ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى – باعا جەتپەس بايلىعىمىز. ءبىز وسىنى شىنايى سەزىنگەندە عانا ۇلتتىڭ بىرلىگى مەن ەلدىڭ بىرتۇتاستىعىنىڭ ءبارىمىز ءۇشىن قانشالىقتى قىمبات ەكەندىگىن تانىپ-بىلەمىز. وسى ورايدا كوكەيدە جۇرگەن كوپ ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، بەلگىلى جۋرناليست، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار جانە پرەزيدەنت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «راۋان» باسپا ءۇيى» جشس-نىڭ باس ديرەكتورى عابيت مۇسىرەپكە جولىعىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.

— ەلدىك، مەملەكەتتىلىك تۋرالى قالام تارتىپ جۇرگەن جۋرناليست رەتىندە ءسىزدى  قازىر قانداي ساۋالدار مازالايدى؟

— ارينە، ەڭ الدىمەن ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعى، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى بولۋى مازالايدى. الاساپىران مىناۋ كەزەڭدە، دۇنيە كۇنىنە قىرىق قۇبىلىپ جاتقان تۇستا، «توعىزىنشى تەررريتوريانىڭ» تۇتاستىعى مەن حالقىنىڭ اماندىعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە. الىپتار ايقاسىنىڭ اراسىندا قوساققا كەتىپ قالماي، «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ» ءوز ماقساتىمىزدى جۇزەگە اسىرساق دەپ ويلايمىن.

— سوندا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە ءتونىپ تۇرعان قاتەر بار دەپ ويلايسىز با؟

— قيىن سۇراق. قىرىم جاعدايىنان كەيىن اۋىز تولتىرىپ سەنىممەن ايتۋدىڭ ءوزى قيىنعا اينالدى.  

— قىرىم دەمەكشى، ۋكرايناداعى وسى وقيعادان قانداي وي تۇيۋگە بولادى؟

— ەلدىڭ بىرلىگى، تۇتاستىعى باستى نارسە ەكەنىن اڭعاردىق. ەل تۇتاس بولماي، جەر تۇتاس بولمايدى ەكەن. «كوپۇلتتىلىق» دەپ كوكىتكەن كەشەگى كەڭەستىك ساياساتتىڭ زاردابى بۇگىن قانشالىقتى اۋىر سوعىپ وتىرعانىن دا اڭعارىپ وتىرمىز. پوليەتنوستى مەملەكەتتىڭ تاعدىرى قاشاندا قيىن ەكەنىن ءتۇسىنىپ ۇلگەردىك. قادىر اقىن ايتپاقشى، «جوعالمايدى كوپ حالىق كوپتىگىمەن، مىقتى بولماي بولمايدى ال بىزدەرگە».

— الەمگە ءامىرىن جۇرگىزۋگە ۇمتىلعان جەردەن ەسسىزدىك باستالاتىن ءتارىزدى. ال ەسسىزدىك دەگەنىمىز بەيبىتشىلىك اتاۋلىنى  تارك ەتەتىن قاتەرلى قارەكەت ەمەس پە؟

— ادامزات شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەلى بەرى الدىڭعىسىنىڭ جاساعان قاتەلىگىنەن سوڭعىلارى ساباق الماي كەلە جاتقانى وكىنىشتى. ۋاقىتى، سۋبەكتىسى وزگەرگەنمەن، سول وقيعالار اينا-قاتەسىز قايتالانىپ جاتادى. كەيبىر باسشىنىڭ اپەرباقاندىعى، داڭققۇمارلىعى مەن دۇنيەقۇمارلىعى تۇتاستاي ءبىر حالىقتاردىڭ زارداپ شەگۋىنە اكەلەتىنى تاعى بار. مىڭ جەردەن دارىندى، بىرەگەي قولباسشى دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە حالىقتى قانعا بوياعانداردى اقتاپ الۋ استە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا الەكساندر ماكەدونسكي دە، شىڭعىس حان دا، ناپولەون دا، تەمىرلان دا، گيتلەر دە، ستالين دە - اقتاۋعا تۇرمايتىن تاريحي تۇلعالار.

الەمگە ازۋىن بىلەمەي-اق قويسىن ءوز حالقىنا تىزەسىن باتىرعان باسشىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا ەلدىڭ دامۋىن الدەقايدا كەنجەلەتىپ تاستايتىنى تاريحتان ماعلۇم. زادىندا بۇل جاعدايدىڭ اۆتوكراتيالىق بيلىككە يە مەملەكەتتەردە كەڭىنەن ءورىس الاتىنى تاعى بەلگىلى. ءسىز ايتىپ وتىرعان ەسسىزدىك ەلىنىڭ مۇددەسىن جامىلىپ جەكە باستىڭ قامىن كۇيتتەگەن داڭقۇمارلىقتان باستالادى عوي.

— پۋتين تىزگىنىن ۇستاعان رەسەيدىڭ يمپەريالىق پيعىلى قايتا ويانا باستاعاندىعى بايقالادى. الىپ مەملەكەتتىڭ اۋماعىن كەڭەيتۋ، جاتجۇرتتاعى ورىستاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ماسەلەسى الدىڭعى قاتارعا شىقتى...

— اقىرى قالاي بولاتىنىن ءبىر اللا بىلەدى، الايدا، بۇگىندە رەسەيدى اپەرباقاندىق ەلەس كەزىپ جۇرگەنى ايقىن. قىسقى ۇيقىدان ويانعان ايۋدىڭ وسپادار ارەكەتىن كورسەتىپ، قارۋلى تىرناعىن جانىنداعىلارعا باتىرۋعا كىرىسكەن جايى بار. وسى الاڭداتادى. ەكىنشىدەن، رەسەيدە دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ ءۇنى باسەڭسىدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا كرەملدىڭ دەگەنىنەن شىعۋ ءۇشىن تەك وتارشىل باعىتتاعى اقپاراتتاردى جاريالاپ جاتىر. ءباسپاسوز ەركىندىگى جوق، وقيعالاردى ءوز ىڭعايىنا بەيىمدەپ، بۇرمالاپ كورسەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە حالىقارالىق اقپاراتتاردى ورىستاردىڭ سۇزگىسى ارقىلى الىپ وتىرعان قازاقستان ءۇشىن قيىنعا cوعادى. بار دۇنيەگە ورىستاردىڭ دۇربىسىمەن قارايتىن بولدىق. رەسەيدىڭ اقپاراتتىق ەكسپانسياسى وسىعان ماجبۇرلەپ وتىر.

— كوپۆەكتورلى ساياسات قازاقستان ءۇشىن قانشالىقتى ءتيىمدى؟

— امالدىڭ جوقتىعىنان جۇگىنەتىن ءتاسىل عوي. جاراتۋشى ءاۋ باسىندا قونىسىڭدى ىقپالدىلاردىڭ ورتاسىنان ايىرعاننان كەيىن امال قايسى. ونىڭ ۇستىنە نەسىبە جاعىنان دا قازاققا ساراڭدىق تانىتپاعان. سوندىقتان دا ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن اۋماققا كوز الارتقاندار قاي كەزدە دە از بولعان جوق. باعزى زامانداردا اتالارىمىز الىپ اۋماقتى نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن  قورعاعان. وسى جەردى قورعاۋ جولىندا، جات جۇرتقا توقىمداي جەر بەرمەس ءۇشىن قىناداي قىرىلدى، قۋعىن-سۇرگىنگە دە ۇشىرادى. «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلە» ءجۇرىپ اقىرىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. كوپۆەكتورلى ساياساتقا جۇگىنۋدىڭ قيىندىعى وسى تۇستا باستالدى، ويتكەنى، «قامقورشىلار» كوبەيە ءتۇستى. بۇرىنعىداي ىقپالدى كورشىلەرگە قوسا، ەندى الەمدىك ارەنادا ء«سوز قوزعايتىندار» دا وزىنە قاراي جاۋكەمدەگىسى بار. ەندى وسىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ كوكەيىندەگىسىن تاۋىپ كور؟! قولىڭداعى ءتاتتى كۇلشەنى ىقپالدىلارمەن ءبولىسىپ جەمەسەڭ، ىشكەنىڭ ءىرىڭ، جەگەنىڭ جەلىم بولماقشى. ءبارىنىڭ دە سۇبەلى جەردەن ءوز ۇلەسىن تۋراعىسى كەلەدى... قىرسىق اتقان كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ قاسىرەتى دە وسىندا...

— سوندا نە ىستەمەك كەرەك؟ الەم الپاۋىتتارىنا جەم بولىپ وتىرا بەرۋ كەرەك پە؟

— ۇلت تاعدىرىن، ەلىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان تۇلعالار حالىقتىڭ بايلىعىن تۋ-تالاپايعا سالدىرماسا كەرەك-ءتى. باستى ۇستانىم وسىعان سايادى. «از حالىقتىڭ ۇلىنا، ۇلى بولماي بولمايدى!» (قادىر مىرزا ءالي). سول سەبەپتى دە ونەر اتاۋلىنىڭ بىرەگەيى سانالاتىن ديپلوماتيا سالاسىنداعى ارعى-بەرگى اتالارىمىزدىڭ تاعىلىمدى ءادىس-امالدارىن شەبەرلىكپەن يگەرە وتىرىپ، ەلدىڭ ۇپايىن تۇگەندەيتىن، باسقاعا ەسەسىن جىبەرمەيتىن ۇستانىمىمىزدى بەكىتە تۇسكەنىمىز ابزال. ارينە، بۇل تۇستا قازاقتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمىن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتاتىن شۇعىل شارالار قابىلداۋ قاجەت. وسى تۇستا تاعى دا قادىر اقىننىڭ تورەلىگىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى: «پرەزيدەنتتىڭ جۇگى قاشاندا اۋىر – بىلەمىز; پەرزەنتتىك پارىز ودان جەڭىل دەپ كىم ايتتى؟!» ەندەشە، بۇل پرەزيدەنت باس بولىپ، قالعان جۇرتى قوسشى بولىپ اتقاراتىن ءىس.

وعان قوسا، قازاقستاندىقتاردىڭ بويىنا وتانشىلدىق قاسيەتتى دارىتۋ باعىتىندا قىرۋار جۇمىس كۇتىپ تۇر ءبىزدى. قاراپايىم حالىقتىڭ ءوز وتانىن بەرىلە ءسۇيۋى، قىزمەت ەتۋى مەملەكەتتىك تۇلعالاردىڭ حالىققا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋىمەن دە استاسىپ جاتىر. شەنەۋنىكتى بيلىكتىڭ ءبىر بولشەگى دەپ تۇسىنەتىن ءبىزدىڭ حالىق ۇلىقتاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاراي مەملەكەت، وتان تۋرالى تانىم-تۇسىنىگىن قالىپتاستىرادى. ۇلىعى ۇرى مەملەكەتتىڭ حالىق الدىندا قادىرى جوعارى بولادى دەۋ قيسىنسىز اڭگىمە. جاساندى ۇراننان گورى ناقتى جۇرگىزىلگەن شارالاردىڭ اسەرى كوبىرەك. قىسقاسى، «وزىڭە ءوزىڭ بەرىك بول، كورشىڭدى ۇرى تۇتپا!».

— قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە حالىقارالىق ساياساتتا ورنى بولەك ىرگەلى ۇيىمدار دا، حالىقارالىق قۇقىقتىق نورمالار دا تاۋەلسىز ەلدىڭ تاعدىرىنا اراشاشى بولا الماي ما؟

— بىلاي قاراساڭ، بۇۇ باستاعان ىرگەلى ۇيىمدار تورتكۇل دۇنيەدە بولىپ جاتقان وقيعالارعا وراي ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ جاتادى. ايتسە دە، ىرگەلى ۇيىمنىڭ ءوزى دە ىقپالدى ەلدەردىڭ قانجىعاسىندا كەتەتىن ءساتى از ەمەس. سول سياقتى حالىقارالىق قۇقىقتىق نورمالاردىڭ دا اياقاستى بولىپ جاتقانىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. بۇۇ باستاۋىنان بۇزىلعاننان كەيىن  باسقا ۇيىمدار جونىندە نە ايتۋعا بولادى؟ سول سەبەپتى ىرگەلى ۇيىمدارعا تۇبەگەيلى ءۇمىت ارتۋدىڭ اقىرى جاڭساقتىققا ۇرىندىراتىنى ءسوزسىز. دەموكراتيانىڭ كوشىن العا باستاعان الپاۋىت ەلدەردىڭ ءوزى جەكە مۇددەسىنە كەلگەندە ادام قۇقىعىن اياق استى ەتە سالاتىنىن، ميلليونداعان ادامنىڭ تاعدىرىن قۇرباندىققا شالاتىنىن كوز كورىپ وتىر عوي. سوندىقتان باسقالار جارىلقايدى دەۋ بالاڭ ويدان تۋعان سوقىر سەنىم دەپ ايتۋعا بولادى.

— ەل باسشىلارىنىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ سوڭعى كەزدە بىرجاقتى، قانشا قالا سالعاندىعىمەن، قۇرىلىستى قالاي جۇرگىزگەندىگىمەن باعامدالاتىن بولدى. بۇل قانشالىقتى ادىلدىككە سايادى؟

— يدەولوگياسى ءالسىز ەلدىڭ سالعان قالالارىنىڭ ىرگەتاسى، قابىرعاسى مىڭ جەردەن مىقتى بولعانىمەن، ول مەملەكەتتىڭ مىزعىماستىعىن بىلدىرمەسە كەرەك. ءبىر تۇسىنىكسىزدىگى، قازاق تاريحىندا ەلباسشىلارىن سالدىرعان قالالارىنا، قۇرىلىسقا قاراپ باعا بەرەتىن، ساراپتايتىن ءۇردىس قالىپتاسقان. قۇددى، قالا سالۋ – ەل باسقارۋدىڭ باستى پارامەترى ىسپەتتى. «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان»  قاپتاعان عيماراتتارمەن ولشەنەتىن ءتارىزدى. باسقالاي ايتقاندا، استا-توك داۋلەتتىڭ، بايلىقتىڭ نىشانى-سىندى. كەشەگى كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاقستاندا قاپتاعان قالا سالىنعانىمەن، سول قالالاردىڭ قىزىعىن باسقالار كوردى ەمەس پە؟ ءتول قالاسى الماتىعا تىركەۋگە تۇرۋ قازاقتار ءۇشىن مۇڭ بولدى ەمەس پە؟! ءبىر جاعىنان قاپتاعان قۇرىلىس جۇرگەنىمەن، ەكىنشى جاعىنان انا تىلىمىزگە جويىلۋ قاۋپى ءتونىپ، رۋحانياتىمىزدىڭ، مادەنيەتىمىزدىڭ السىرەۋى سەبەبىنەن رۋحىمىزدىڭ ءتۇسىپ كەتكەنى تاريحي شىندىق.

ەندەشە، ەلدىڭ ەكونوميكالىق قارىشتاپ ءوسۋى قالالار مەن عيماراتتاردان عانا ەمەس، جالپى قاراپايىم حالىقتىڭ جان-جاقتى داۋلەتتى، ۇرلىق-قارلىقسىز ادىلەتتى قوعامدا  ءومىر سۇرۋىمەن ولشەنسە كەرەك-ءتى. ەلدىڭ ىشكى رۋحىنىڭ، وزەگىنىڭ قۇرىلىسى، ىنتىماعى مەن بىرلىگى مىقتى بولماسا، قاپتاعان عيماراتتار ەلدىكتىڭ  جاساندى ءارى جىلتىراق كورىنىسى بولىپ شىعار ەدى.

اڭگىمەلەسكەن اقان جۇماعاليەۆ.

Abai.kz