جەتىسۋ جەرىنىڭ داڭقىن شارتاراپقا تانىتقان داقىلداردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى قانت قىزىلشاسى بولعان كەزەڭنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنە دە ءبىراز جىل ءوتىپ كەتىپتى. زامانىندا تۇتاس ايماقتىڭ بىرنەشە اۋدانىنداعى جۇرتشىلىقتىڭ نەگىزگى كاسىبى بولعان ءتاتتى ءتۇبىر ءوسىرۋ كەيىنگى جىلدارى بىرتىندەپ قۇلدىراپ، بىلتىردان بەرى ءوزىن ءوزى مۇلدە اقتامايتىن دەڭگەيگە ءتۇسىپ كەتتى. سوڭعى جىلدارداعى كەرى كەتۋ وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنداعى وتپەلى كەزەڭدەگى قيىندىقتار تۇسىندا دا تىركەلمەپ ەدى.

ءالى ەسىمدە، تالدىقورعان وبلىسى تارقاتىلىپ، الماتى وبلىسىنا قوسىلىپ، ورتالىعى الماتى قالاسى بولعان 1998 جىلى جاز ۋاقىتىندا «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ ءفوتوتىلشىسى نۇرمانبەت قيزاتوۆ ەكەۋمىز كوكسۋ اۋدانىنداعى ەڭبەك ەرى، بۇگىندە مارقۇم زىليحا تامشىباەۆا باسقاراتىن شارۋاشىلىقتىڭ قىزىلشالى القابىن ارالاپ، كوز سۇيسىنتكەن ەدىك. سول كەزدەرى بۇگىندە وبلىس اۋىز تولتىرىپ، دابىرايتىپ ايتاتىن 3-4 مىڭ گەكتار قىزىلشانى ءبىر شارۋاشىلىق ەگەتىن. ال ودان بۇرناعى جىلداردا – جەتىسۋ جەرىنە ونداعان ەڭبەك ەرىن تارتۋ ەتكەن كەزەڭدە ءبىر عانا تالدىقورعان وبلىسى 30-40 مىڭ گەكتارعا ءتاتتى ءتۇبىر وتىرعىزىپ، قازاقستاندى عانا ەمەس، بۇكىل وداقتى قازاقتىڭ اق قانتىمەن قامتاماسىز ەتەتىن. ول ۋاقىتتى قازاقستانداعى التى قانت زاۋىتىنىڭ بەسەۋى جەتىسۋ جەرىندە ەدى. بارلىعى سارتىلداپ جۇمىس ىستەپ، مىڭداعان ادام قانت قىزىلشاسى وسىرىلگەن القاپتار مەن ونى وڭدەيتىن كاسىپورىنداردا ناپاقا تاۋىپ، بالا-شاعاسىن اسىرايتىن، تۇرمىسىن تۇزەيتىن. ول كەزدە قانت قىزىلشاسىن ءوسىرۋشى بولۋ ۇلكەن مارتەبە ەدى. جىل سايىن ماراپاتتالىپ، بيىك-بيىك مىنبەرلەردەن كورىنەتىن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنا دەگەن قۇرمەت تە ەرەكشە-تۇعىن.

وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى-توقسانىنشى جىلدارى بۇگىنگى الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ، كوكسۋ، ەسكەلدى، قاراتال، الاكول، سارقان اۋداندارىندا ەگىستىكتىڭ نەگىزىن وسىناۋ اسا باعالى، ءارى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يەلىك ەتەتىن تەحنيكالىق داقىل قۇرايتىن. الىستاعى الاكولدەگى بەسكول تەمىرجول ستانسىسى ورنالاسقان ەلدى مەكەندەگى الىپ قانت زاۋىتى الىستان كوز تارتاتىن. اقسۋ، كوكسۋ، ەسكەلدى اۋداندارىنىڭ ورتالىقتارىنداعى قانت وڭدەيتىن كاسىپورىندار دا وڭىردەگى ىرگەلى ءوندىرىس وشاقتارى قاتارىندا اتالاتىن. الىپ مەگاپوليس الماتى قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى «بورالداي» قانت زاۋىتى ءوز الدىنا ءبىر توبە ەدى. قازىر وسىلاردىڭ ىشىندە جىل سايىن ازداپ بولسا دا قانت قىزىلشاسىن وڭدەپ، كۇزدىڭ بىرەر ايى وندىرىستىك جەلىلەرى قوزعالىسقا تۇسەتىنى ەكەۋ-اق: «كوكسۋ» جانە «بورالداي» قانت زاۋىتتارى. ال قارابۇلاقتاعى كاسىپورىن شەتتەن جەتكىزىلەتىن قانت قامىسىنا تاۋەلدى. الاكولدەگى الىپ زاۋىت قولدان قولعا ءوتىپ، اقىرى توزعىن-توناۋعا ۇشىرادى. اقسۋداعى كاسىپورىننىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىرلانعانىنا ءبىراز جىل بولدى. بۇرىنعى وبلىس باسشىلارى دا، جىلىنا جەتىسۋعا بىرنەشە مارتە اتباسىن بۇراتىن ۇكىمەت ادامدارى دا وسى زاۋىتتى جۇرگىزە المادى. دەگەنمەن، ارقايسىسىنىڭ قۋاتى ءوز الدىنا ءبىر الەم بولىپ سانالاتىن، سوڭعى جىلداردا جىل سايىن جينالاتىن ءونىم بىرەۋىنىڭ عانا بىرەر اپتالىق جۇمىسىنان اسپايتىن اتالعان كاسىپورىنداردىڭ جوعارىدا اتالعان ەكەۋىنەن باسقاسى قايتا قالپىنا كەلەدى دەۋگە بولمايدى.

بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا اقيقات كوزبەن قاراعان دۇرىس. 2010 جىلى وبلىسقا تۇركيادان كاسىپكەرلەر كەلىپ، قانت قىزىلشاسىن وڭدەيتىن شاعىن زاۋىتتار سالۋدى ويلاستىرعان ەدى. ولاردىڭ ۇسىنىسى سول كەزدە اسا تيىمدىلىگىمەن قۋانتقان، كوڭىل اۋدارتقان بولاتىن. الايدا، نەدەن شوشىنعانى بەلگىسىز، باستاعان ىستەرىن اياعىنا دەيىن جەتكىزبەدى. سول كەزدەن بەرگى قۇلدىراۋدىڭ كەسىرىنەن ءتاتتى ءتۇبىر ءوسىرۋدى تاڭدايتىن شارۋالار قاتارى دا سيرەدى. كوكتەمدە بەرگەن ۋادەنىڭ كۇزدە ورىندالماي، سارساڭعا سالاتىندىعىنان ابدەن شارشاعان ەڭبەك ادامدارى جىل وتكەن سايىن بەينەتى كوپ، زەينەتى از داقىلدان باس تارتا باستادى. سونىڭ كەسىرىنەن وتكەن جىلى الماتى وبلىسىنداعى قىزىلشالى القاپ كولەمى 3 مىڭ گەكتاردان ارەڭ اسىپ جىعىلدى جانە ودان جينالعان ءونىمنىڭ دەنى مال ازىعىنا اينالدى. شارۋالاردى گەكتارىنا بەرەتىن 60 مىڭ تەڭگە سۋبسيديا دا، تاسىمال شىعىنىنا بەرىلەتىن كومەك تە قىزىقتىرمايتىن دارەجەگە جەتتى. ويتكەنى، كوكتەمگى ەگىس باستالار شاقتا، قانت قىزىلشاسىن قايتا وڭدەيتىن كاسىپورىن قوجايىنى شارۋالاردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ەكى ارادا دانەكەر بولىپ وتىرعان اتقارۋشى بيلىكتىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن سىڭاي تانىتقانىمەن، كۇزدە ءونىم قابىلدار شاقتا ءجوندى-ءجونسىز تالاپتاردى ەسەلەپ كۇشەيتىپ، جوقتان وزگەنى سىلتاۋراتىپ، ديقانداردى سابىلتىپ قويادى. بۇل كەزدە اتقارۋشى بيلىك تە تەرىس اينالادى. سودان ابدەن زارەزاپ بولعانداردىڭ سونۋگە اينالعان ءۇمىتى، ۇزىلۋگە شاق قالعان ءتوزىمى بيىل قايتا تۇتانعانداي بولدى. جاقىندا عانا قانت قىزىلشاسىن وسىرۋشىلەر مەن قايتا وڭدەۋشىلەردىڭ، وسى سالانىڭ بارىنان ايىرىلىپ قالماۋعا مۇددەلى تۇلعالاردىڭ باسىن قوسقان الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ ءبىراز ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتتى. سىرتتان كەلگەن جاۋاپتى تۇلعالار اراسىندا ورتالىق ازيا قانت كورپوراتسياسىنىڭ توراعاسى نۇرلان تىلەۋباەۆ تا بولدى.

– بيىل قولداۋدان كەندە بولمايسىزدار. اكىمدىك تاراپىنان دا، قايتا وڭدەۋشىلەر جاعىنان دا جان-جاقتى جاعدايلار ويلاستىرىلىپ وتىر. ەگىستىكتىڭ ءار گەكتارىنا 60 مىڭ تەڭگەدەن سۋبسيديا تولەنەدى. شارۋالار زاۋىتقا وتكىزگەن ءار توننا ءتاتتى ءتۇبىر ءۇشىن 13 مىڭ تەڭگە الاتىن بولادى. اكىمدىك تۇقىم جاعىنان، كۇزدە ءونىمدى تاسىمالداۋ تۇرعىسىنان كومەكتەسەدى. قانت كورپوراتسياسىنىڭ توراعاسى بيىل قايتا وڭدەۋگە 100-120 مىڭ توننا ءتاتتى ءتۇبىر وتكىزىلەتىن بولسا، ەكى تاراپقا دا ءتيىمدى كەلىسىمشارتقا قول قويۋعا دايىن ەكەنىن ايتىپ وتىر. كوكسۋ قانت زاۋىتى 50 مىڭ توننا قانت قىزىلشاسىن وڭدەۋگە قابىلەتتى، – دەگەن وبلىسى باسشىسى ديقانداردىڭ كوڭىلىندەگى سەنىم شوعىن ۇرلەۋگە تىرىستى.

بيىل الماتى وبلىسىندا 4 مىڭ گەكتار جەرگە قانت قىزىلشاسىن ورنالاستىرۋ جوسپارلانىپتى. 120 مىڭ توننا ءتاتتى ءتۇبىر جيناۋ ءۇشىن، ءار گەكتاردان 300 تسەنتنەردەن ءونىم الۋ كەرەك. جەكەلەگەن شارۋاشىلىقتار وتكەن جىلدارى گەكتارىنان 500 تسەنتنەردەن اسىرا ءونىم العانىن ايتا وتىرىپ، شارۋالاردىڭ نەگىزگى بولىگى 150-200 تسەنتنەرگە ارەڭ قول جەتكىزگەنىن دە ۇمىتپاعان ءجون. سونىمەن بىرگە كوكتەمدەگى تاۋداي ۋادەلەردىڭ بەلى كۇزدە جىڭىشكەرىپ كەتەتىن دە ەستە ۇستاعان ابزال. سوندىقتان كەيىنگى جىلدارى «اششىلانىپ» كەتكەن ءتاتتى ءتۇبىردىڭ ءدامى بيىل بىردەن ءتىل ۇيىرە قويادى دەۋ قيىن. «بالاپاندى كۇزدە سانايدى» دەگەندەي، بەرىلگەن ۋادەلەردىڭ ناتيجەسىن كۇزدە كورەتىن بولامىز.

بولات اباعان،

الماتى وبلىسى.

Abai.kz