Jetisu jerining danqyn shartarapqa tanytqan daqyldardyng biri әri biregeyi qant qyzylshasy bolghan kezenning kelmeske ketkenine de biraz jyl ótip ketipti. Zamanynda tútas aimaqtyng birneshe audanyndaghy júrtshylyqtyng negizgi kәsibi bolghan tәtti týbir ósiru keyingi jyldary birtindep qúldyrap, byltyrdan beri ózin ózi mýlde aqtamaytyn dengeyge týsip ketti. Songhy jyldardaghy keri ketu ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldaryndaghy ótpeli kezendegi qiyndyqtar túsynda da tirkelmep edi.

Áli esimde, Taldyqorghan oblysy tarqatylyp, Almaty oblysyna qosylyp, ortalyghy Almaty qalasy bolghan 1998 jyly jaz uaqytynda «Jetisu» gazetining fototilshisi Núrmanbet Qizatov ekeumiz Kóksu audanyndaghy Enbek Eri, býginde marqúm Zyliha Tamshybaeva basqaratyn sharuashylyqtyng qyzylshaly alqabyn aralap, kóz sýisintken edik. Sol kezderi býginde oblys auyz toltyryp, dabyraytyp aitatyn 3-4 myng gektar qyzylshany bir sharuashylyq egetin. Al odan búrnaghy jyldarda – Jetisu jerine ondaghan Enbek erin tartu etken kezende bir ghana Taldyqorghan oblysy 30-40 myng gektargha tәtti týbir otyrghyzyp, Qazaqstandy ghana emes, býkil Odaqty qazaqtyng aq qantymen qamtamasyz etetin. Ol uaqytty Qazaqstandaghy alty qant zauytynyng beseui Jetisu jerinde edi. Barlyghy sartyldap júmys istep, myndaghan adam qant qyzylshasy ósirilgen alqaptar men ony óndeytin kәsiporyndarda nәpaqa tauyp, bala-shaghasyn asyraytyn, túrmysyn týzeytin. Ol kezde qant qyzylshasyn ósirushi bolu ýlken mәrtebe edi. Jyl sayyn marapattalyp, biyik-biyik minberlerden kórinetin qarapayym enbek adamdaryna degen qúrmet te erekshe-túghyn.

Ótken ghasyrdyng sekseninshi-toqsanynshy jyldary býgingi Almaty oblysynyng Aqsu, Kóksu, Eskeldi, Qaratal, Alakól, Sarqan audandarynda egistikting negizin osynau asa baghaly, әri strategiyalyq manyzgha iyelik etetin tehnikalyq daqyl qúraytyn. Alystaghy Alakóldegi Beskól temirjol stansysy ornalasqan eldi mekendegi alyp qant zauyty alystan kóz tartatyn. Aqsu, Kóksu, Eskeldi audandarynyng ortalyqtaryndaghy qant óndeytin kәsiporyndar da ónirdegi irgeli óndiris oshaqtary qatarynda atalatyn. Alyp megapolis Almaty qalasynyng irgesindegi «Boralday» qant zauyty óz aldyna bir tóbe edi. Qazir osylardyng ishinde jyl sayyn azdap bolsa da qant qyzylshasyn óndep, kýzding birer aiy óndiristik jelileri qozghalysqa týsetini ekeu-aq: «Kóksu» jәne «Boralday» qant zauyttary. Al Qarabúlaqtaghy kәsiporyn shetten jetkiziletin qant qamysyna tәueldi. Alakóldegi alyp zauyt qoldan qolgha ótip, aqyry tozghyn-tonaugha úshyrady. Aqsudaghy kәsiporynnyng bolashaghy búlynghyrlanghanyna biraz jyl boldy. Búrynghy oblys basshylary da, jylyna Jetisugha birneshe mәrte atbasyn búratyn Ýkimet adamdary da osy zauytty jýrgize almady. Degenmen, әrqaysysynyng quaty óz aldyna bir әlem bolyp sanalatyn, songhy jyldarda jyl sayyn jinalatyn ónim bireuining ghana birer aptalyq júmysynan aspaytyn atalghan kәsiporyndardyng jogharyda atalghan ekeuinen basqasy qayta qalpyna keledi deuge bolmaydy.

Býgingi kýnning talabyna aqiqat kózben qaraghan dúrys. 2010 jyly oblysqa Týrkiyadan kәsipkerler kelip, qant qyzylshasyn óndeytin shaghyn zauyttar saludy oilastyrghan edi. Olardyng úsynysy sol kezde asa tiyimdiligimen quantqan, kónil audartqan bolatyn. Alayda, neden shoshynghany belgisiz, bastaghan isterin ayaghyna deyin jetkizbedi. Sol kezden bergi qúldyraudyng kesirinen tәtti týbir ósirudi tandaytyn sharualar qatary da siyredi. Kóktemde bergen uәdening kýzde oryndalmay, sarsangha salatyndyghynan әbden sharshaghan enbek adamdary jyl ótken sayyn beyneti kóp, zeyneti az daqyldan bas tarta bastady. Sonyng kesirinen ótken jyly Almaty oblysyndaghy qyzylshaly alqap kólemi 3 myng gektardan әreng asyp jyghyldy jәne odan jinalghan ónimning deni mal azyghyna ainaldy. Sharualardy gektaryna beretin 60 myng tenge subsidiya da, tasymal shyghynyna beriletin kómek te qyzyqtyrmaytyn dәrejege jetti. Óitkeni, kóktemgi egis bastalar shaqta, qant qyzylshasyn qayta óndeytin kәsiporyn qojayyny sharualardyng yghyna jyghylyp, eki arada dәneker bolyp otyrghan atqarushy biylikting aitqanynan shyqpaytyn synay tanytqanymen, kýzde ónim qabyldar shaqta jóndi-jónsiz talaptardy eselep kýsheytip, joqtan ózgeni syltauratyp, diqandardy sabyltyp qoyady. Búl kezde atqarushy biylik te teris ainalady. Sodan әbden zәrezap bolghandardyng sónuge ainalghan ýmiti, ýziluge shaq qalghan tózimi biyl qayta tútanghanday boldy. Jaqynda ghana qant qyzylshasyn ósirushiler men qayta óndeushilerdin, osy salanyng barynan aiyrylyp qalmaugha mýddeli túlghalardyng basyn qosqan Almaty oblysynyng әkimi Amandyq Batalov biraz mәselening týiinin tarqatty. Syrttan kelgen jauapty túlghalar arasynda Ortalyq Aziya qant korporasiyasynyng tóraghasy Núrlan Tileubaev ta boldy.

– Biyl qoldaudan kende bolmaysyzdar. Ákimdik tarapynan da, qayta óndeushiler jaghynan da jan-jaqty jaghdaylar oilastyrylyp otyr. Egistikting әr gektaryna 60 myng tengeden subsidiya tólenedi. Sharualar zauytqa ótkizgen әr tonna tәtti týbir ýshin 13 myng tenge alatyn bolady. Ákimdik túqym jaghynan, kýzde ónimdi tasymaldau túrghysynan kómektesedi. Qant korporasiyasynyng tóraghasy biyl qayta óndeuge 100-120 myng tonna tәtti týbir ótkiziletin bolsa, eki tarapqa da tiyimdi kelisimshartqa qol qoiygha dayyn ekenin aityp otyr. Kóksu qant zauyty 50 myng tonna qant qyzylshasyn óndeuge qabiletti, – degen oblysy basshysy diqandardyng kónilindegi senim shoghyn ýrleuge tyrysty.

Biyl Almaty oblysynda 4 myng gektar jerge qant qyzylshasyn ornalastyru josparlanypty. 120 myng tonna tәtti týbir jinau ýshin, әr gektardan 300 sentnerden ónim alu kerek. Jekelegen sharuashylyqtar ótken jyldary gektarynan 500 sentnerden asyra ónim alghanyn aita otyryp, sharualardyng negizgi bóligi 150-200 sentnerge әreng qol jetkizgenin de úmytpaghan jón. Sonymen birge kóktemdegi tauday uәdelerding beli kýzde jinishkerip ketetin de este ústaghan abzal. Sondyqtan keyingi jyldary «ashylanyp» ketken tәtti týbirding dәmi biyl birden til ýiire qoyady deu qiyn. «Balapandy kýzde sanaydy» degendey, berilgen uәdelerding nәtiyjesin kýzde kóretin bolamyz.

Bolat ABAGhAN,

Almaty oblysy.

Abai.kz