdarynyng kandidaty.

Paydalanghan әdebiyetter:

1. Nazarbaev N. Tarih tolqynynda.- Almaty: Atamúra, 1999.- 296 bet.
2. Disterverg A. Izbrannye pedagogicheskie sochiyneniye. M.: Uchpedgiyz, 1956. S. 201-203
3. iyng K.G. Analiticheskaya psihologiya. Tavistokskie leksii. - Sankt-Peterburg: MSNK y T «Kentavr», Institut Lichnosti, 1994.- 136 s.

Abai.kz