(«Biyleushilerge naqyl» enbeginen ýzindi)

Birde ataqty Eskendir Zúlqarnayyn (úly qolbasshy, jarty әlemdi jaulaghan, bizding dәuirge deyingi 323 jylgha deyin ómir sýrgen Aleksandr Makedonskiy) ómir tirshilikterine qajetti dýnie belgileri joq bir taypanyng jerinen ótedi.

Taypa adamdary óz ýilerining esigi aldynda ólgenderdi jerlep, kýnde sol jerdi jinap, sypyryp jәne qúdaylaryna sol jerde qúlshylyq etedi eken. Olar ósimdik daqyldarymmen, shóppen tamaqtanyp, basqa qorekti moyyndamaydy eken. Eskendir Zúlqarnayyn taypa kósemi maghan kelsin dep adam jiberedi, taypa kósemi kelmeydi. Eskendirding shaqyrtuyna taypa kósemi: «Mening ol kiside sharuam joq» dep jauap jiberedi. Jibergen kisi Eskendirge kelip, taypa kósemining jauabyn jetkizedi. Eskendir taypa patshasyna ózi baryp: «Qaldering qalay? Sender qara jerdi qazyp jatyrsyndar, biraq ne altyn, ne kýmis, ne ómirge jaramdy nәrseni kórip túrghan joqpyn» deydi. Sonda taypa kósemi: «Dýnie baylyghynyng qyzyghyna eshkim toymaghan» dep jauap beredi. Eskendir Zúlqarnayyn: «Sender esik aldyna ólgenderindi jerleytindering qalay?» deydi. Sonda olar: «Ólim ýnemi kóz aldymyzda túrsyn, búl dýniyening baylyghy erkimizdi biylemesin. Qúdayymyzgha, Qúdyretti Jaratqan iyemizge qúlshylyq etuden bizdi búrmasyn, qashyrmasyn, ýnemi eske salyp túrsyn dep esik aldyna qoyamyz» dep jauap beredi. Eskendir Zúlqarnayyn: «Shóppen ghana tamaqtanasyndar, onyng syry nede?» deydi, sonda olar: «Biz qarnymyzdy hayuandar molasyna ainaldyrghymyz kelmeydi, óitkeni, dýnie baylyghynyng qyzyghy bizding tamaghymyzdan ótpeydi» dep jauap beredi. Jauabyn alyp Eskendir kete bergende, taypa kósemi qolyn ýngirden shabylghan basty alyp alyp shyghyp: «Zúlqarnayyn, sen mynau bastyng iyesi kim bolghanyn bilesing be?» dep súraydy. Eskendir «Bilmeymin» dep jauap beredi, sonda ol: «Búl bir әlemning patshasy bolghan kisining basy, ózining qol astyndaghylargha qatygez, jauyz bolghan; sol ýshin Qúday onyng janyn alyp, tozaqqa jiberdi, mynau sonyng basy» deydi, sodan keyin qolyn sozyp ekinshi basty alyp shyghady da: «Al, mynau kimning basy ekenin bilesing be?» dep taghy súraydy. Eskendir taghy da «joq» dep jauap beredi. Sonda taypa kósemi: «Búl әdil bolghan patshanyng basy, ózining qol astyndaghylargha jan ashyp, halqyn sýigen adam edi, Qúday onyng janyn alyp, júmaqqa jiberdi, dәrejesin kóterdi» deydi. Sodan song qart kósem Eskendirding basyna qolyn qoyyp: «Myna bas osy eki bastyng qaysysynday bolady eken?» dep súraghan eken. Eskendir Zúlqarnayyn jylap jiberedi. Eskendir esin jiyp, taypa kósemin keudesine qúshyp: «Eger sen mening dostyghymdy qalasan, men seni uәzirim eteyin, baylyghymmen bóliseyin» deydi. Al taypa patshasy: «Men oghan zәru emespin, baylyghynnyng da qajeti joq» deydi. Eskendir: «Nege?» deydi. Ol: «Sening baylyghyng men biyligine qaray barlyq adamdar - sening dúshpanyn, qanaghaty men shýkirshiligine qaray - olardyng barlyghy mening dostarym, sondyqtan biz birge bola almaymyz» degen eken.

Jaratqan iyem, Alla әdiletsiz jәne kýnәhәr jandardy madaqtaghandy únatpaydy

(«Oqushyma hat» enbeginen ýzindi)

Úlym, súraghandaryna jauap jazyp otyrmyn, endi sen jazghandarymdy úmytpay oryndauyng qajet. Qúlshylyq etkende meni úmytpa. Al menen súraghan dúghalaryna qatysty, ózing Payghambardan (Múhammed Gh.S.) qalghan dúghalardan izde (Alla, saghan quat bersin), ol dúghalardy namazdan keyin oqy.

Segizinshi payda. Men barlyq adamdardyng ózderi qoldan jasap, tandap alghandaryna senetinin bayqadym, bireuler dinargha, bireuler dirhemge, bireuler baylyghy men mýlkine, al bireuler qyzmeti men kәsibine, al endi bireuler ózi siyaqty bireuge senedi. Men Jaratqan iyem sózin múqiyat úghyp aldym: «Kimde kim Allagha sense, jetkilikti, Alla isin ayaghyna jetkizedi. Alla әr nәrsening ólshemin belgileydi» delingen. Men, Jaratqan iyem, Allagha senemin, qúdyretti saqtaushym jәne qorghaushym, maghan sol jetkilikti.

Ýshinshiden, biyliktegilermen jәne súltandarmen qatysyndy ýz, sening olardy kórmegening jón, olardan boyyndy aulaq ústa, óitkeni, olarmen aralasu – saghan ýlken qayghy әkeledi. Eger de sen olarmen tyghyz aralasyp, olar turaly maqtau aitu synyna týssen, eshqashanda olardy madaqtama jәne olardy biyikke kóterme, óitkeni, Jaratqan iyem, Alla әdiletsiz jәne kýnәhar jandardy madaqtaghandy únatpaydy.

Tórtinshiden, mening kórgenim, әr adam mýmkindigine qaray osy dýniyede baylyq jighysy keledi jәne ony jiyp alghan son, uysynda qysyp ústap dirdek qaghady. Men Jaratqan iyemning sózin múqiyat úghyp aldym: «Sendegi tausylady, al Allaniki mәngi». Men jighan tergenimdi Allanyng aldynda kedeylerge bólip berdim. Jaratqan iyem aldyna barghanda maghan búrylyp, qol úshyn berse eken dep.

Besinshiden, adamdarmen qatysqanda ózindi olar senimen ýnemi qatynasta bolghysy keletindey ústa, óitkeni, imany jetilgen jәne qalyptasqan adam: ol ózine qalaghan jaqsylyqty basqagha da qalaghanynda, basqagha bolsyn degen tileginde túrady.

Eger de sen qanday bolsyn ghylymdy oqyp, bilim alatyn bolsan, alghan bilim sening jýregindi tazalap, janyndy janartyp túratyn bolsyn.

Joqshylyq ta, molshylyq ta – synaq

(hristian mysaly)

Búl oqigha hristiandardy qudalau kezinde bolsa kerek. Bir seloda hristiandar semiyasy túrady. Ákesi kýn demey, týn demey, tynymsyz enbektengenmen әieli men bala-shaghasyn asyray almaydy, qiyndyq kóredi. Joqshylyqtan әbden sharshaghan ol birde «búl zaman da ózgerer, búlay túra bermes» dep senedi. Ózining de, balalarynyng da kónilin jyqpas ýshin: «ÁRQAShAN BÚLAY BOLA BERMES» - dep taqtayshagha oiyp jazyp, kózge kórinetin jerge ilip qoyady.

Qiyn kezender artta qalady, molshylyq kezder keledi. Balalary men nemereleri ósip jetiledi. Bir kýni semiyasy әkesining ýiinde bay dastarhan basyna jinalady. Qúdaygha shýkirshilik etken olar astan dәm ala bastaydy.

Ýlken úly oiyp jazylghan taqtayshagha kózi týsip:

- Áke, anau taqtayshany alyp tastayyqshy, joqshylyqty esime týsiredi, joqshylyq ótti de, ketti, - deydi. 

- Joq, balam, iluli túra bersin. Esterinde bolsyn: «ÁRQAShAN BÚLAY BOLA BERMES». Óz balalaryndy da osyghan ýiretinder. Qúdaygha qúlshylyq etinder, ol qiyn kezenderimen – әrkimge synaq beredi, molshylyq ta synaq – oghan da qanaghat tútyndar, oghan da tózinder, - deydi.

Bir qúday ghana biledi

(ejelgi qytay mysaly)

Bir kezde bir qytay selosynda bir kedey qart túrypty. Ol kedey bolsa da selo adamdary ony jaqtyrmaydy eken, óitkeni, onyng sәigýlik, jýirik aty bolypty. Búnday súlu arghymaqty búl manda búryn eshkim kórmepti. Imperatordyng ózi qartqa qyruar aqsha berip, satyp alghysy kelse de, qart: «Búl at men ýshin januar emes, ol mening - dosym, al dosty satugha bola ma eken? Búl mýmkin emes. Ol mening - dosym, menshik zatym emes» deydi. Búdan keyin atyn satu turaly kóptegen úsynys týsse de, qart kedey bolsa da satpaydy. 

Bir kýni tanerteng qart at qoragha kirse aty joq. Selo adamdary: «Áy, sen aqymaq, adam emes ekensin! Atyndy bir kýni úrlap ketetinin bilgenbiz! Satyp jiberu kerek edi. Imperatordyng ózi satyp alamyn, kóp aqsha berem demedi me, al, endi atyng qayda? Áy, aqymaq, basyna qayghy tilep aldyn, eshtenesiz qaldyn?» – dep kýle bastaydy.

Al qart bolsa: «Jaqsy ma, jaman ba... Ony sender qaydan bilesinder? IYә, qorada atym joq, búl – ras, al qalghany - ol senderding oilaryn. Quanyshqa ma, әlde qayghy ma... Sender ony qaydan bilesinder, nege kinәlәy beresinder?" – dep túryp alady.

Adamdar bolsa: «Biz ne, sonday aqymaqpyz ba? Eshtenesiz qaldyn, kórip túrmyz. Áriyne, basyna jamandyq tilep aldyn» dep bolmaydy.

Qart: «Jaqsy ma, jaman ba — uaqyt kórsetedi. Erteng ne bolatynyn eshkim bilmeydi» deydi.

Auyl adamdary qartqa kýlip, qartayghanda aljasqan eken dep kete barady.

Eki aptadan keyin oilamaghan jerden at ýige qaytyp keledi, jalghyz kelmeydi, ózimen birge bir jabayy jylqy ýiirin ertip keledi. Kórshileri jýgirip shyghyp: «Áy, qart, sening aitqanyng dúrys boldy! Biz aqymaq ekenbiz! Sening atyng joghalaghany saghan jaqsy boldy» dep aiqaylay bastaydy.

Qart bolsa: «Mine, sender, taghy ózderindikin soghasyndar! IYә, atym qaytyp keldi, jabayy jylqylardy qosa ertip әkeldi, onda túrghan ne bar? Jaqsylyq pa, әlde jamandyq pa – ony kim biledi? Ómir kórsetedi. Sender oqigha mәnisin bilmey, nege sheshim qabylday beresinder? Sender kitaptyng bir ghana betin oqydym dep, býkil kitap turaly pikir aitugha, әrmen qaray ne jazylghany turaly qaydan bilesinder? Sender bir sózdi de úqqan joqsyndar! Ómir - sheksiz múhiyt! Erteng jaqsy bola ma, әlde jaman bola ma, ony eshkim bilmeydi?» deydi.

Búl joly kórshileri: qart taghy da dúrys aityp túrghan shyghar? - dep ýndemey taraydy. Búl turaly oilaryn ashyq aitpasa da, ishterinen "ýiir jylqyny tegin iyelenu – ýlken olja, baqyt" dep týiip bara jatty.

Qarttyng jalghyz úly jabayy attardy qolgha ýirete bastaydy.

Bir kýni jylqyny jýgendeymin dep jýrgende qarttyng jalghyz úly attan qúlap, ayaghyn syndyrady. Búl joly da kórshileri taghy jinalyp: «Qanday qayghygha dushar boldyn? IYә, aqsaqal sen taghy dúrys aittyn. Jalghyz úlyng ayaghyn syndyrdy! Qartayghanda jalghyz sýienishing edi, endi qayttin?! Endi saghan kim kómek etedi?» dep shulay bastaydy.

Al qart bolsa: «Mine, sender taghy asyghystyq jasaysyndar! Jaqsy ma, jaman ba — ony kim biledi?!» deydi.

Bir júmadan keyin soghys bastalady, selonyng barlyq jastaryn әskerge alady, tek shaldyng aqsaq úlyn «búdan ne qayyr?» dep qaldyrady.

Býkil selonyng balalary soghystan oralmaydy, selo adamdary qayghy jútady. Sodan keyin adamdar qartqa kelip: «Qart, bizdi keshir! Qúday sening dúrys ekenindi kórip túr, balannyng attan qúlaghany ony saqtaghany eken! Aqsaq bolsyn, toqsaq bolsyn, úlyng tiri, sening qasynda! Búl baqyt qoy!» deydi.

Sonda qart: «Áy, adamdar, sender qyzyqsyndar? Jaqsy ma, jaman ba – ony kim bilgen? Eshkim de aldynda ne túrghanyn bilmeydi. Bir qúday ghana biledi!» depti.

Konfusiyding jauaby

(qytay mysaly)

Konfusiydin: Gun, Lu jәne Chjan deytin ýsh shәkirti bolady. Birde jahan kezip jýrgen bir monah:

— Gun shәkirtiniz turaly ne aitasyz? – dep súraydy.

Konfusiy:

— Ghalymdar onyng aqylyna tanqalady! – deydi.

— Al, Lu shәkirtiniz turaly oiynyz?

— Ol – erjýrek kóp jauyngerden artyq!

— Al, ýshinshi shәkirtiniz she?

— Chjannyng enbekqorlyghy sýisinuge layyq!

Konfusiyding jauabyn estigen monah tanqalyp súraydy:

— Eger Gun aqyldy, Lu erjýrek, Chjan enbekqor bolsa – onda olargha Sizden oqyp ne qajet?

— Monah, mening jauabymdy tynda, — deydi Konfusiy: — Gun aqyldy, biraq, baryp túrghan jalqau, Lu erjýrek - biraq aqylsyz. Chjan enbekqor bolghanmen túla boyy qyzghanysh. Gun aqyl jalqaudy baqytty etpeytinin, Lu saqtanbayynsha erlik istelmeytinin, al Chjan adam qyzyghy qyzghanyshpen birge jýrmeytinin týsinbeydi. Mening aitqandarymdy oqushylarym bilmeydi. Olar búny týsingenshe, men olardyng ústazy bolamyn, al - olar meni tyndaytyn shәkirt bolyp qalady.

 Baqyt qúpiyasy

(shyghys mysaly)

Bir saudager ózining balasyn әlemdegi eng dana adamgha BAQYT QÚPIYaSYN bilip keluge jiberedi. Jas jigit qyryq kýn qúm dalany kezedi, әreng degende bir kýni tau etegindegi zәulim saraygha jetedi. Búl sarayda jigit izdegen dana túratyn. Jas jigit dana adamnan jyly kezdesudi kýtkendi, biraq jigit ýlken zalgha týsedi, yghy - jyghy adam, tolghan saudagerler, әr jerde shýiirkelesip túrghan adamdar, búryshta shaghyn orkestr yzyndap oinaydy jәne taghamgha toly ýlken stol jayylghan eken. Dana kelushilermen әngimelesedi, eki saghat ózining kezegin kýtip, jas jigitte onyng aldyna barady. Dana adam jas jigitting kelgen maqsatyn múqiyat tyndaghan son, onyng BAQYT QÚPIYaSYN ashugha uaqyty joq ekenin aityp, saray ishin biraz aralap, eki saghattan keyin qayta keludi súraydy.

- Biraq sizden mynany ótineyin dep edim, – deydi dana jas jigitke shaghyn as qasyqty úsynyp, oghan eki tamshy may qúyady da, - saray ishin aralaghanda may tógilmesin, - degen núsqau beredi.

 Jas jigit zәulim saraydy baspaldaqtarmen kóterilip, әr qabatty aralaydy, qasyqtaghy eki tamshy maydan kózin almaydy. Eki saghattan keyin aqsaqalgha qaytyp keledi.

– Qalay eken, – deydi dana adam, – sen mening as ýiimde iluli túrghan parsy kilemderin kórding be? On jyl boyy baptap ósirgen mening gýlzarym qalay eken, mening kitaphanamdaghy keremet jazbalardy bayqadyng ba?

Jas jigit bolsa qyzaryp ózining eshtene kórmegenin moyyndaydy, onyng uayymy dana qart senip tapsyrghan qasyqqa qúiylghan maydy tógip almau bolghanyn aitady.

– Olay bolsa qaytyp bar, mening keremetterimdi kór, – deydi dana aqsaqal, - saray ishindegilerdi kózinmen kórmesen, tanys bolmasan, onyng qojasyna qalay senesin?!

Tynyshtalghan jas jigit qasyghyn qolyna alyp saraydy qayta aralaydy, búl joly onyng esi saray qabyrghalaryna ilingen óner tuynydylarda bolady, tau-tasymen qorshalghan bau-baqshada, onda ósip túrghan nәzik gýlderge kónili auysady. Osy joly da aqyldy aqsaqalgha kelip, kórgenin tamsanyp túryp aita bastaydy. Sol kezde dana: – Men saghan senip tapsyrghan eki tamshy may qayda? - deydi.

Al jas jigit bolsa qasyghyndaghy maydyng tógilip qalghanyn kóredi.

– BAQYT QÚPIYaSY dýniyedegi qyzyqty kóru ýshin óz qolyndaghy eki tamshy maydy tógip almau shyghar mýmkin, – deydi dana adam.

Enbek etpegen iship jemeydi

(japon mysaly)

Hakudzyo dzen ústazy, qartayghansha enbek etken kisi, seksen jasyna qaramastan shәkirtterimen birge bau-baqshada kýnde qolyna qúral sayman alyp júmys isteydi, aghashtardyng bútaghyn kesedi, kóshet joldaryn tazalaydy. Oqushylary bolsa qart ústazdaryn ishtey ayaydy. Shәkirtteri Hakudzyo ústazdyng ómir týsinigin búzbaytynyn bilse de, kóndire almay, sharalary qalmaghasyn bir kýni onyng qúral-saymandaryn tyghyp tastaydy.

Sol kýni ústazdary týski tamaqqa kelmeydi, kelesi kýni de tamaq ishuge kelmeydi. «Qúral-saymandardy tyghyp tastaghan bizge renjigen shyghar, — dep oilaydy oqushylary. — Ústazgha saymandaryn qaytarayyq, úyat bolar». Olar qúral-saymandardy qaytarady, sol kýide Hakudzyode oqushylarymen birge asqa otyrady.

— Ústaz, sizding saymandardy tyghyp tastaghangha renjidiniz, tamaqqa kelmediniz, bizdi keshiriniz, –deydi oqushylarynyng bireui.

— Joq, shәkirt, enbek etpegen iship jemeydi, — dep jauap beripti ústazy Hakudzyo.

Aqyldy bala

(orys mysaly)

Birde óte bay adam ózining kishkentay balasyn qolynan jetektep, kedeylikting qanday ekenin kórsinshi ózi dep derevnyagha alyp barady. Olar ainalasy kedeyge toly fermada bir kýn jәne bir týn bolady.

 Ýige kelgen son, әkesi balasynan qalay saghan, sayahat únady ma dep súraydy.

- IYә, әke, bәri tamasha, ghajap eken, – deydi úly.

- Onda ait, búl sayahat nesimen saghan únady? – deydi әkesi. 

 - Balasy: Mening kórgenim, bizding ýide bir it bar, al olarda baqanday tórt tóbet ýredi. Biz baqshada túrghan su basseynge shomylamyz, al olar ózenge shomylady, ózen shyghanaghyna sheksiz múhit suyn qúyady. Bizding aulagha lampochkalar jaryq týsiredi, al olargha aspan júldyzdary jaryq qylady.

Balasynan búnday aqyldy kýtpegen әkesining jaghy qarysyp qalady, al balasy:

- Rahmet, әke, sen maghan adamdardyng bay jәne baqytty túratynyn kórsettin, - deydi.

Azyq

(evrey mysaly)

Bir kýni ravvin Levy Ishak kóshede jýgirip bara jatqan adamdy kórip:

— Ne boldy, entigip jýgirip jýrsin? — dep súraydy.

— Azyq izdep jýgirip jýrmin, — dep jauap beredi.

— Azyghyng aldynda ekenin qaydan bilesin, onyng artynan jýgiru kerek pe? Mýmkin ol sening artynda túrghan bolar, toqtap artyna ýnilu kerek shyghar. Al, sen bolsang odan qashyp kelesin, - dep jalghastyrady sózin ravvin Levy Ishak.

Ýsh úl

(hristian mysaly)

Birde әkesi ýlken úlyn bólek shygharghysy keledi. Balasyna jer, mal bólip beredi, qolyna nan ústatady da:

- Men siyaqty ómir sýr, jolyng bolsyn! - deydi. Balasy bólek shyghady, óz qyzyghymen ómir sýre bastaydy. «Ákem men siyaqty ómir sýr!» dedi, men de әkem siyaqty qyzyqty ómir sýreyin, әkesi bólip bergendi ondy-soldy shashyp, tausylghansha kýn kóredi. Tausylghasyn әkesine baryp taghy súraydy, búl joly әkesi eshtene bermeydi, tyndamaydy. Ákemdi nemen renjittim dep keshirim súraydy, әkesi kónbeydi. Ol әkesine ashulanyp:

- Ózing ghoy, "men siyaqty ómir sýr!" degen. Sen óz qyzyghynmen ómir sýrdin, men óz qyzyghymmen ómir sýrdim. Sende kerektining bәri bar, al mende eshtene joq. Aldadyn, әke, sen meni, – dep ashulanyp ketip qalady.

Biraz uaqyttan keyin әkesi ekinshi úlyn bólek shygharady. Ekinshi úlyna da jer, mal bólip beredi, qolyna nan ústatady da:

- Men siyaqty ómir sýr, jolyng bolsyn! - deydi. Ekinshi úly da bólek túra bastaydy. Ol ýlken aghasynyng taghdyry nemen ayaqtalghanyn esten shygharmaydy, әkesining sózine oy salady. Ákesi siyaqty qyzyqpen ómir sýruding qajeti joq ekenin týsinedi. Adamdarmen tanystyq qúryp, sauda jasap ómir sýre bastaydy, biraq kóp nәrseni býldiredi, qolyndaghysynan aiyrylady, tausylghanda әkesine súrap keledi, әkesi eshtene bermeydi, tyndamaydy. Ekinshi úl da әkesinen kónili qalyp, әkesi turaly auzyna kelgendi aityp, «әkem meni aldady, óz aqylymmen ómir sýremin» dep, ketip qalady. 

Ýshinshi úlgha kezek keledi. Ýshinshi úlyn bólek shygharyp, jer, mal bólip beredi, qolyna nan ústatady da:

- Men siyaqty ómir sýr, jolyng bolsyn! - deydi. Ýshinshi úl da bólek ketedi. Ol da aghalarynyng isine oilana bastaydy, aghamnyng bireui - óz qyzyghymen ómir sýrdi, jolda qaldy, ekinshi agham – sauda jasap ómir sýrdi, odan da eshtene shyqpady. Ákem: «Men siyaqty ómir sýr, jolyng bolady!» degen sózining syry nede eken? Ol әkesining olargha ómir syilaghanyn, asyraghanyn, ómir sýruge, aqylgha, aq pen qarany, jaqsylyq pen jamandyqty aiyrugha ýiretkenin, adamdargha jasaghan jaqsylyghyn, qayyrymdy isterin eske týsiredi. Ol kisiden adamdar jaqsylyqtan basqa eshtene kórgen joq. Ákem "Jaqsylyq jasa, qayyrymdy bol" degen eken ghoy dep oilay bergeni sol edi, әkesi kelip:

- Kórip túrmyn, úlym, sen bәrin de jaqsy týsindin! – dep basynan sipaydy, - bara ghoy, úqqanyndy elge, ainalana, aghalaryna jetkiz, basqalargha jaqsylyq jasaghan adam ghana óz jolyn tabady!

Búl dýniyede bireu qyzyq kóremin dep, ghúmyryn bosqa jaghady, al endi bireu ómirine qanaghat tútpay, ózderin qúrtady. Al jaqsylyq jasaghan adam óz jolyn tabady, – degen әkesi úlyn ýlken jolgha shygharyp saldy.

Audarma jasaghan Salauat KÁRIM.

Abai.kz