Álemdik ekonomikalyq daghdarystyng Qazaqstangha yqpalyn tómendetu ýshin qanday sharalar qajet?

Songhy jyldary búl saualgha jauap izdemegen sarapshylar kemde kem shyghar. Mәselening alghy-sharty elimizding songhy uaqyttarda qolgha alynghan is-sharalar jýiesimen baylanysty órbude. Búl sharalardy maqtap ta synap ta jatqan mamandar jetkilikti. Búl sharalardyng tiyimdiligin arttyru ýshin ne isteu kerek? Osy tónirekte oy tolghap kórelik.

Birinshiden, Qazaqstandaghy eng kýrdeli әri sheshilui qiyn mәselelerding biri burokratiyalyq apparattyng yqpalynyng kýshti boluy. Qazaqstanda memleket retteushi rólden basqarushy rólge iye. Búl naryqtyq ekonomikagha tәn emes qúbylys. Bir kәsiporyndy ashu ýshin kәsipker ondaghan kabiynetterge jýgirip rúqsat qaghazdaryn rәsimdeui kerek. Kәsiby memleket iydeyasyn úsynghan Elbasy birinshi kezekte osyny aitsa kerek. Elimizding aldynda túrghan eng manyzdy mәsele osy әkimshilik jýieden bas tartu. Memleketting funksiyasyn ózine tәn qasiyettermen ghana toltyru bolyp tabylady. Yaghni, sheneunik qyzmetining negizgi kriyterii onyng tiyisti rúqsattardy qanshalyqty dәrejede jyldam beretindigi men júmysynyng tiyimdiligine baylanysty baghalanuy kerek. Tek osy jaghdayda memleket burokratiyalyq apparaty qogham mýddesine júmys istete alady.

Ekinshiden, infraqúrylymdyq kemshilikter. Búl birinshi kezekte qarjylyq infraqúrylymgha baylanysty qozghalatyn kýrdeli mәsele. El ekonomikasyn dollardan qútqaru maqsatynda Últtyq bankting týrli baghdarlamalar qabyldauyna qaramastan, qarjylyq infraqúrylymgha yqpal ete alatyn dengeyde emes. Nelikten? Múndaghy eng manyzdy faktor elimizding bank jýiesinde tengening túraqtylyghyna degen senimning azdyghyn angharugha bolady. Últtyq ekonomikanyng qozghaushy kýshi últtyq valuta deytin bolsaq, memleket óz ishindegi bankterding qay valutada nesie beru mәselesin әli kýnge deyin sheshe almay otyr. Beriletin nesiyelerding negizgi bóligi shetel valutasynda bolatyn el ekonomikasynyng qarjygha degen súranysy qanaghattandyrylmasa, qarjy resurstaryna degen múqtajdyq ekonomikalyq ósimdi tejeydi. Búl jaghdayda kәsipker amalsyzdan shetel valutasynda nesie alugha mәjbýr bolatyndyghyn eskersek, últtyq valutanyng shetel valutasyna shaqqandaghy kez-kelgen ózgerisining qanshalyqty bagha qymbattauy nemese kәsiporynnyng jabyluyna yqpal etetindigin angharu qiyn emes. Sondyqtan memleket aldynda túrghan eng manyzdy mәselelerding biri memleketti arzan qarjy resurstarymen qamtamasyz etu.

Ýshinshiden, ekonomikanyng eksportqa nemese importqa etene tәueldi boluy. Qazaqstanda óndiriletin negizgi ónim shiykizat bolghandyqtan birinshi kezekte әlemdik naryqtaghy shiykizat qúnyna degen tәueldilik bar. Tipti dayyn ónimning ózin Qazaqstan tek óz tútynushylaryna ghana dayyndaydy dep aita almaspyz. Olardyng negizgi eksporty kórshiles elderge keletin bolsaq, ol elderdegi kez-kelgen ekonomikalyq daghdarys tikeley elimizge yqpal etetindigin týsinuimizge bolady. Mysal retinde rubli kýrt qúldyraghan tústaghy Reseydi aita ketuge bolady. Rubliding qúldyrauy Resey tauarlaryn kedendik odaq shenberindegi eng arzan tauargha ainaldyrdy. Yaghni, dәl osynday tauar ónimin shygharatyn Qazaqstandyq óndirushi ózining bәsekege qabilettigin tómendetip aldy. Búl jaghdayda últtyq óndirushilerdi qorghaudyng birneshe әdisi bar. Birinshisi, baj salyqtaryn kóbeytu. Biraq búl mýmkin emes. Sebebi, biz kedendik odaq mýshesimiz. Ekinshisi, ekonomikanyng naqty sektoryna subsidiya nemese arzandatylghan kreditter beru arqyly bәsekege qabilettilikti túraqtandyru jәne tauar óndirushilerdi ishki naryqtyng súranystaryn qanaghattandyrugha yntalandyru. Búl jaghdayda memleket birneshe manyzdy maqsattargha qol jetkizedi. Olar ishki naryqty qamtamasyz etetin jana ekonomika salalaryn qalyptastyrady, otandyq óndirushilerding bәsekege qabilettiligin arttyru, valutalyq túraqtylyq súranys túraqtylyghyn qamtamasyz etetindigin eskersek, halyqtyng әl-auqatyn arttyru.

Tórtinshiden, el ekonomikasynda bilikti enbek resurstarymen qamtamasyz etu. Búl birinshi kezekte elimizdegi orta-arnayy bilim beretin oqu oryndary men joghary oqu oryndarynyng aldynda túrghan maqsat. Songhy jyldary birtindep qolgha alynyp kele jatqan manyzdy mәsele osyghan baghyttalghan. Enbek resurstarynyng kóptep shetelden aghylyp keluinen últtyq enbek naryghynyng qauipsizdigin qamtamasyz etetin negizgi eki faktordy atap ótu kerek. Birinshiden, sheteldik júmysshy kýshin tartu ýshin rúqsat beru jýiesin jetildiru. Ekinshiden, biliktilikti baghalaudyng últtyq standarttaryn engizu. Elimizdegi arnayy orta bilim beru mekemeleri jәne joghary oqu oryndarynyng júmys berushilermen tyghyz baylanysyna negizdelgen jogharydaghy mehanizm memleketting últtyq enbek naryghyn qorghaugha alghysharttar jasaytyndyghy aiqyn. Sonday-aq manyzdy qolgha alynuy tiyis mәsele, Qazaqstandaghy oralmandar mәselesin sheshu. Búl mәselening ontayly sheshilui últtyq enbek naryghyna bilikti, últjandy mamandardyng keluine ong yqpal etetindigine eshqanday kýmәn joq. Sebebi, oralmandar qauymy shetelde bóten ortada qalyptasqan qauym bolghandyqtan maman retindegi bәsekege qabilettiligin eki ese kýshpen dәleldeuge mәjbýr. Olardyng jat ortada maman retinde qalyptasuy óz Otanyna qyzmet etuge degen niyetterin jýzege asyrugha degen ynta tudyrady.

Besinshiden, memleket ózining ekonomikadaghy jetekshi rólin shekteui kerek. Yaghni, birinshiden, Samúryq-Qazyna qory qúramyndaghy profilidik emes aktivter naryqtyq ortagha beyimdelui, yaghni, jekeshelendirilui kerek. Songhy uaqytta memlekette beleng alyp kele jatqan tendensiya jekeshelendirilmey qalghan obektilerdi Samúryq-Qazyna qorynyng balansyna audaru. Nege? Óitkeni, onda qarajat bar. Búl dúrys emes. Birinshiden, Samúryq-Qazyna jәy qatardaghy qor emes, eng iri memlekettik qor. Ekinshiden, ol qordyng negizgi qyzmeti ótpey qalghan obektilerge qojalyq etip aqsha joghaltu emes, kerisinshe, aktivterin arttyru arqyly Qazaqstan Respublikasynyng azamattarynyn, yaghni, Siz ben bizding әl-auqatymyzdy arttyrugha kómektesu. Ýshinshiden, Samúryq-Qazyna qory birinshi kezekte memlekettik qor jәne onda memlekettik úiymdargha tәn menedjmenttegi tiyimsizdik mәselesi bar. Onyng ýstine qor turaly aqparattyng qol jetimsizdigine nazar audarsaq búl aktivtermen ne istelip jatqandyghyn qogham da bile bermeydi. Al jekeshelendiriluding negizgi kriyteriyining biri mekemedegi júmys ónimdiligi men mekemening әkeletin paydasy boluy kerek. Memleketke payda әkelmeytin aktivter tek memleket qarajatyn jeumen ghana ainalysady. Búl ekonomikanyng manyzdy elementi bolyp tabylatyn Samúryq-Qazyna sekildi qorlardyng qyzmetine keri әserin tiygizedi. Ekinshiden, әr týrli ministrlikterding janynda osy memlekettik organdargha tәn emes, qyzmettermen ainalysatyn týrli memlekettik mekemelerdi naryqtyq ortagha jiberu kerek. Búl birinshiden memlekettik organdardyng ózderine tәn emes qyzmettermen ainalysuyn shekteydi. Ekinshiden, memlekettik budjet moynyndaghy osy qúrylymdardy qamtamasyz etuge ketetin qarajattardy ýnemdeydi. Búl joba jýzege asqan jaghdayda birneshe manyzdy nәtiyjege qol jetkizuge bolady. Birinshiden, memlekettik shyghyndar kólemi azayyp, mekemelerding enbek tiyimdiligi artady. Ekinshiden, býgingi kýni Qazaqstan ekonomikasynyng manyzdy bóligi memleketpen baylanysty kvaziymemlekettik mekemeler arqyly basqarylatyndyghy belgili. Búl naryqtyq ekonomikagha keri әserin tiygizetindigi sózsiz. Kvaziymemlekettik mekemelerding sanynyng azangy eldegi naryqtyq tetikterding damuyna ong serpilis beretindigi sózsiz.

Altynshydan, memleket ekonomikany baghyttaushy qyzmetin shekteui kerek. Aytalyq memlekettik ýdemeli-industriyalyq damu baghdarlamasy, klasterlik ekonomika jәne ondaghan osyghan tәn baghdarlamalar memleket tarapynan bastalyp ýlken ekonomikalyq qarjylyq qoldaugha ie bolghandyghymen ókinishke oray óz tiyimsizdigin kórsetti. Nelikten? Óitkeni, memleket nashar menedjer. Búghan mysal retinde samolet jinamaghan samolet zauyttaryn, planshet jinamaghan planshet jinaushy zauyttardy keltiruge bolady. Memlekettik baghdarlamalardyng negizgi kemshiligi onyng memlekettik tabighatynda jatyr. Yaghni, memlekettik baghdarlamalar tabighi, yaghni, naryqtyq jolmen emes, jogharydan tanylghan baghdarlama retinde qabyldanuda. Múnda memleket baghdar berushige qaraghanda naryqty retteushi jәne shiykizattyq emes sektordaghy barlyq bastamalardy qoldaushy bolghandyghy oryndy bolar edi. Yaghni, memleket elding damuyn kózdeytin kez-kelgen bastamagha qoldau bildirip ontayly ekonomikalyq mehanizmederdi úsyna aluy kerek.

Jetinshi qadam - shaghyn jәne orta biznesting damuynyng keshendi baghdarlamasy. Kez-kelgen memleket ózining túraqtylyghyn qamtamasyz etetin negizgi faktor retinde orta tapqa al ony qalyptastyrushy kýsh retinde orta jәne shaghyn bizneske erekshe mәn beretindigi belgili. Orta jәne shaghyn biznes ózining iykemdiligimen, ómirshendigimen erekshelenedi. Qazaqstan Ýkimetining aldyna qoyylghan negizgi maqsat osy orta jәne shaghyn biznesting ekonomikadaghy ýlesin 70 payyzgha deyin ósiru qarastyryluy kerek. Tek osy kórsetkishke qol jetken jaghdayda ekonomikalyq túraqtylyqqa qol jetkizu mýmkin.

Bizding úsynyp otyrghan mehanizmderimiz janadan oilap tabylghan «velosiyped» emes. Ol - әlemning damyghan elderining tәjiriybesi. Alpauyt el men túraqty damudy qamtamasyz etu ýshin osy jeti qadam halyqtyng әl-auqatyn arttyryp, kele jatqan ghalamdyq ekonomikalyq daghdarysty enserude óz septigin tiygizer degen oidamyz.

Shynghys ERGÓBEK

Abai.kz