Bir kezdegi qazaqtyng atamekeni Orynbordy býginde Reseyding Orenburg oblysy deuge etimiz ólip, qúlaghymyz qanyghyp bolghan. Qúdaydyng isi me, әlde imperialistik-shovinistik sana auruy boyyna singenderding isi me, kim bilsin, osydan birer jyl búryn sol Orynbor oblysynda bir jyldyng ishinde 23 qazaq qyzy joghalyp, habar-osharsyz ketken edi. Soghan oray «Reseyde «kazashkalar» joghaluda» degen maqala da jariyaladyq. Oghan ne atqa mingen qazaq, ne arba sýiretken qazaq mynq etken joq. Ásheyinde kez kelgen jerden «islamist» degendi tauyp alyp, oramal tartqan qyzdargha qarsy «erlikpen kýres jýrgizetinder» de sol joghalghan 23 qyz siyaqty habar-osharsyz qaldy. Eger basqa bir el bolsa, ózge elde 23 qyzy joghalmaq týgil, bir adamnyng múrny qanasa, dýniyeni dýrliktirer edi. Ánebir jyly Óskemende týnde mas bolyp baqyryp-shaqyryp kele jatqan eki orysty bireuler úryp ketkende Mәskeu әkimi Yu.Lujkov Elbasymyzgha qonyrau soghyp, búl qalay degendey donaybat qyldy. Endeshe qanyna singen imperialistik zorlyq-zombylyqpen bir kezderi Resey tartyp alghan tarihy atamekeninde kýn ótkerip jatqan qazaqtardyng túrmys-tirshiligin  Qazaqstandaghy orystardykimen salystyryp kórelikshi. Óitkeni, ómir shyndyghy qashanda salystyru arqyly aiqyndalady ghoy. Býginde bizding jogharydaghylardy da, әsirese, búryn ózi basshy qyzmette bolghan, býginde oryssha sóileytin «produktylaryn» biyliktegi qyzmetterge jayghastyrghan shaldardy da tyndap otyra bersen, orys eshqashan qazaqqa zorlyq, qorlyq kórsetpegen eken, orys qazaq dalasyna shabuyl jasap, qazaqtardy qynaday qyrmaghan eken, tek jonghar degen bir ghana bәleket bolghan eken, tipti qazaq pen orys bir әke, bir anadan tughan eken dep qaluynyz da yqtimal. Tipti sonyng bәrin ótken zaman, ótken tarih dey salynyzshy. Óitkeni, biz búl arada memleketteri kórshiles qos últtyng birin anaday, birin mynaday deuden mýlde aulaqpyz. Biraq zaman, qogham ózgergen sayyn memleketterding de, jeke adamnyng da ómirge kózqarasy, sayasatqa kózqarasy ózgeredi ghoy. Endeshe, sodan beri ormanday orystyng imperialistik sanasy ózgerdi me? Qazaqtyng últtyq sanasy, últtyq namysy oyandy ma? Soghan bir sәt nazar salayyqshy.

Ánebir kezde orynborlyq mesenat qazaq Qúspan Bәtesov degen azamattyng baspasózge bergen súhbaty qolymyzgha týsti. Ony oqyp shyqqannan keyin jýrekke týsken jýkti, enseni ezgen kónilding qayauyn, ómirding әdiletsizdigine degen ókpeli óksikti aityp jetkizu de onay emes. Ómirge ókpelemegende qaytesin: Qazaqstanda orys mektebinsiz birde-bir qala joq. Qala týgil auyldar tolghan orys mektebi, tipti qazaq mektebi joq auyldar da bar.

Almaty men Astananyn, keybir ýlken auyldardyng ózinde birneshe orys mektebi bar. Kez kelgen qalada, audan ortalyghynda, auyldarda orys balabaqshalary bar. Negizinen qazaq balalaryna arnalghan balabaqshalardyng ishinen orys toptary ashylghan.

Qazaqstanda kórsetiletin jýzge tarta telearna negizinen orys tilinde. «Últtyq arna» dep atalatyn «Qazaqstan» arnasy orysshadan shatty-bútty qyp tәrjimalap beriletin filimderdi de «qazaqsha peredacha» dep esepteydi.

Qazaqstannyng kez kelgen auyldarynan, audan ortalyqtarynan shaghyn qalalarynan bastap oblys ortalyqtarynda, Almaty men Astanada qarday borap jatqan orys gazet-jurnaldary. Solardyng ishinde memleketimizden milliondap aqsha alyp shyghyp jatqandary qanshama?! Búlardyng eshqaysysy qazaq tilining 24 jyldan beri óz elining tórine shygha almay kele jatqany, ýisiz-kýisiz jýrgen qazaqtardyng túrmysy, qysqasy, qazaq últynyng mún-múqtajy turaly lәm-mim dep auzyn ashpaydy. Esi týzu adam kimning – dos, kimning – qas ekenin sodan-aq biler edi, amal ne...

Qala kóshelerindegi kólikke mine qalsanyz, tyndaytynynyz «Russkoe radionyn» janyna jat, mәtini últtyq tәrbiyene qarama-qayshy әnderi. Ayaldamalar «Ótegen batyr» - «Utegen batyr», «Tóle biy» - «Tole biy», «Júbanov» - «Jubanova» bop tәrjimalanbasa, orystar adasyp ketetin siyaqty.

Qazaqstanda oryssha bilmeseng ministr, ne ýlken bir kompaniya basshysy bolmaq týgil, audan әkimi bola almaysyn.

Mine, tәuelsiz el degen aty bar óz elinde osy jaghdayattardy kýnige óz kózinmen kórip otyryp, «osy biz Reseyden tәuelsizdik aldyq pa, joq pa?» degen de oigha ketesin. Al, osy jaghdayattyng bәrin Reseyding qazaqtan «berse qolynan, bermese jolynan» dep aluan-aluan aila-sharghymen, sayasy sayqalizmmen tartyp alghan Saratov (Sarytau), Orenburg (Orynbor), Astrahani (Hajy Tarhan), Samara aimaqtarynda ómir ótkizip jatqan qazaqtar, yaghni, reseylik qazaqtar artyghymen kórude.

IYә, Almaty men Astanany bylay qoyghanda, on shaqty orys otbasy túratyn auyldar men qalashyqtarda orys mektebi ashylyp qoyghan. Al Reseydegi 300 mynnan astam qazaq túratyn Orynbor uәlayatynda birde-bir qazaq mektebi joq. Qazaqstannyng kez kelgen audan ortalyghynda, tipti keybir auyldarda orys balabaqshalary ashylghan. Al, qalyng qazaq oryn tepken sol Orynbor, sol Orsk, Saratov, Astrahani qalalary týgil, olardyng manayynda qazaqsha balabaqsha ashu turaly әngime qozghaudyng ózi esi dúrys sóz dep esptelmeydi. Álginde biz aitqan Qúspan Bәtesovtyng «Ayqyn» gazetine bergen súhbatynda (6.05.2010 j) osy uәlayat basshylyghy múndaghy qazaqtyng sanyn әdeyi 125 mynnan asyryp kórsetpeuge tyrysady eken. «Oblys biyligi qazaqtyng ózin-ózi últtyq túrghydan izdeuin qalamaydy. Qazaqtyng últtyq sanasy ósuine de riza emes. Bizding biylik qúrylymdaryna baruymyzgha kedergi keltiredi. Mening tughan jerim Túztóbe (Orynbor oblysy) audanynda halyqtyng teng jartysyna juyghy qazaqtar bolsa da, qazaqtan shyqqan birde-bir basshy, әkim, tipti zauyt, kolhoz basshysy tarihta bolmaghan. Qazaqtardyng bilimi men intellektualdyq dengeyi joghary bola túra sot jәne zang organdaryna, audandyq atqarushy organgha, tipti, memlekettik mekemelerge basshylyqqa tartylmaydy. Al oblystyq biylik organdary jayly aitudyng qajeti de joq», – deydi ol.

Kórip otyrsyz, Reseyding orta, tómen buyndaghy biylik basynda otyrghandardyng ózi qazaqtyng últtyq sanasy, últtyq namysy oyanghanyn qalamaydy. Qoldan kelgenshe oghan kedergi keltiruge tyrysady. Últtyq sanany eng aldymen oyatudyng basty qúraly baspasóz, yaghni, últ tilindegi gazet-jurnaldar men televiziya. Álginde aitqanymyzday, Qazaqstannyng nebir shalghay týkpirlerinen bastap audan, oblys ortalyqtaryn, qalalardy, Astana men Almatyny oryssha gazet-jurnaldar alapat bir qarly boranday basyp jatqanda, Reseyding qalyng qazaq túratyn eldi mekeninen qazaqsha ne gazet, ne jurnal izdeuding ózi «әbestik» bolar... Al, qazaqsha televiziya turaly aitsang mazaqqa qaluyng mýmkin. Onyng esesine orystar seni qytay basyp alady dep qorqytady. Osy sózdi býginde ózimizdegi qazaqtar da jii qaytalaytyn bolypty. Ábden qúlaghyna sinirilip tastaghasyn, qarapayym qazekem sony qaytalamaghanda qaytsin. Áytpese, sol Qytayda 3 telearna kýndiz-týni qazaqsha sayrap túrghanyn, onday telearna ózimizding elimizde de joq ekenin kózderi kórip-aq otyr ghoy... Ol jaqta aulymyzda qazaq mektebi bolmaghasyn balamyzdy qytay mektebine berdik degen qazaq kórmeysiz.

IYә, qay últ, meyli óz elinde bolsyn, meyli jat jerde jýrsin onyng sol últtyq qalpyn zamananyng neshe týrli qarly borany men qarasuyghynan aman saqtap qalatyn eng basty, eng quatty qúraly – tili, dini, salt-dәstýri. Búl ýsheuining birinen airylghan últtyng aqyl-esi, sana-sezimi dýbәragha ainalady. Al, sanasy jartykesh, dýbәra últtyng úrpaghynyng boyynda últtyq namys degen bolmaydy. Onday últty eshqanday myltyqsyz, zenbireksiz birte-birte bildirmey joyyp jiberu óte onay. Jәne óz tilin, óz dinin qúrmettemeytin últty basqaru, onyng úrpaghynyng boyynda qúlminezdilikti (qúldyq psihologiyany) qalyptastyru onay ekenin imperiyalyq sanasy, shovinistik sanasy yqylymnan qalyptasqan ýstem el jaqsy biledi. Onday shovinistik sananyng túqym qualap, atadan balagha auysyp otyratyny sonday – sol imperiyashyldyq pen shovinizm jaylaghan eldin, tipti, kóshede jyghylyp jatqan maskýnemine sheyin óz tilinde sóilemeytin búratanadan ózin jogharymyn dep esepteydi. Demek, últty últ qyp biriktiretin, últ qyp úiystyratyn eng basty anyqtauysh –til men din ghana. Búl qos qasiyettisin, qos kiyelisin búljytpay ústaghan últ eshbir jat jerlikting tabanynyng astyna týspeydi. Reseydegi qaraqúrym qalyng qazaqqa óz mektebin ashqyzbaudyn, telearnadan eng bolmasa, tәuligine bir saghat qazaqsha habar bergizbeuining arjaghynda mine, osy jymysqylyq jatqan joq dey almaysyz. Qazaqstannyng auasyn jútyp, dәm-túzyn tatyp, búl elde qazaqtan artyq qarhәllәzy rahat keship jýrgen orystyng «nan», «túz» degen ýsh-aq әripten, «su» degen eki-aq әripten túratyn sózdi bile túra aitpauynyng arjaghynda ne jatyr dep oilaysyz?

Endi mynaghan qaranyz: myna túrghan Ózbekstan, Týrkimenstan, Ázerbayjan, anau Baltyq jaghalauyndaghy: Latviya, Litva, Ukraina men Moldaviya «memleket qúrushy últqa eshqanday basqa bir últ balama bolmauy kerek» degen iydeyamen damyp, órkendep keledi. Sonau jyldary olarda últtyq til, últtyq mәdeniyet, din turaly sóztalas, oitalas bolghanda osy elderding basshylarynan bastap jergilikti ókimetindegilerge sheyin basqalargha: «Bizding Qúday bergen jalghyz memleketimiz – osy! Bizding sizder siyaqty basqa Otanymyz joq. Sizderding de, orystardyng da mәdeniyeti de, tili de óz elderinde damuda. Sondyqtan bizding memleket qúryp otyrghan jergilikti, bayyrghy últymyzdyng tiline, mәdeniyetine, jalpy túrmys jaghdayyna әrqashan airyqsha basymdyq beriledi» dep ashyq aitty. Al, bizding qazekem óz elinde ózin-ózi 130 últtyng birimiz, yaghny «kóptin» biri ghanamyz deuden tanbaydy. Qúramynda qanshama avtonomiyaly elder bar, federativtik Resey de   eng әueli orys tili men orys jaghdayyna basymdyq beredi. Tipti, býginde orys pravoslavie shirkeui men kóptegen orys sayasatkerleri «1941-45 jyldardaghy soghysta orys últy jendi» degenin de estidik. Reseyding qay mәselede de eng aldymen orys tiline basymdyq beretini sonday, olar Euraziyalyq Ekonomikalyq Odaq dep atalatyn Odaqtyng sharttaryna da «baspasózde, televiziyada erkin aqparat taratu» turaly 6-shy jәne 7-shi degen eki bap engizdi. Áriyne, ol aqparattar tek orys tilinde bolary dausyz. Al sening «erkin» qazaqsha baspasózing men qazaqsha telehabarynnyng qúny Reseyge kók tiyngha da kerek emes.

Ánebir jyly (2009) Fransiya elinde fransuz tiline, fransuz mәdeniyetine basymdyq beru jóninde arnayy zang qabyldandy. Germaniyada da, Japoniyada da, Qytayda da solay. Búlardyng eshbireui qazaqtargha úqsap jappay aghylshynsha ýireneyik, sóitsek әlemning eng ozyq eli bolamyz dep jatqan joq. Osylardy oilay kelgende:

         Tausylmaydy, dosym-au,

         Ayta bersem zar-әnim,

         Jyrdy jyrlap osynau,

         Jylap ótip baramyn, – dep, ashu-yzandy aq qaghazgha tókkennen ózge amalyng  qalmaydy eken.

Qysqasy, óz tilin, óz dinin qúrmettemeytin últ – ózin qúrmettemeytin últ. Al ózin qúrmettemeytin últty kim kóringenning basqaruy da, basyp aluy da op-onay. Qaytalap aitar bolsaq, qay últ ta ózin jer betinen joyylyp ketuden saqtaymyn dese, әsirese, az últtargha, әlsiz últtargha auzyn aranday ashqan jahandanu degen jalmauyz zamanda eng әueli Til, Din dep atalatyn qos kiyesin aman saqtaugha bar kýshin saluy kerek.

Myrzan KENJEBAY.

Abai.kz