Elimizding tәuelsizdigi – bagha jetpes baylyghymyz. Biz osyny shynayy sezingende ghana últtyng birligi men elding birtútastyghynyng bәrimiz ýshin qanshalyqty qymbat ekendigin tanyp-bilemiz. Osy orayda kókeyde jýrgen kóp saualgha jauap izdep, belgili jurnalist, «Daryn» Memlekettik jastar jәne Preziydent syilyghynyng laureaty, «Rauan» baspa ýii» JShS-nyng bas diyrektory Ghabit Mýsirepke jolyghyp, súhbattasqan edik.

— Eldik, memlekettilik turaly qalam tartyp jýrgen jurnalist retinde sizdi  qazir qanday saualdar mazalaydy?

— Áriyne, eng aldymen elimizding tynyshtyghy, tәuelsizdigimizdi bayandy boluy mazalaydy. Alasapyran mynau kezende, dýnie kýnine qyryq qúbylyp jatqan tústa, «toghyzynshy terrritoriyanyn» tútastyghy men halqynyng amandyghy eng manyzdy mәsele. Alyptar aiqasynyng arasynda qosaqqa ketip qalmay, «aqyryn jýrip, anyq basyp» óz maqsatymyzdy jýzege asyrsaq dep oilaymyn.

— Sonda bizding tәuelsizdigimizge tónip túrghan qater bar dep oilaysyz ba?

— Qiyn súraq. Qyrym jaghdayynan keyin auyz toltyryp senimmen aitudyng ózi qiyngha ainaldy.  

— Qyrym demekshi, Ukrainadaghy osy oqighadan qanday oy týyge bolady?

— Elding birligi, tútastyghy basty nәrse ekenin anghardyq. El tútas bolmay, jer tútas bolmaydy eken. «Kópúlttylyq» dep kókitken keshegi kenestik sayasattyng zardaby býgin qanshalyqty auyr soghyp otyrghanyn da angharyp otyrmyz. Polietnosty memleketting taghdyry qashanda qiyn ekenin týsinip ýlgerdik. Qadyr aqyn aitpaqshy, «Joghalmaydy kóp halyq kóptigimen, Myqty bolmay bolmaydy al bizderge».

— Álemge әmirin jýrgizuge úmtylghan jerden essizdik bastalatyn tәrizdi. Al essizdik degenimiz beybitshilik ataulyny  tәrk etetin qaterli qareket emes pe?

— Adamzat shyr etip dýniyege kelgeli beri aldynghysynyng jasaghan qateliginen songhylary sabaq almay kele jatqany ókinishti. Uaqyty, subektisi ózgergenmen, sol oqighalar aina-qatesiz qaytalanyp jatady. Keybir basshynyng әperbaqandyghy, danqqúmarlyghy men dýniyeqúmarlyghy tútastay bir halyqtardyng zardap sheguine әkeletini taghy bar. Myng jerden daryndy, biregey qolbasshy degen kýnning ózinde de halyqty qangha boyaghandardy aqtap alu әste mýmkin emes. Sondyqtan da Aleksandr Makedonskiy de, Shynghys han da, Napoleon da, Temirlan da, Gitler de, Stalin de - aqtaugha túrmaytyn tarihy túlghalar.

Álemge azuyn bilemey-aq qoysyn óz halqyna tizesin batyrghan basshylardyng qay-qaysysy da elding damuyn әldeqayda kenjeletip tastaytyny tarihtan maghlúm. Zadynda búl jaghdaydyng avtokratiyalyq biylikke ie memleketterde keninen óris alatyny taghy belgili. Siz aityp otyrghan essizdik elining mýddesin jamylyp jeke bastyng qamyn kýittegen danqúmarlyqtan bastalady ghoy.

— Putin tizginin ústaghan Reseyding imperiyalyq pighyly qayta oyana bastaghandyghy bayqalady. Alyp memleketting aumaghyn keneytu, jatjúrttaghy orystardyng mýddesin qorghau mәselesi aldynghy qatargha shyqty...

— Aqyry qalay bolatynyn bir Alla biledi, alayda, býginde Reseydi әperbaqandyq eles kezip jýrgeni aiqyn. Qysqy úiqydan oyanghan aidyng ospadar әreketin kórsetip, qaruly tyrnaghyn janyndaghylargha batyrugha kirisken jayy bar. Osy alandatady. Ekinshiden, Reseyde demokratiyalyq kýshterding ýni bәsensidi. Búqaralyq aqparat qúraldary da Kremliding degeninen shyghu ýshin tek otarshyl baghyttaghy aqparattardy jariyalap jatyr. Baspasóz erkindigi joq, oqighalardy óz ynghayyna beyimdep, búrmalap kórsetedi. Búl óz kezeginde halyqaralyq aqparattardy orystardyng sýzgisi arqyly alyp otyrghan Qazaqstan ýshin qiyngha coghady. Bar dýniyege orystardyng dýrbisimen qaraytyn boldyq. Reseyding aqparattyq ekspansiyasy osyghan mәjbýrlep otyr.

— Kópvektorly sayasat Qazaqstan ýshin qanshalyqty tiyimdi?

— Amaldyng joqtyghynan jýginetin tәsil ghoy. Jaratushy әu basynda qonysyndy yqpaldylardyng ortasynan aiyrghannan keyin amal qaysy. Onyng ýstine nesibe jaghynan da qazaqqa sarandyq tanytpaghan. Sondyqtan da úshqan qústyng qanaty talatyn aumaqqa kóz alartqandar qay kezde de az bolghan joq. Baghzy zamandarda atalarymyz alyp aumaqty nayzanyng úshymen, bilekting kýshimen  qorghaghan. Osy jerdi qorghau jolynda, jat júrtqa toqymday jer bermes ýshin qynaday qyryldy, qughyn-sýrginge de úshyrady. «Myng ólip, myng tirile» jýrip aqyrynda tәuelsizdikke qol jetkizdik. Kópvektorly sayasatqa jýginuding qiyndyghy osy tústa bastaldy, óitkeni, «qamqorshylar» kóbeye týsti. Búrynghyday yqpaldy kórshilerge qosa, endi әlemdik arenada «sóz qozghaytyndar» da ózine qaray jәukemdegisi bar. Endi osylardyng әrqaysysynyng kókeyindegisin tauyp kór?! Qolyndaghy tәtti kýlsheni yqpaldylarmen bólisip jemesen, ishkening irin, jegening jelim bolmaqshy. Bәrining de sýbeli jerden óz ýlesin turaghysy keledi... Qyrsyq atqan kópvektorly sayasattyng qasireti de osynda...

— Sonda ne istemek kerek? Álem alpauyttaryna jem bolyp otyra beru kerek pe?

— Últ taghdyryn, elining ertenin oilaghan túlghalar halyqtyng baylyghyn tu-talapaygha saldyrmasa kerek-ti. Basty ústanym osyghan sayady. «Az halyqtyng úlyna, Úly bolmay bolmaydy!» (Qadyr Myrza Áliy). Sol sebepti de óner ataulynyng biregeyi sanalatyn diplomatiya salasyndaghy arghy-bergi atalarymyzdyng taghylymdy әdis-amaldaryn sheberlikpen iygere otyryp, elding úpayyn týgendeytin, basqagha esesin jibermeytin ústanymymyzdy bekite týskenimiz abzal. Áriyne, búl tústa qazaqtyng demografiyalyq ósimin, últtyq qauipsizdikti nyghaytatyn shúghyl sharalar qabyldau qajet. Osy tústa taghy da Qadyr aqynnyng tóreligine jýginuge tura keledi: «Preziydentting jýgi qashanda auyr – bilemiz; Perzenttik paryz odan jenil dep kim aitty?!» Endeshe, búl Preziydent bas bolyp, qalghan júrty qosshy bolyp atqaratyn is.

Oghan qosa, qazaqstandyqtardyng boyyna otanshyldyq qasiyetti darytu baghytynda qyruar júmys kýtip túr bizdi. Qarapayym halyqtyng óz Otanyn berile sýngi, qyzmet etui memlekettik túlghalardyng halyqqa qaltqysyz qyzmet etuimen de astasyp jatyr. Sheneunikti biylikting bir bólshegi dep týsinetin bizding halyq úlyqtardyng is-әreketine qaray memleket, Otan turaly tanym-týsinigin qalyptastyrady. Úlyghy úry memleketting halyq aldynda qadiri joghary bolady deu qisynsyz әngime. Jasandy úrannan góri naqty jýrgizilgen sharalardyng әseri kóbirek. Qysqasy, «Ózine ózing berik bol, kórshindi úry tútpa!».

— Qiyn-qystau kezende halyqaralyq sayasatta orny bólek irgeli úiymdar da, halyqaralyq qúqyqtyq normalar da tәuelsiz elding taghdyryna arashashy bola almay ma?

— Bylay qarasan, BÚÚ bastaghan irgeli úiymdar tórtkýl dýniyede bolyp jatqan oqighalargha oray óz pikirin bildirip jatady. Áytse de, irgeli úiymnyng ózi de yqpaldy elderding qanjyghasynda ketetin sәti az emes. Sol siyaqty halyqaralyq qúqyqtyq normalardyng da ayaqasty bolyp jatqanyna kuә bolyp jýrmiz. BÚÚ bastauynan búzylghannan keyin  basqa úiymdar jóninde ne aitugha bolady? Sol sebepti irgeli úiymdargha týbegeyli ýmit artudyng aqyry jansaqtyqqa úryndyratyny sózsiz. Demokratiyanyng kóshin algha bastaghan alpauyt elderding ózi jeke mýddesine kelgende adam qúqyghyn ayaq asty ete salatynyn, milliondaghan adamnyng taghdyryn qúrbandyqqa shalatynyn kóz kórip otyr ghoy. Sondyqtan basqalar jarylqaydy deu balang oidan tughan soqyr senim dep aitugha bolady.

— El basshylarynyng enbegin baghalau songhy kezde birjaqty, qansha qala salghandyghymen, qúrylysty qalay jýrgizgendigimen baghamdalatyn boldy. Búl qanshalyqty әdildikke sayady?

— IYdeologiyasy әlsiz elding salghan qalalarynyng irgetasy, qabyrghasy myng jerden myqty bolghanymen, ol memleketting myzghymastyghyn bildirmese kerek. Bir týsiniksizdigi, qazaq tarihynda elbasshylaryn saldyrghan qalalaryna, qúrylysqa qarap bagha beretin, saraptaytyn ýrdis qalyptasqan. Qúddy, qala salu – el basqarudyng basty parametri ispetti. «Qoy ýstinde boztorghay júmyrtqalaghan zaman»  qaptaghan ghimarattarmen ólshenetin tәrizdi. Basqalay aitqanda, asta-tók dәulettin, baylyqtyng nyshany-syndy. Keshegi kenes odaghy túsynda Qazaqstanda qaptaghan qala salynghanymen, sol qalalardyng qyzyghyn basqalar kórdi emes pe? Tól qalasy Almatygha tirkeuge túru qazaqtar ýshin múng boldy emes pe?! Bir jaghynan qaptaghan qúrylys jýrgenimen, ekinshi jaghynan ana tilimizge joyylu qaupi tónip, ruhaniyatymyzdyn, mәdeniyetimizding әlsireui sebebinen ruhymyzdyng týsip ketkeni tarihy shyndyq.

Endeshe, elding ekonomikalyq qaryshtap ósui qalalar men ghimarattardan ghana emes, jalpy qarapayym halyqtyng jan-jaqty dәuletti, úrlyq-qarlyqsyz әdiletti qoghamda  ómir sýruimen ólshense kerek-ti. Elding ishki ruhynyn, ózegining qúrylysy, yntymaghy men birligi myqty bolmasa, qaptaghan ghimarattar eldiktin  jasandy әri jyltyraq kórinisi bolyp shyghar edi.

Ángimelesken Aqan JÚMAGhALIYEV.

Abai.kz