«Qazaq» aty qaydan shyqqan?
1465 jyly Qazaq handyghy qúrylyp, HV ghasyrdyng ayaghy men HVI ghasyrdyng basynda qazaq halqy qalyptasyp, «qazaq» sózining halyq aty retinde berik ornyqqany tarihtan mәlim. Sol zamannan beri «qazaq» atauy turaly, onyng shyghuy, payda boluy jayly aluan týrli pikirler aitylyp ta, jazylyp ta keledi.
Biz búl turaly 1974 jyly «Qazaq tili onomastikasynyng negizgi problemalary» atty doktorlyq dissertasiyamyzda jan-jaqty zerdelesek, ony 1982 jyly jaryq kórgen «Ocherk kazahskoy onomastiki» atty enbegimizde jariyaladyq. Osynyng negizinde «Júldyz» jurnalynda (1983, №3) tolyq ta kólemdi maqalamyz jaryq kórdi. Osy maqalany qytay ghylym torynda (Týrki tilderin zertteu habarshysy. Pekiyn, 1989, №4, 14-15-b.) qytay tilinde shygharghany bar. Sol maqalamyzdy óndep, jóndep, jana da tyng derektermen tolyqtyra otyryp, negizinen ýsh mәselege nazar audarmaqpyz.
Onyng birinshisi – «qazaq» sózi tarihy derekter men mәlimetter boyynsha qayda, qay jerde, qaysy elderde kezdesedi, onyng taralu shegi, ol jóninde qanday enbekter bar, kim ne aitty degen bolsa, ekinshisi – «qazaq» degen atau qazaq halqynyng aty retinde qashan, qay kezde qoyylghan? Al ýshinshisi – osy «qazaq» sózining shyghu tórkini, yaghny etimologiyasy, tura maghynasy, naqty semantikasy jәne ol jayly óz kózqarasymyz, ghylymy tújyrym, oi-pikirimiz.
Qazirgi «qazaq» atauynyng birinshi synary qaz, onyng kóne túlghasy qas turaly jәne ol ataudyng qayda, qaysy ólkede kezdesetini turaly pikir bary mәlim. Ol jóninde Gerodot b.d.d. IV ghasyrdaghy ózining danqty enbeginde: «Kaspiyskoe more – eto more sovershenno osobogo roda. Samo nazvanie Kaspiyskoe more svyazyvaetsya po iymenem sakskogo plemeny kaspiyev, jivshego na yujnom poberejie Kaspiyskogo morya», – dep anyq jazdy (Gerodot. Istoriya v devyaty tomah. L., 1972. S. 168, 133). A.N.Bernshtam Gerodottyng búl enbegine silteme jasamay, «qazaq» taypa atauy kóne eki komponentten – «kas» jәne «sak» etnoniymderinen kelip shyqty dep oilaymyn dep jazdy (Bernshtam A. «Qazaq» sózining etimologiyasy jәne qazaq halqynyng etnogenezi mәselesi// «Qazaqstan mektebi». 1967, №6, 81-85-b.).
Vizantiya avtory Konstantin Bagryanorodnyy bolsa «Kavkaz halyqtarynda VIII gh. Zihy degen etnonimmen qatar adygtardyng jiyntyq atauy retinde kasag (kasahiya) degen atau qoldanylghan» dedi (Bagryanorodnyy Konstantiyn. Ob upravleniy gosudarstvom//»Izvestiya» GAIMK. M., L., 1934, vyp. 1. 91).
Akademik Á.Marghúlan: «qazaq» sózining eng eski týri – VIII ghasyrda Eniysey ózenining bir tarauy Úiyq Túran boyynda tasqa jazylghan týri» degen oigha keledi («Marghúlan Á. «Tamghaly tas» jazuy ortaghasyrda qazaqsha tasqa bederlengen belgiler//»Júldyz», 1984, №7, 141-146-b.). Akademik Á.Qaydar jәne E.Qoyshybaev: «VI-VIII gh.gh. qazirgi Qazaqstan dalalarynda mekendegen Jetisuda óz astanasy – Suyab degen sauda ortalyghy bolghan azdar men azdyqtar degen taypalardyng boluy kýmәn tudyrmaydy», – dep jazdy (Qaydar Á., Qoyshybaev E. «Qazaq» etnoniymining lingvistikalyq týsindirmesine oray//QSSR GhA Habarshysy. 1971, №2, 47-51-b.).
Búl jóninde G.F.Sattarovtyng pikiri: «Kaz kabilese Tatarstan territoriyasendә bolgarlarga chakly yashәgәn «z» tel gruppaly tórky kabiylәlәrneng berse bulsa kerek. Geografik iysemnәrneng taralyshyna karaganda, alar Kazanka, Miyshә (Laesh óyazendә) Kaziyle elgachygy buenda unlap Kaziyle avyly bula, hәzerge Pitrech rayonynda bernichә Kaziyle avyly bar, Tórky halyq bulgan hazar-kazar (kaz+ar) larnyng eseme de kaz belәn nisbәtle diygәn fiykerlәr bar» (G.F.Sattarov. Ny ochen shulay atalgan? Kazan, 1971, 42-b.).
L.IY.Laptevting aituyna qaraghanda kasog sózi Epifoniyding enbeginde (VIII ghasyrdyn) kezdesedi. Orys jylnamalarynda kosagy (kosogi) degen halyq aty kóptegen tarihy oqighalarmen baylanysty atalyp otyrghan. Atap aitqanda, 965 jyly jazylghan «Povesti vremennyh let» jylnamasynda Svyatoslavtyng kosogtargha shabuyl jasaghany, 1066 jyly kosogtardan Tmutarakan knyazi Rostislavtyng salyq alyp túrghany bayandalghan (Polnoe sobranie russkih letopiysey. T.1 (Lavrentievskaya letopisi). L., 1908, 1926; T. IH-H, HI, HII. M., 1965; T. HIH (Kazanskiy letopiyses), SPb, 1908). Orys halqynyng HI gh. tәn әigili «Slovo o polku Igoreve» dastanynda da «Kasogi, cherkassy, kabardinsy ily adygeysy upominaetsya v russkih letopisyah s 965 g. jily na severe Kavkaza. Po osetinsky kesek oznachaet «cherkes» dep jazylghan (Slovo o polku Igoreve. M., 1991, S. 25).
Arab, parsy derekterinde qazaq, yaky kasag, kasogtar degen ataudyng siyrek úshyraytynyn, tek Masudy shygharmasynda ghana (H gh.) kashag degen halyq aty baryn bayanday otyryp, V.F.Minorskiy avtory beymәlim bir shygharmada Qara teniz boyyn mekendegen alandar elinde kasek degen oblys baryn kórsetken (V.F.Minorskiy. Istoriya Shirvana y Derbenda H-HI vekov. M., 1963, S. 190, 261).
Konstantin Porfirodnyidyng H ghasyrdaghy qazaqtar turaly maghlúmaty asa qúndy da baghaly sanalady. «Zihiyadan joghary Papagiya atalatyn ólke jatyr, al búl jerden joghary Kazahiya atalatyn jer jatyr. Kasahiyadan joghary Kavkaz tauy bar, al búl taudan arghy jer Alandardiki» dep jazghandy (Izvestiya vizantiyskih pisateley o Severnom Prichernomorie. «Izvestiya» GAIMK, 1930, vyp. 91, str. 21).
V.V. Radlovtyng jazuynsha, Firdousiydyng «Shahname» dastanynda (H-HI gh.gh.) «Qazaq han turaly jәne qazaq halqy jayynda biraz maghlúmat bar (Radloff W. Aussibirien. Bd. leipzig. 1893. p. 116). Búl pikirdi tarihshy A.IY.Levshin enbeginen de oqimyz (A.IY.Levshiyn. Opisanie kirgiyz-kaysaskih ily kirgiyz-kazachiih ord y stepey. Ch. 2, SPb., 1832, s. 5, 30). A.N.Samoylovichting pikiri de osylarmen sabaqtas jatyr. Ol «Slovo kazak kakovo by ny bylo ego proishojdeniye, poyavlyaetsya v turkskoy srede v dannom ego foneticheskom sostave ne ranee HI v., prodvinuvshemusya iz Sredney Aziy v Vostochnuy Evropu y polojivshemu kones gospodstvu mejdu Kaspiyskim y Chernym moryamy hazarov, a v HIII v. podvergshemusya napadenii y zavoevanii so storony mongolov» degen-di (Samoylovich A.N. O slove «kazak» v kn. Kazaki: Antropologicheskie ocherki. L., 1927, s.110).
«Aqsaq Temirding jylnamalarynda» «Hijra esebi boyynsha 737 jyly (1356 j.) qazaqtar Mavrennahrgha shabuyl jasady degen joldardyng bary jazylsa, qazaqtardyng Aqsaq Temir túsynda danqy artyp, ataghy shyqqanyn Á.Divaev esimdi ghalym V.V.Bartolid, A.Haruzin enbekterine sýiene otyryp aitqan-dy. Búl mәselening әsirese V.V.Bartolid enbeginde tolyq ta tereng bayandalghany mәlim (V.V.Bartolid. Soch. T. 5, ch. 2, 1965, s. 270, 275).
Sharafuddinning mәlimdemesinshe, 1376 jyly Temirding әskerinde «qazaq myny» bolghan. Ol kezdegi qazaqtar Andijandy biylep otyrghan Temirding úly Omar Shayhtyng qaramaghynda kóp bolypty. Sharafuddin olardy «Hojend qazaqtary», «Andijan qazaqtary» depti. Al oghan kirgen qazaq taypalary: jalayyr, arghyn, dulat, qanly, sirgeli, qonyrat, taghy basqalar bolypty (búl sózdi Á.Marghúlan óz enbeginde jazghan (qaranyz: Marghúlan Á. «Tamghaly tas» jazuy. Orta ghasyrda qazaqsha tasqa bederlengen belgiler//»Júldyz». 1984, №7, 141-146-b.).
Venger ghalymy G.Vamberiyding Konstantin Porfirodnyy (H gh.) men Firdousy (HI gh.) enbekterine sýiene otyryp, batys týrkilerinen bólingen song qazaq HIII ghasyrda qalyptasyp, týrikter men ugorlardyng shekarasynda mekendegenin, búghan dәlel retinde, madiyar tilindegi týrik sózderi men qazaq sózderi arasyndaghy úqsastyqtardy keltirgen (Vambery H. Das turkenbolk in seinen etnologischen and etnographischen Beziehunden. 1885, p. 280, 281).
Sh.Uәlihanov: «qazaq alghash ret (HIV ghasyrdan erte bolmasa) Joshy úlysynyng ydyrau kezinde payda bolghan Temirlan 1392 jyly Toqtamys hangha jasaghan birinshi joryghynda qazaqtyng birinshi hany Alashtyng úldaryn óltirse, onda Alashtyng HIV ghasyrdyng ortasynda ómir sýrgeni dep boljaymyz. Onda Aziyada qazaqylyq (kazachestvo) shyghyp, ol orystargha tatarlar arqyly auysqan. Orys jylnamalarynda (Pskovtik) Ryazani kazaktary 1444 jyly kórsetilse, Ukrainada tarihshy Okoliskiyding mәlimeti boyynsha 1517 jyly Getman Predislav Lansokoronnyng basshylyghymen Aqqalagha (Aqkerman) barghan» (Sh.Uәlihanov. Shygh. jiyn., 2 tom. Almaty, 1985, 152-b.). Avtordyng osy enbeginde «Monghol dәuirinen keyingi qazaqtar Berdibekten keyin (HIV gh.) әrbir týrik-monghol taypalarynan qosylyp, jeke bir el boldy» degendi oqimyz.
HV ghasyrda Qazaq handyghy qúrylghangha deyin de bolyp ótken tarihy oqighalar turaly derekter baryn akademik Á.Marghúlan enbekterinen, basqa da ghalymdar derekterinen kóremiz. «Babyrdyng baqylauy boyynsha, qazaqtar 1356 jyly shaghatay úlysyna qarsy joyqyn kóterilis ashyp, odan bólinip ketudi tilek etedi» degen Sh.Uәliyhanov enbegine sýiense, 1330-1405 jyldar aralyghyndaghy Orta Aziyada bolghan tarihy oqighalardy bayandaytyn «Zafarname» kitabynda qazaq eli, qazaq jeri degen ataulardyng kezdeskenin aitady (Marghúlan Á. «Tamghaly tas» jazuy… «Júldyz», 1984, №7, 141-146-b.). P.Pelio esimdi ghalymnyng «qazaq» sózi etnonim retinde HIII ghasyrdyng basynda bolghan» degendi V.V.Bartolid atap ótken (Bartolid V.V. Sorbr. soch. T.5, ch. 2, s. 535). «HIV ghasyrda qazaq halqyn jeke biriktiruge zor kýsh salghan – ataqty er Aysaúly Ahmet Ýisin Mayqy biyding úrpaghynan. Aty Manas jyrynda da kezdesedi. Sol Altyn orda hany Jәnibekke qyzmet istep jýrip, Ordadan qyrgha kelip, qazaq handyghyn qúrady. Ahmet – Jәnibekting qyzyn alghan kýieui» (Marghúlan Á. Atalghan enbek, 141-b.).
HIV ghasyrda Ábilhayyr hannyng qol astynda ózbektermen qatar, qazaqtardyng bolghany tarihtan mәlim. 1465 jyly Kerey men Jәnibek Ábilhayyrdan bólinip qazaq handyghyn qúrghanda, olardyng jaqtastary qazaqtardyng da birge ketkeni aqiqat bolar. Búghan Sh.Uәlihanovtyng «Orys han (Jәnibek hannyng әkesi) әskerining ong qanatynda 2000 qanly bolsa, sol qanatynda Alash myny bolghan edi» (Sh.Uәliyhanov. Shygh. jiyn. 2 t. Almaty, 1985, 160-b.) degeni tolyq dәlel.
«Qazaq» atauynyng qadym zamannan bary, onyng erte ortaghasyr, ortaghasyrlarda-aq jeke taypa, el attary bolghany jogharyda aitylghan tarihy derekterden tolyq bayqalady. Al qazaq handyghy qúrylghan song onyng qarauyndaghy halyq atynyng «qazaq» dep ataluy zandy qúbylys edi. Qazaq handyghy qúrylghan song qazaq eli qalyptasyp, onyng naqty aty da ornyqty.
Joshy han әuletinen qazaqtyng birinshi hany Jәnibek bolyp, ol halyq auzynda anyzgha ainalyp, әz Jәnibek, yaghny dana Jәnibek degen qasiyetti esimge ie bolady. Onyng qol astynda noghay men qazaqtar birge dәuir qúryp, qazaq dastandarynda «Altyn ghasyr» degen ataqqa ie bolyp, bas uәziri Jiyrenshe sheshen bolsa, aqyldyng keni, danyshpany Asan qayghy bolady. Olardyng esimderi halyq auzynda anyzgha ainalady (Sh.Uәlihanov. Atalghan enbek, 165-b.).
Jәnibekting ortanshy úly Qasym (1445-1521 j.j.) han bolghan uaqytta qazaq handyghy kýsheyip, jer kólemi úlghayyp, halyq sany óse týsedi. Jәnibek han túsynda qazaq taypalary kóp bolyp, qazaq atyna ie bolghanmen tolyq qazaq halqy qalyptasa qoymaghany da mәlim. Tarihshylardyng dereginde kórsetilgendey: «Qasym basqarghanda qazaq handyghynyng atty әskeri 300 myngha, halyq sany 1 milliongha jetken. Qazaq elining quaty men bedeli alys-jaqyn shet elderge tanylghan. Mәskeuliktermen baylanys ornatyp, ontýstikte Shaybaniymen, shyghysynda moghol memleketterimen beybit kelisimder jasasady. Batys Europa da qazaq handyghyn osy kezde tanyp-bildi. Qasym han memleketting ishindegi birlikti saqtau ýshin birqatar zandar shyghardy. Áli kýnge deyin el auzynda «Qasym hannyng qasqa joly» degen atpen belgili» (G.Qyzaybaeva. Qazaq handyghyna – 550 jyl//»Parasat», №2, 2015, 14-15-b.).
Qasym han HVI ghasyrdyng basynda Syrdariya alabyn, Týrkistan aimaghyn, Sayram qalasyn iyemdenip, Syghanaq qalasyn memleketting astanasy etip, moghol biyleushisi Sayd han Shyghys Týrkistangha kóship ketken song Qasym han Jetisudy tolyq biyleydi. Búl kezde qazaqtyng ontýstik, soltýstik, batys, shyghys aimaqtaryndaghy qazaq taypalarynyng barlyghy qazaq handyghyna qosylyp, qazaq halqynyng negizi qalanyp, qazaq atauy halyq aty retinde, Qasym han túsynda HV ghasyrdyng ayaghy men HVI ghasyrdyng basynda qalyptasady. Qasym hannyng Sarayshyq qalasynda dýniyeden ótip, sol jerde jerlenuining ózi ýlken tarihy oqigha ekeni sózsiz.
Osy «qazaq» atauynyng shyghu tegi, mәn-maghynasy, etimologiyasy turaly ghylymy pikirler aluan týrli oi-tolghamdarmen qatar, anyz әngimeler de az emes. Olardyng bir toby qazaq qadym zamannan bar, tútas bir sóz dep tanidy da, maghynasyn ózderinshe týsindiredi.
V.V.Radlov qazaq sózining maghynasyn «tәuelsiz, erkin, basy bos adam» dep, al qazaq kisi degen sóz tirkesin «batyl, erjýrek, atqa myqty adam» dep týsindiredi. (Radlov V.V. Opyt slovarya turkskih narechiy. T. 2, ch.1 SPb. 1899, s.364). L.Budagovtyng týsindiruinshe, qazaq «ýi-jayy joq, kezbe, erkin (Budagov L. Sravniytelinyy slovari… SPb., T.2, 1886, s. 187). A.Samoylovich qazaq «batyl, erjýrek, erkin adam» deydi (A.N.Samoylovich. Atalghan enbek, L., 1927, s. 111). G.Vambery pikiri de osyghan sәikes, al A.P.Chuloshnikov bolsa «qazaq sózi әleumettik túrghydan «erkin, batyl adam» degendi aitady» (Chuloshnikov A.P. Ocherky po istoriy kazah-kirgizskogo naroda. Orenburg, 1924, s. 30). Osymen qatar, qazaq sózi arab tilinen shyqqan degendi Abay ózining qara sózinde: «Sol arabtar kóshpeli halyqtardy hibay, huzagy dep atapty. Hibay degeni «kiygiz shatyrmen jýrushi degeni eken. Huzagy degeni óz júrtynda huzaghy degen kóshpeli halqy bar eken, soghan úqsatyp aitqany eken» deydi (Abay Qúnanbaev. Shygh. jiyn., 2 t., 1957, 223-b.).
Belgili ghalym V.I.Abaev: «Gruzin tilinde kashag әleumettik termin retinde aitylyp, «boyshan, biyik boyly qúl» degen maghynany bildiretinin aitty. Al etnikalyq terminderding әleumettik mәndi terminderge auysyp otyruy jii kezdesetin qúbylys. Mәselen, etnikalyq atau-termin hazar osetin tilinde gazjarag – «qúl», «eriksiz basybayly» degen әleumettik mәndi sózge auysyp ketken edi», – dep jazdy (V.I.Abaev. Istoriko-etimologicheskiy slovari osetinskogo yazyka. M.; L., 1958, T.1).
Ózimiz sóz etip otyrghan qazaq atauynyng birinshi qúramyndaghy qaz sózi Kavkaz toponiymindegi kaz komponenti jәne Edil boyyndaghy ómir sýrgen kaz eli nemese hazar etnoniymining haz, sonday-aq, cherkes-cherkas etnoniymindegi kes-kas komponentterinin, Tatar Respublikasynyng ortalyghy Qazan qalasy atynyng da qaz komponentimen shyghu tegi, negizi, týp tórkini bir siyaqty. Qazan qalasy atynyng shyghuy turaly G.F.Sattarov mynanday pikir aitady: «Proishojdenie nazvaniya goroda staraya Kazani (Iske Kazan) y Kazani my svyazyvaem s nazvaniyem reky Kazan(ka), v svoy ocheredi, gidronim Kazan(ka) schitaem voznikshim ot nazvaniya drevneturkskogo plemeny kaz, obitavshego priymerno v VI-HII vekah na beregah dannoy reky y ostavivshego reke nazvanie Kazan suy «reka (voda) plemeny kaz». Qúramynda qaz sózi bar toponimder týrki halyqtarynda jii úshyrap otyrady. Mәselen, Altay jәne Shyghys Sibirde: Kazanka, Kazandu, Kazan-kol (Altaydaghy ózender); Kazanovka, Kazanovtar (Hakasiyadaghy ózender). Kóne týrki tilining Eniysey jazbalarynda Kazan (KZN) sózi toponim retinde kezdesedi. Kazan gidroniymi men toponiymi Orta Aziyada, Edil boyynda, Kavkazda úshyraydy. Qazaq tilinde Qazyghúrt, Qazaly, Qaztauy, Qastek degen jer attary bar. Búlardyng bәrining týbiri qaz sózi ekeni kórinip-aq túr. Sonday-aq, Kavkaz tauy atynyng ekinshi synarynda da qaz sózi túr. Demek, Kavkaz (Qapqaz) Qaztauy degen sóz.
Kasag, kasog, qazaq, qaz, qas, kash, kashag ataularynyng dybystalu (fonetikalyq) jaghynan sәikes әri ýndes boluy (z/s/sh dybystarynyng almasyp kelui), onyng kóne Vizantiya, arab, orys jәne gruzin derekteri boyynsha basqa halyqtar arasynda saqtalyp otyruy, erte kezde qaz atty derbes el, taypa ómir sýrgenin aiqynday týsse kerek. Búnday taypanyng týrki tildes halyqtar arasynda da bolghanyn dәleldeytin qyruar faktiler bar. Demek, búl taypalardyng Qara teniz ben Soltýstik Kavkaz, Edil, Kaspiy, Qazaqstan territoriyasynda, qypshaq birlestiginen búryn, VI-HII ghasyrlarda ómir sýrip, tirshilik etkenin bayqaymyz. XV ghasyrda Ázerbayjan, Gruziyada da qazaqtardyng bolghanyn P.Butkov aityp ketken edi. «Kochuishiy v Gruziy na predelah ee s 1480 g. narod tureskogo plemeny dosele izvesten pod iymenem kazahov» (P.Butkov. O iymeny kazak//Vestnik Evropy. 1832, №23). Soltýstik Kavkazdaghy noghaylar arasynda da qazaq atty rudyng baryn N.A.Baskakov materialdarynan bilemiz.
Sóitip kasag, kasog, qazaq, qashaq, hazar etnonimderi men Qavkaz, Qazbek, Qazan, Qazyghúrt, Qastek siyaqty toponiymderding komponentterindegi qaz, qas sózderining tórkini, týbir túlghasy bir ekenin kóremiz.
Búl sózder erte zamandarda ómir sýrgen qas taypa atymen tikeley baylanysty. Onyng semantikasy, baghzy zamandardan aitylyp kele jatqan ghalymdar pikiri men eskilikti anyz-әngimelerde de saqtalghany bayqalady, yaghny kópke mәlim qaz (qas) sózine baryp sayady. Al anyz әngimege baylanysty oi-pikir men topshylau, boljamdar da bary belgili.
Erte zamandarda an, qústardy kie tútyp qasterleu, totem retinde aitu salty basym bolghan. Búl qúbylys Altay aimaghynda, Sibirdegi týrki halyqtary tarihynda erekshe oryn tepken. Mәselen, shorlar men yakuttarda qargha, tuvada qúsqun, mongolda kerey (qargha) degen taypa, ru attary bolghan. Tipten, monghol, grek siyaqty halyqtar ómirinen de búl kórinisting izin anyq kóremiz. Mongholdar ózderining arghy atasyn, shyqqan tegin aqqu dep bilgen. Sol siyaqty, grekter dәuirinde qaz kiyeli qús bolyp sanalghan. XII ghasyrda Tobyl tatarlarynyng totemi qaz bolghan, qaz ayaghy tanbasyn mór belgisi retinde iske asyrghany da ayan. Qazdy qasiyetti qús tútu, erekshe qasterleu tatarlar túrmysynda da keninen jayylghan edi. Qaz ben aqqudy kie tútyp, meylinshe qasterleu qazaqtar ómirinde erteden bolghan eren qúbylys. Bizde qaz dauysty, qazday tizilgen, qaz tanday nemese aqqu moyyndy, aqqu kýii, aqqu әni degen sózder men ýy jihazdary tekemet, syrmaq, kiyizdegi oiy-órnekterde aqqudyng moynyn salyp beyneleu erekshe nazar audartady. Qazdy qasterleu, kie tútu ertede qazaq arasynda da keninen óris alghan. Qazdy atpau, ólgen qaz, yaky qúrdy keregege ilip qoy, oghan syiynu, qasterleu, qazdyng qauyrsynyn, basyn balalardyng omyrauyna qadap qong, qaz mayymen týrli syrqatty emdeu siyaqty yrymdar basym bolghan. Osynday rәsimdi shyghys týrki halyqtary: hakas, hantylar ómirlerinen de kezdestiremiz. L.R.Qyzylasov «Tashlyq dәuiri» atty enbeginde hakas jәne Altay shamandary qazgha úqsap «gak, gak» dep dauystaghan, Minusinsk muzeyinde bronzadan istelgen on bir qaz mýsini saqtalghanyn habarlady. Adamdardyng óletin merzimin osy qazdar aityp, bildirip otyr dep ilandyrghan. Hantylardyng arghy atalarynyng birining atasynyng esimi Qaz bolghan eken. Oghan arnap qoladan qaz statuetkalaryn qoyghan» [Kyzylasov L.R. Tashlykskaya epoha v istoriy hakassko-minusiyn-
skoy kotloviny. M., 1960, 65, 66) degen dәlelder keltiredi.
Sóitip, qazdy pir tútyp, qasterleu, syiynu shaman din iyelerining qaruy retinde paydalanyp otyrghany anyq kórinedi. Sonday-aq, Qaraqas, hakas, hazar etnoniymderining synarlaryndaghy qas, haz sol «qaz» sózining fonetikalyq varianty boluy da yqtimal. Al qazaq, qaraqalpaq, bashqúrttarda qazayaqty, kazayakly, kazayak atty rular bar. Búlardaghy qaz sózi de solarmen baylanysty boluy mýmkin. Divaev qazaq sózi molla Kóbey Toqbolatovtyng arabtyng gazy-aq degen sózinen shyqqan dep aitqan pikirine jәne halyq arasynda keninen taraghan qazaq degen arabtyng «qúdaydyng qúly» degen sózinen shyqqan degenine qosylmaytynyn aityp, olardy teriske shygharghan. Á. Divaev ózining taghy bir maqalasynda qazaq degen eki sózden túrady: qaz (gusi) jәne zaq (voron), yaghny «dala qúsy»; basqasha aitqanda, «keng dalada túrushy» dep týsindiredi (A.Divaev. Kazak-kirgizy Turkestana//Turkestanskiy nastolinyy kalendari, 1919).
Taghy bir halyq anyzynda bylay bayandalady: «Jaugershilik joryqta bir Qalsha Qadyr degen qolbasshy jaraqattanyp, qúba jonda jalghyz qalady. Qinalyp óleyin dep jatqanda aspannan bir qaz kelip auzyna su tamyzyp, tiriltip alady. Aqyry ekeui qosylyp, aq qazben birge ómir sýrip, ýrim-bútaqty bolady».
Osy anyzben baylanysty aitsa kerek, Abay ózining «Qazaqtyng týbi qaydan shyqqany turaly» degen qara sózinde bylay deydi: «Sol uaqytynyng bir hany kóship kele jatqanda búlardyng tirkeuli týiesin kórip, «mine mynalar shynymen qaz-aq eken» depti, әdeyi qaytqan qazgha úqsaydy-aq eken dep. Sonymen búlar ózin-ózi de, ózge júrttar da qazaq atap ketipti, búryn ózderin «úlys» deydi eken de jýre beredi eken» (Abay Qúnanbaev. Shygh. jinaghynyng eki tomdyghy. 2 t. 1957, 222). Osy pikirge sәikes jazushy R.Toqtarov: «Qazaq atauy qaz (qús) jәne aq, yaghny «aq qaz» degen boljam aitty. Sóitip, búl siyaqty anyzdar men әngimelerde «qazaq» etnoniymining maghynasy «aq qaz», «qús» bolyp shyghady.
Bizding oiymyzsha, kasak, kazak, qazaq ataularynyng birinshi synaryndaghy qas, qaz sózderining qús aty qazben eshbir baylanysy joq siyaqty. Ol sózderding týpki tórkini de, maghynasy da mýldem basqa bolsa kerek. Óitkeni, qaz sózi V.M.Illich-Svitych kórsetkendey, Oral-Altay, kavkaz, t.b. tilder tobynda «er, erkek, kisi, jigit», «adam» degen maghynany bildiretinin kóremiz. Mysal keltirsek, gruzin tilinde kas – «kisi, erkek», «jigit», enes tilinde kasa – «erkek», kamasyn tilinde kuza, qoybol tilinde kuzi– «erkek», venger tilinde kos – «jigit» (Illich-Svitych V.M. Opyt sravneniya nostraticheskih yazykov: Sravniytelinyy slovari. M., 1971, s. 315-317). Bayqauymyzsha, hakas, hazar, qazaq, cherkas (sherkes), taukach tәrizdi etnonimder qúramdaryndaghy qas, qaz, kes, kach sózderi de sol kaz (qas) sózimen tektes, maghynalas bolar dep oilaymyz. Búl sózderding týrki tilderindegi maghynalary da – «er», «batyl», «jigit», «kisi».
Sonda taukach – «tau eli», cherkas (sherkes) – «batyl, er el, er halyq» degen maghynalardy bildirse kerek. Demek cher~sher~sherik – «jauynger», kas~kach~kaz – «er, batyl kisi (halyq, batyr adam (el)». Búl derekterge qaraghanda, qazaq «tәuelsiz, erkin, erikti, erjýrek, batyl adam» degen maghynaly sóz ekenin kóremiz. Al qazaq etnoniymining biz taldaghanday qaz komponenti (varianttary kas, kas, kasa, kuza) Oral-Altay, Kavkaz tilderinde «er, erkek, kisi, jigit, adam» degen maghynadaghy sóz dep bilsek, onyng ekinshi komponentindegi aq (basqa da etnonimder qúramynda kezdesetin) kóptik jalghauynyng kóne kórsetkishi bolar degen oigha jeteleydi. Óitkeni, osy aq (ek, yq, ik, uk) qosymshasy arqyly jasalghan etnonimder kóne dәuirge, dәlirek aitqanda, Altay dәuirine qatysty. Kóptik jalghauynyng kóne kórsetkishi sanalatyn -q (varianttary aq, -ek, -yq, -ik, -uk) әsirese ortaghasyrlyq etnonimder boyynda jii úshyrasady. Mәselen, qypshaq, Sozaq, qimaq, qúmyq, bәjenaq, jamag, kenjak, suqaq, qjigh, qiniq, t.b. Búl -q (-aq, -ek, -yq, -ik, -uq) qosymshasynyng tórkini jayly ekiúday pikir bar. Keybir zertteushiler ony kóptik jalghauynyng kóne týri dese, ekinshileri jinaqtyq kóptik maghynany bildiretin júrnaq dep qaraydy. Belgili týrkitanushy N.A.Baskakov búl -q (-aq, -ek, -yq) qosymshasy qazirgi -lyq, -lik formasynda (yaghny búrynghy -q, -aq qosymshasynyng tuyndy formasy) qoldanys tabady dep biledi. Tildik faktilerge jýginsek, búl -q (-aq, -ek, -yq) qosymshasynyng kóne etnonimdermen qatar, keybir júptyq, kóptik maghynany bildiretin jalpy esimder qúramynda da saqtalyp otyrghanyn bayqaymyz. Mәselen, barmaq, sausaq, qabaq, jýrek, bilek, ayaq, qúlaq, t.b. Osy qosymshanyng basqa tilder tobyna jatatyn hamiyt, túnghys-manjur tilderinde de kóptik maghyna, jinaqtyq úghymdy bildiretinin kóremiz.
Demek, «qazaq» atauy qaz jәne aq degen eki mýsheden jasalghan. Onyng birinshi synary qaz – «er», «batyr», «jigit», «adam», «kisi» degen maghynany bildirse, ekinshi synaryndaghy aq morfemasy jinaqtyq úghymdy bildiretin, qazirgi kóptik jalghau kórsetkishi «lar»-dyng sinoniymi ekendigi bayqalady. Olay bolsa, «qazaq» degen ataudyng әuel bastaghy leksikalyq maghynasy «naghyz batyl kisiler, erjýrek jigitter, batyr adamdar» bolsa kerek, al keyinnen búl maghyna ózgere, úlghaya kelip, «keng dalada erkin kóship-qonyp jýrgen tәuelsiz adamdar, erjýrek erkin kisiler» degen maghynagha ie bolghan dep qaraymyz.
«Qazaq» atauy turaly derekter men jekelegen zertteulerdi jәne óz pikirimizdi topshylay kele mynaday qorytyndygha kelemiz.
1. Kaspiy tenizi atauynyng birinshi komponentindegi (synaryndaghy) kas sózi saqtardyng bir taypasynyng aty bolsa, kasag (kasahiya) ataulary Kavkazda jәne kóne týrki tilinde, sonday-aq, orys jylnamalarynda, Qara teniz ben Edil boyynda, Qara teniz jaghalauynda, Edil men Orta Aziya elderinde VII-HIII gh.gh. taypa, el attary retinde kezdesip otyrghan. Keyinnen, HI ghasyrdan bastap «qazaq» atty týrki elderi arasynda keninen taraghan. Al HV gh. ayaghy HVI gh. bas kezinen «qazaq» atauy qazaq halqynyng aty bolyp qalyptasqan.
2. «Qazaq» atauy eki komponentten (synardan) qúralghan. Onyng birinshi komponenti qaz, ekinshi komponenti aq sózi. Al qaz sózi kóne qas taypasynyng atymen úqsas, sonyng varianty boluy da mýmkin.
3. Ataudyng birinshi komponenti kas (qas) – «naghyz batyl kisiler», «erjýrektiler», «erkin, tәuelsiz batyr adamdar» degen maghynagha ie bolsa, ekinshi synary aq kóptik jalghaudyng kóne kórsetkishi bolyp sanalady. Sonda «qazaq» degen etnikalyq ataudyng tolyq maghynasy – «keng dalada emin-erkin kóship-qonyp jýretin batyl adamdar, erjýrek erkin, tәuelsiz adamdar» degen qorytyndygha kelemiz.
Onyng birinshisi – «qazaq» sózi tarihy derekter men mәlimetter boyynsha qayda, qay jerde, qaysy elderde kezdesedi, onyng taralu shegi, ol jóninde qanday enbekter bar, kim ne aitty degen bolsa, ekinshisi – «qazaq» degen atau qazaq halqynyng aty retinde qashan, qay kezde qoyylghan? Al ýshinshisi – osy «qazaq» sózining shyghu tórkini, yaghny etimologiyasy, tura maghynasy, naqty semantikasy jәne ol jayly óz kózqarasymyz, ghylymy tújyrym, oi-pikirimiz.
Qazirgi «qazaq» atauynyng birinshi synary qaz, onyng kóne túlghasy qas turaly jәne ol ataudyng qayda, qaysy ólkede kezdesetini turaly pikir bary mәlim. Ol jóninde Gerodot b.d.d. IV ghasyrdaghy ózining danqty enbeginde: «Kaspiyskoe more – eto more sovershenno osobogo roda. Samo nazvanie Kaspiyskoe more svyazyvaetsya po iymenem sakskogo plemeny kaspiyev, jivshego na yujnom poberejie Kaspiyskogo morya», – dep anyq jazdy (Gerodot. Istoriya v devyaty tomah. L., 1972. S. 168, 133). A.N.Bernshtam Gerodottyng búl enbegine silteme jasamay, «qazaq» taypa atauy kóne eki komponentten – «kas» jәne «sak» etnoniymderinen kelip shyqty dep oilaymyn dep jazdy (Bernshtam A. «Qazaq» sózining etimologiyasy jәne qazaq halqynyng etnogenezi mәselesi// «Qazaqstan mektebi». 1967, №6, 81-85-b.).
Vizantiya avtory Konstantin Bagryanorodnyy bolsa «Kavkaz halyqtarynda VIII gh. Zihy degen etnonimmen qatar adygtardyng jiyntyq atauy retinde kasag (kasahiya) degen atau qoldanylghan» dedi (Bagryanorodnyy Konstantiyn. Ob upravleniy gosudarstvom//»Izvestiya» GAIMK. M., L., 1934, vyp. 1. 91).
Akademik Á.Marghúlan: «qazaq» sózining eng eski týri – VIII ghasyrda Eniysey ózenining bir tarauy Úiyq Túran boyynda tasqa jazylghan týri» degen oigha keledi («Marghúlan Á. «Tamghaly tas» jazuy ortaghasyrda qazaqsha tasqa bederlengen belgiler//»Júldyz», 1984, №7, 141-146-b.). Akademik Á.Qaydar jәne E.Qoyshybaev: «VI-VIII gh.gh. qazirgi Qazaqstan dalalarynda mekendegen Jetisuda óz astanasy – Suyab degen sauda ortalyghy bolghan azdar men azdyqtar degen taypalardyng boluy kýmәn tudyrmaydy», – dep jazdy (Qaydar Á., Qoyshybaev E. «Qazaq» etnoniymining lingvistikalyq týsindirmesine oray//QSSR GhA Habarshysy. 1971, №2, 47-51-b.).
Búl jóninde G.F.Sattarovtyng pikiri: «Kaz kabilese Tatarstan territoriyasendә bolgarlarga chakly yashәgәn «z» tel gruppaly tórky kabiylәlәrneng berse bulsa kerek. Geografik iysemnәrneng taralyshyna karaganda, alar Kazanka, Miyshә (Laesh óyazendә) Kaziyle elgachygy buenda unlap Kaziyle avyly bula, hәzerge Pitrech rayonynda bernichә Kaziyle avyly bar, Tórky halyq bulgan hazar-kazar (kaz+ar) larnyng eseme de kaz belәn nisbәtle diygәn fiykerlәr bar» (G.F.Sattarov. Ny ochen shulay atalgan? Kazan, 1971, 42-b.).
L.IY.Laptevting aituyna qaraghanda kasog sózi Epifoniyding enbeginde (VIII ghasyrdyn) kezdesedi. Orys jylnamalarynda kosagy (kosogi) degen halyq aty kóptegen tarihy oqighalarmen baylanysty atalyp otyrghan. Atap aitqanda, 965 jyly jazylghan «Povesti vremennyh let» jylnamasynda Svyatoslavtyng kosogtargha shabuyl jasaghany, 1066 jyly kosogtardan Tmutarakan knyazi Rostislavtyng salyq alyp túrghany bayandalghan (Polnoe sobranie russkih letopiysey. T.1 (Lavrentievskaya letopisi). L., 1908, 1926; T. IH-H, HI, HII. M., 1965; T. HIH (Kazanskiy letopiyses), SPb, 1908). Orys halqynyng HI gh. tәn әigili «Slovo o polku Igoreve» dastanynda da «Kasogi, cherkassy, kabardinsy ily adygeysy upominaetsya v russkih letopisyah s 965 g. jily na severe Kavkaza. Po osetinsky kesek oznachaet «cherkes» dep jazylghan (Slovo o polku Igoreve. M., 1991, S. 25).
Arab, parsy derekterinde qazaq, yaky kasag, kasogtar degen ataudyng siyrek úshyraytynyn, tek Masudy shygharmasynda ghana (H gh.) kashag degen halyq aty baryn bayanday otyryp, V.F.Minorskiy avtory beymәlim bir shygharmada Qara teniz boyyn mekendegen alandar elinde kasek degen oblys baryn kórsetken (V.F.Minorskiy. Istoriya Shirvana y Derbenda H-HI vekov. M., 1963, S. 190, 261).
Konstantin Porfirodnyidyng H ghasyrdaghy qazaqtar turaly maghlúmaty asa qúndy da baghaly sanalady. «Zihiyadan joghary Papagiya atalatyn ólke jatyr, al búl jerden joghary Kazahiya atalatyn jer jatyr. Kasahiyadan joghary Kavkaz tauy bar, al búl taudan arghy jer Alandardiki» dep jazghandy (Izvestiya vizantiyskih pisateley o Severnom Prichernomorie. «Izvestiya» GAIMK, 1930, vyp. 91, str. 21).
V.V. Radlovtyng jazuynsha, Firdousiydyng «Shahname» dastanynda (H-HI gh.gh.) «Qazaq han turaly jәne qazaq halqy jayynda biraz maghlúmat bar (Radloff W. Aussibirien. Bd. leipzig. 1893. p. 116). Búl pikirdi tarihshy A.IY.Levshin enbeginen de oqimyz (A.IY.Levshiyn. Opisanie kirgiyz-kaysaskih ily kirgiyz-kazachiih ord y stepey. Ch. 2, SPb., 1832, s. 5, 30). A.N.Samoylovichting pikiri de osylarmen sabaqtas jatyr. Ol «Slovo kazak kakovo by ny bylo ego proishojdeniye, poyavlyaetsya v turkskoy srede v dannom ego foneticheskom sostave ne ranee HI v., prodvinuvshemusya iz Sredney Aziy v Vostochnuy Evropu y polojivshemu kones gospodstvu mejdu Kaspiyskim y Chernym moryamy hazarov, a v HIII v. podvergshemusya napadenii y zavoevanii so storony mongolov» degen-di (Samoylovich A.N. O slove «kazak» v kn. Kazaki: Antropologicheskie ocherki. L., 1927, s.110).
«Aqsaq Temirding jylnamalarynda» «Hijra esebi boyynsha 737 jyly (1356 j.) qazaqtar Mavrennahrgha shabuyl jasady degen joldardyng bary jazylsa, qazaqtardyng Aqsaq Temir túsynda danqy artyp, ataghy shyqqanyn Á.Divaev esimdi ghalym V.V.Bartolid, A.Haruzin enbekterine sýiene otyryp aitqan-dy. Búl mәselening әsirese V.V.Bartolid enbeginde tolyq ta tereng bayandalghany mәlim (V.V.Bartolid. Soch. T. 5, ch. 2, 1965, s. 270, 275).
Sharafuddinning mәlimdemesinshe, 1376 jyly Temirding әskerinde «qazaq myny» bolghan. Ol kezdegi qazaqtar Andijandy biylep otyrghan Temirding úly Omar Shayhtyng qaramaghynda kóp bolypty. Sharafuddin olardy «Hojend qazaqtary», «Andijan qazaqtary» depti. Al oghan kirgen qazaq taypalary: jalayyr, arghyn, dulat, qanly, sirgeli, qonyrat, taghy basqalar bolypty (búl sózdi Á.Marghúlan óz enbeginde jazghan (qaranyz: Marghúlan Á. «Tamghaly tas» jazuy. Orta ghasyrda qazaqsha tasqa bederlengen belgiler//»Júldyz». 1984, №7, 141-146-b.).
Venger ghalymy G.Vamberiyding Konstantin Porfirodnyy (H gh.) men Firdousy (HI gh.) enbekterine sýiene otyryp, batys týrkilerinen bólingen song qazaq HIII ghasyrda qalyptasyp, týrikter men ugorlardyng shekarasynda mekendegenin, búghan dәlel retinde, madiyar tilindegi týrik sózderi men qazaq sózderi arasyndaghy úqsastyqtardy keltirgen (Vambery H. Das turkenbolk in seinen etnologischen and etnographischen Beziehunden. 1885, p. 280, 281).
Sh.Uәlihanov: «qazaq alghash ret (HIV ghasyrdan erte bolmasa) Joshy úlysynyng ydyrau kezinde payda bolghan Temirlan 1392 jyly Toqtamys hangha jasaghan birinshi joryghynda qazaqtyng birinshi hany Alashtyng úldaryn óltirse, onda Alashtyng HIV ghasyrdyng ortasynda ómir sýrgeni dep boljaymyz. Onda Aziyada qazaqylyq (kazachestvo) shyghyp, ol orystargha tatarlar arqyly auysqan. Orys jylnamalarynda (Pskovtik) Ryazani kazaktary 1444 jyly kórsetilse, Ukrainada tarihshy Okoliskiyding mәlimeti boyynsha 1517 jyly Getman Predislav Lansokoronnyng basshylyghymen Aqqalagha (Aqkerman) barghan» (Sh.Uәlihanov. Shygh. jiyn., 2 tom. Almaty, 1985, 152-b.). Avtordyng osy enbeginde «Monghol dәuirinen keyingi qazaqtar Berdibekten keyin (HIV gh.) әrbir týrik-monghol taypalarynan qosylyp, jeke bir el boldy» degendi oqimyz.
HV ghasyrda Qazaq handyghy qúrylghangha deyin de bolyp ótken tarihy oqighalar turaly derekter baryn akademik Á.Marghúlan enbekterinen, basqa da ghalymdar derekterinen kóremiz. «Babyrdyng baqylauy boyynsha, qazaqtar 1356 jyly shaghatay úlysyna qarsy joyqyn kóterilis ashyp, odan bólinip ketudi tilek etedi» degen Sh.Uәliyhanov enbegine sýiense, 1330-1405 jyldar aralyghyndaghy Orta Aziyada bolghan tarihy oqighalardy bayandaytyn «Zafarname» kitabynda qazaq eli, qazaq jeri degen ataulardyng kezdeskenin aitady (Marghúlan Á. «Tamghaly tas» jazuy… «Júldyz», 1984, №7, 141-146-b.). P.Pelio esimdi ghalymnyng «qazaq» sózi etnonim retinde HIII ghasyrdyng basynda bolghan» degendi V.V.Bartolid atap ótken (Bartolid V.V. Sorbr. soch. T.5, ch. 2, s. 535). «HIV ghasyrda qazaq halqyn jeke biriktiruge zor kýsh salghan – ataqty er Aysaúly Ahmet Ýisin Mayqy biyding úrpaghynan. Aty Manas jyrynda da kezdesedi. Sol Altyn orda hany Jәnibekke qyzmet istep jýrip, Ordadan qyrgha kelip, qazaq handyghyn qúrady. Ahmet – Jәnibekting qyzyn alghan kýieui» (Marghúlan Á. Atalghan enbek, 141-b.).
HIV ghasyrda Ábilhayyr hannyng qol astynda ózbektermen qatar, qazaqtardyng bolghany tarihtan mәlim. 1465 jyly Kerey men Jәnibek Ábilhayyrdan bólinip qazaq handyghyn qúrghanda, olardyng jaqtastary qazaqtardyng da birge ketkeni aqiqat bolar. Búghan Sh.Uәlihanovtyng «Orys han (Jәnibek hannyng әkesi) әskerining ong qanatynda 2000 qanly bolsa, sol qanatynda Alash myny bolghan edi» (Sh.Uәliyhanov. Shygh. jiyn. 2 t. Almaty, 1985, 160-b.) degeni tolyq dәlel.
«Qazaq» atauynyng qadym zamannan bary, onyng erte ortaghasyr, ortaghasyrlarda-aq jeke taypa, el attary bolghany jogharyda aitylghan tarihy derekterden tolyq bayqalady. Al qazaq handyghy qúrylghan song onyng qarauyndaghy halyq atynyng «qazaq» dep ataluy zandy qúbylys edi. Qazaq handyghy qúrylghan song qazaq eli qalyptasyp, onyng naqty aty da ornyqty.
Joshy han әuletinen qazaqtyng birinshi hany Jәnibek bolyp, ol halyq auzynda anyzgha ainalyp, әz Jәnibek, yaghny dana Jәnibek degen qasiyetti esimge ie bolady. Onyng qol astynda noghay men qazaqtar birge dәuir qúryp, qazaq dastandarynda «Altyn ghasyr» degen ataqqa ie bolyp, bas uәziri Jiyrenshe sheshen bolsa, aqyldyng keni, danyshpany Asan qayghy bolady. Olardyng esimderi halyq auzynda anyzgha ainalady (Sh.Uәlihanov. Atalghan enbek, 165-b.).
Jәnibekting ortanshy úly Qasym (1445-1521 j.j.) han bolghan uaqytta qazaq handyghy kýsheyip, jer kólemi úlghayyp, halyq sany óse týsedi. Jәnibek han túsynda qazaq taypalary kóp bolyp, qazaq atyna ie bolghanmen tolyq qazaq halqy qalyptasa qoymaghany da mәlim. Tarihshylardyng dereginde kórsetilgendey: «Qasym basqarghanda qazaq handyghynyng atty әskeri 300 myngha, halyq sany 1 milliongha jetken. Qazaq elining quaty men bedeli alys-jaqyn shet elderge tanylghan. Mәskeuliktermen baylanys ornatyp, ontýstikte Shaybaniymen, shyghysynda moghol memleketterimen beybit kelisimder jasasady. Batys Europa da qazaq handyghyn osy kezde tanyp-bildi. Qasym han memleketting ishindegi birlikti saqtau ýshin birqatar zandar shyghardy. Áli kýnge deyin el auzynda «Qasym hannyng qasqa joly» degen atpen belgili» (G.Qyzaybaeva. Qazaq handyghyna – 550 jyl//»Parasat», №2, 2015, 14-15-b.).
Qasym han HVI ghasyrdyng basynda Syrdariya alabyn, Týrkistan aimaghyn, Sayram qalasyn iyemdenip, Syghanaq qalasyn memleketting astanasy etip, moghol biyleushisi Sayd han Shyghys Týrkistangha kóship ketken song Qasym han Jetisudy tolyq biyleydi. Búl kezde qazaqtyng ontýstik, soltýstik, batys, shyghys aimaqtaryndaghy qazaq taypalarynyng barlyghy qazaq handyghyna qosylyp, qazaq halqynyng negizi qalanyp, qazaq atauy halyq aty retinde, Qasym han túsynda HV ghasyrdyng ayaghy men HVI ghasyrdyng basynda qalyptasady. Qasym hannyng Sarayshyq qalasynda dýniyeden ótip, sol jerde jerlenuining ózi ýlken tarihy oqigha ekeni sózsiz.
Osy «qazaq» atauynyng shyghu tegi, mәn-maghynasy, etimologiyasy turaly ghylymy pikirler aluan týrli oi-tolghamdarmen qatar, anyz әngimeler de az emes. Olardyng bir toby qazaq qadym zamannan bar, tútas bir sóz dep tanidy da, maghynasyn ózderinshe týsindiredi.
V.V.Radlov qazaq sózining maghynasyn «tәuelsiz, erkin, basy bos adam» dep, al qazaq kisi degen sóz tirkesin «batyl, erjýrek, atqa myqty adam» dep týsindiredi. (Radlov V.V. Opyt slovarya turkskih narechiy. T. 2, ch.1 SPb. 1899, s.364). L.Budagovtyng týsindiruinshe, qazaq «ýi-jayy joq, kezbe, erkin (Budagov L. Sravniytelinyy slovari… SPb., T.2, 1886, s. 187). A.Samoylovich qazaq «batyl, erjýrek, erkin adam» deydi (A.N.Samoylovich. Atalghan enbek, L., 1927, s. 111). G.Vambery pikiri de osyghan sәikes, al A.P.Chuloshnikov bolsa «qazaq sózi әleumettik túrghydan «erkin, batyl adam» degendi aitady» (Chuloshnikov A.P. Ocherky po istoriy kazah-kirgizskogo naroda. Orenburg, 1924, s. 30). Osymen qatar, qazaq sózi arab tilinen shyqqan degendi Abay ózining qara sózinde: «Sol arabtar kóshpeli halyqtardy hibay, huzagy dep atapty. Hibay degeni «kiygiz shatyrmen jýrushi degeni eken. Huzagy degeni óz júrtynda huzaghy degen kóshpeli halqy bar eken, soghan úqsatyp aitqany eken» deydi (Abay Qúnanbaev. Shygh. jiyn., 2 t., 1957, 223-b.).
Belgili ghalym V.I.Abaev: «Gruzin tilinde kashag әleumettik termin retinde aitylyp, «boyshan, biyik boyly qúl» degen maghynany bildiretinin aitty. Al etnikalyq terminderding әleumettik mәndi terminderge auysyp otyruy jii kezdesetin qúbylys. Mәselen, etnikalyq atau-termin hazar osetin tilinde gazjarag – «qúl», «eriksiz basybayly» degen әleumettik mәndi sózge auysyp ketken edi», – dep jazdy (V.I.Abaev. Istoriko-etimologicheskiy slovari osetinskogo yazyka. M.; L., 1958, T.1).
Ózimiz sóz etip otyrghan qazaq atauynyng birinshi qúramyndaghy qaz sózi Kavkaz toponiymindegi kaz komponenti jәne Edil boyyndaghy ómir sýrgen kaz eli nemese hazar etnoniymining haz, sonday-aq, cherkes-cherkas etnoniymindegi kes-kas komponentterinin, Tatar Respublikasynyng ortalyghy Qazan qalasy atynyng da qaz komponentimen shyghu tegi, negizi, týp tórkini bir siyaqty. Qazan qalasy atynyng shyghuy turaly G.F.Sattarov mynanday pikir aitady: «Proishojdenie nazvaniya goroda staraya Kazani (Iske Kazan) y Kazani my svyazyvaem s nazvaniyem reky Kazan(ka), v svoy ocheredi, gidronim Kazan(ka) schitaem voznikshim ot nazvaniya drevneturkskogo plemeny kaz, obitavshego priymerno v VI-HII vekah na beregah dannoy reky y ostavivshego reke nazvanie Kazan suy «reka (voda) plemeny kaz». Qúramynda qaz sózi bar toponimder týrki halyqtarynda jii úshyrap otyrady. Mәselen, Altay jәne Shyghys Sibirde: Kazanka, Kazandu, Kazan-kol (Altaydaghy ózender); Kazanovka, Kazanovtar (Hakasiyadaghy ózender). Kóne týrki tilining Eniysey jazbalarynda Kazan (KZN) sózi toponim retinde kezdesedi. Kazan gidroniymi men toponiymi Orta Aziyada, Edil boyynda, Kavkazda úshyraydy. Qazaq tilinde Qazyghúrt, Qazaly, Qaztauy, Qastek degen jer attary bar. Búlardyng bәrining týbiri qaz sózi ekeni kórinip-aq túr. Sonday-aq, Kavkaz tauy atynyng ekinshi synarynda da qaz sózi túr. Demek, Kavkaz (Qapqaz) Qaztauy degen sóz.
Kasag, kasog, qazaq, qaz, qas, kash, kashag ataularynyng dybystalu (fonetikalyq) jaghynan sәikes әri ýndes boluy (z/s/sh dybystarynyng almasyp kelui), onyng kóne Vizantiya, arab, orys jәne gruzin derekteri boyynsha basqa halyqtar arasynda saqtalyp otyruy, erte kezde qaz atty derbes el, taypa ómir sýrgenin aiqynday týsse kerek. Búnday taypanyng týrki tildes halyqtar arasynda da bolghanyn dәleldeytin qyruar faktiler bar. Demek, búl taypalardyng Qara teniz ben Soltýstik Kavkaz, Edil, Kaspiy, Qazaqstan territoriyasynda, qypshaq birlestiginen búryn, VI-HII ghasyrlarda ómir sýrip, tirshilik etkenin bayqaymyz. XV ghasyrda Ázerbayjan, Gruziyada da qazaqtardyng bolghanyn P.Butkov aityp ketken edi. «Kochuishiy v Gruziy na predelah ee s 1480 g. narod tureskogo plemeny dosele izvesten pod iymenem kazahov» (P.Butkov. O iymeny kazak//Vestnik Evropy. 1832, №23). Soltýstik Kavkazdaghy noghaylar arasynda da qazaq atty rudyng baryn N.A.Baskakov materialdarynan bilemiz.
Sóitip kasag, kasog, qazaq, qashaq, hazar etnonimderi men Qavkaz, Qazbek, Qazan, Qazyghúrt, Qastek siyaqty toponiymderding komponentterindegi qaz, qas sózderining tórkini, týbir túlghasy bir ekenin kóremiz.
Búl sózder erte zamandarda ómir sýrgen qas taypa atymen tikeley baylanysty. Onyng semantikasy, baghzy zamandardan aitylyp kele jatqan ghalymdar pikiri men eskilikti anyz-әngimelerde de saqtalghany bayqalady, yaghny kópke mәlim qaz (qas) sózine baryp sayady. Al anyz әngimege baylanysty oi-pikir men topshylau, boljamdar da bary belgili.
Erte zamandarda an, qústardy kie tútyp qasterleu, totem retinde aitu salty basym bolghan. Búl qúbylys Altay aimaghynda, Sibirdegi týrki halyqtary tarihynda erekshe oryn tepken. Mәselen, shorlar men yakuttarda qargha, tuvada qúsqun, mongolda kerey (qargha) degen taypa, ru attary bolghan. Tipten, monghol, grek siyaqty halyqtar ómirinen de búl kórinisting izin anyq kóremiz. Mongholdar ózderining arghy atasyn, shyqqan tegin aqqu dep bilgen. Sol siyaqty, grekter dәuirinde qaz kiyeli qús bolyp sanalghan. XII ghasyrda Tobyl tatarlarynyng totemi qaz bolghan, qaz ayaghy tanbasyn mór belgisi retinde iske asyrghany da ayan. Qazdy qasiyetti qús tútu, erekshe qasterleu tatarlar túrmysynda da keninen jayylghan edi. Qaz ben aqqudy kie tútyp, meylinshe qasterleu qazaqtar ómirinde erteden bolghan eren qúbylys. Bizde qaz dauysty, qazday tizilgen, qaz tanday nemese aqqu moyyndy, aqqu kýii, aqqu әni degen sózder men ýy jihazdary tekemet, syrmaq, kiyizdegi oiy-órnekterde aqqudyng moynyn salyp beyneleu erekshe nazar audartady. Qazdy qasterleu, kie tútu ertede qazaq arasynda da keninen óris alghan. Qazdy atpau, ólgen qaz, yaky qúrdy keregege ilip qoy, oghan syiynu, qasterleu, qazdyng qauyrsynyn, basyn balalardyng omyrauyna qadap qong, qaz mayymen týrli syrqatty emdeu siyaqty yrymdar basym bolghan. Osynday rәsimdi shyghys týrki halyqtary: hakas, hantylar ómirlerinen de kezdestiremiz. L.R.Qyzylasov «Tashlyq dәuiri» atty enbeginde hakas jәne Altay shamandary qazgha úqsap «gak, gak» dep dauystaghan, Minusinsk muzeyinde bronzadan istelgen on bir qaz mýsini saqtalghanyn habarlady. Adamdardyng óletin merzimin osy qazdar aityp, bildirip otyr dep ilandyrghan. Hantylardyng arghy atalarynyng birining atasynyng esimi Qaz bolghan eken. Oghan arnap qoladan qaz statuetkalaryn qoyghan» [Kyzylasov L.R. Tashlykskaya epoha v istoriy hakassko-minusiyn-
skoy kotloviny. M., 1960, 65, 66) degen dәlelder keltiredi.
Sóitip, qazdy pir tútyp, qasterleu, syiynu shaman din iyelerining qaruy retinde paydalanyp otyrghany anyq kórinedi. Sonday-aq, Qaraqas, hakas, hazar etnoniymderining synarlaryndaghy qas, haz sol «qaz» sózining fonetikalyq varianty boluy da yqtimal. Al qazaq, qaraqalpaq, bashqúrttarda qazayaqty, kazayakly, kazayak atty rular bar. Búlardaghy qaz sózi de solarmen baylanysty boluy mýmkin. Divaev qazaq sózi molla Kóbey Toqbolatovtyng arabtyng gazy-aq degen sózinen shyqqan dep aitqan pikirine jәne halyq arasynda keninen taraghan qazaq degen arabtyng «qúdaydyng qúly» degen sózinen shyqqan degenine qosylmaytynyn aityp, olardy teriske shygharghan. Á. Divaev ózining taghy bir maqalasynda qazaq degen eki sózden túrady: qaz (gusi) jәne zaq (voron), yaghny «dala qúsy»; basqasha aitqanda, «keng dalada túrushy» dep týsindiredi (A.Divaev. Kazak-kirgizy Turkestana//Turkestanskiy nastolinyy kalendari, 1919).
Taghy bir halyq anyzynda bylay bayandalady: «Jaugershilik joryqta bir Qalsha Qadyr degen qolbasshy jaraqattanyp, qúba jonda jalghyz qalady. Qinalyp óleyin dep jatqanda aspannan bir qaz kelip auzyna su tamyzyp, tiriltip alady. Aqyry ekeui qosylyp, aq qazben birge ómir sýrip, ýrim-bútaqty bolady».
Osy anyzben baylanysty aitsa kerek, Abay ózining «Qazaqtyng týbi qaydan shyqqany turaly» degen qara sózinde bylay deydi: «Sol uaqytynyng bir hany kóship kele jatqanda búlardyng tirkeuli týiesin kórip, «mine mynalar shynymen qaz-aq eken» depti, әdeyi qaytqan qazgha úqsaydy-aq eken dep. Sonymen búlar ózin-ózi de, ózge júrttar da qazaq atap ketipti, búryn ózderin «úlys» deydi eken de jýre beredi eken» (Abay Qúnanbaev. Shygh. jinaghynyng eki tomdyghy. 2 t. 1957, 222). Osy pikirge sәikes jazushy R.Toqtarov: «Qazaq atauy qaz (qús) jәne aq, yaghny «aq qaz» degen boljam aitty. Sóitip, búl siyaqty anyzdar men әngimelerde «qazaq» etnoniymining maghynasy «aq qaz», «qús» bolyp shyghady.
Bizding oiymyzsha, kasak, kazak, qazaq ataularynyng birinshi synaryndaghy qas, qaz sózderining qús aty qazben eshbir baylanysy joq siyaqty. Ol sózderding týpki tórkini de, maghynasy da mýldem basqa bolsa kerek. Óitkeni, qaz sózi V.M.Illich-Svitych kórsetkendey, Oral-Altay, kavkaz, t.b. tilder tobynda «er, erkek, kisi, jigit», «adam» degen maghynany bildiretinin kóremiz. Mysal keltirsek, gruzin tilinde kas – «kisi, erkek», «jigit», enes tilinde kasa – «erkek», kamasyn tilinde kuza, qoybol tilinde kuzi– «erkek», venger tilinde kos – «jigit» (Illich-Svitych V.M. Opyt sravneniya nostraticheskih yazykov: Sravniytelinyy slovari. M., 1971, s. 315-317). Bayqauymyzsha, hakas, hazar, qazaq, cherkas (sherkes), taukach tәrizdi etnonimder qúramdaryndaghy qas, qaz, kes, kach sózderi de sol kaz (qas) sózimen tektes, maghynalas bolar dep oilaymyz. Búl sózderding týrki tilderindegi maghynalary da – «er», «batyl», «jigit», «kisi».
Sonda taukach – «tau eli», cherkas (sherkes) – «batyl, er el, er halyq» degen maghynalardy bildirse kerek. Demek cher~sher~sherik – «jauynger», kas~kach~kaz – «er, batyl kisi (halyq, batyr adam (el)». Búl derekterge qaraghanda, qazaq «tәuelsiz, erkin, erikti, erjýrek, batyl adam» degen maghynaly sóz ekenin kóremiz. Al qazaq etnoniymining biz taldaghanday qaz komponenti (varianttary kas, kas, kasa, kuza) Oral-Altay, Kavkaz tilderinde «er, erkek, kisi, jigit, adam» degen maghynadaghy sóz dep bilsek, onyng ekinshi komponentindegi aq (basqa da etnonimder qúramynda kezdesetin) kóptik jalghauynyng kóne kórsetkishi bolar degen oigha jeteleydi. Óitkeni, osy aq (ek, yq, ik, uk) qosymshasy arqyly jasalghan etnonimder kóne dәuirge, dәlirek aitqanda, Altay dәuirine qatysty. Kóptik jalghauynyng kóne kórsetkishi sanalatyn -q (varianttary aq, -ek, -yq, -ik, -uk) әsirese ortaghasyrlyq etnonimder boyynda jii úshyrasady. Mәselen, qypshaq, Sozaq, qimaq, qúmyq, bәjenaq, jamag, kenjak, suqaq, qjigh, qiniq, t.b. Búl -q (-aq, -ek, -yq, -ik, -uq) qosymshasynyng tórkini jayly ekiúday pikir bar. Keybir zertteushiler ony kóptik jalghauynyng kóne týri dese, ekinshileri jinaqtyq kóptik maghynany bildiretin júrnaq dep qaraydy. Belgili týrkitanushy N.A.Baskakov búl -q (-aq, -ek, -yq) qosymshasy qazirgi -lyq, -lik formasynda (yaghny búrynghy -q, -aq qosymshasynyng tuyndy formasy) qoldanys tabady dep biledi. Tildik faktilerge jýginsek, búl -q (-aq, -ek, -yq) qosymshasynyng kóne etnonimdermen qatar, keybir júptyq, kóptik maghynany bildiretin jalpy esimder qúramynda da saqtalyp otyrghanyn bayqaymyz. Mәselen, barmaq, sausaq, qabaq, jýrek, bilek, ayaq, qúlaq, t.b. Osy qosymshanyng basqa tilder tobyna jatatyn hamiyt, túnghys-manjur tilderinde de kóptik maghyna, jinaqtyq úghymdy bildiretinin kóremiz.
Demek, «qazaq» atauy qaz jәne aq degen eki mýsheden jasalghan. Onyng birinshi synary qaz – «er», «batyr», «jigit», «adam», «kisi» degen maghynany bildirse, ekinshi synaryndaghy aq morfemasy jinaqtyq úghymdy bildiretin, qazirgi kóptik jalghau kórsetkishi «lar»-dyng sinoniymi ekendigi bayqalady. Olay bolsa, «qazaq» degen ataudyng әuel bastaghy leksikalyq maghynasy «naghyz batyl kisiler, erjýrek jigitter, batyr adamdar» bolsa kerek, al keyinnen búl maghyna ózgere, úlghaya kelip, «keng dalada erkin kóship-qonyp jýrgen tәuelsiz adamdar, erjýrek erkin kisiler» degen maghynagha ie bolghan dep qaraymyz.
«Qazaq» atauy turaly derekter men jekelegen zertteulerdi jәne óz pikirimizdi topshylay kele mynaday qorytyndygha kelemiz.
1. Kaspiy tenizi atauynyng birinshi komponentindegi (synaryndaghy) kas sózi saqtardyng bir taypasynyng aty bolsa, kasag (kasahiya) ataulary Kavkazda jәne kóne týrki tilinde, sonday-aq, orys jylnamalarynda, Qara teniz ben Edil boyynda, Qara teniz jaghalauynda, Edil men Orta Aziya elderinde VII-HIII gh.gh. taypa, el attary retinde kezdesip otyrghan. Keyinnen, HI ghasyrdan bastap «qazaq» atty týrki elderi arasynda keninen taraghan. Al HV gh. ayaghy HVI gh. bas kezinen «qazaq» atauy qazaq halqynyng aty bolyp qalyptasqan.
2. «Qazaq» atauy eki komponentten (synardan) qúralghan. Onyng birinshi komponenti qaz, ekinshi komponenti aq sózi. Al qaz sózi kóne qas taypasynyng atymen úqsas, sonyng varianty boluy da mýmkin.
3. Ataudyng birinshi komponenti kas (qas) – «naghyz batyl kisiler», «erjýrektiler», «erkin, tәuelsiz batyr adamdar» degen maghynagha ie bolsa, ekinshi synary aq kóptik jalghaudyng kóne kórsetkishi bolyp sanalady. Sonda «qazaq» degen etnikalyq ataudyng tolyq maghynasy – «keng dalada emin-erkin kóship-qonyp jýretin batyl adamdar, erjýrek erkin, tәuelsiz adamdar» degen qorytyndygha kelemiz.
«Qazaq әdebiyeti» gazeti
Telghoja Janúzaq,
filologiya ghylymdarynyn
doktory, professor,
QR Memlekettik syilyghynyng laureaty
Abai.kz
