«قازاق» اتى قايدان شىققان؟
1465 جىلى قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، حV عاسىردىڭ اياعى مەن ءحVى عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى قالىپتاسىپ، «قازاق» ءسوزىنىڭ حالىق اتى رەتىندە بەرىك ورنىققانى تاريحتان ءمالىم. سول زاماننان بەرى «قازاق» اتاۋى تۋرالى، ونىڭ شىعۋى، پايدا بولۋى جايلى الۋان ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلەدى.
ءبىز بۇل تۋرالى 1974 جىلى «قازاق ءتىلى ونوماستيكاسىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى» اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامىزدا جان-جاقتى زەردەلەسەك، ونى 1982 جىلى جارىق كورگەن «وچەرك كازاحسكوي ونوماستيكي» اتتى ەڭبەگىمىزدە جاريالادىق. وسىنىڭ نەگىزىندە «جۇلدىز» جۋرنالىندا (1983, №3) تولىق تا كولەمدى ماقالامىز جارىق كوردى. وسى ماقالانى قىتاي عىلىم تورىندا (تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋ حابارشىسى. پەكين، 1989, №4, 14-15-ب.) قىتاي تىلىندە شىعارعانى بار. سول ماقالامىزدى وڭدەپ، جوندەپ، جاڭا دا تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرا وتىرىپ، نەگىزىنەن ءۇش ماسەلەگە نازار اۋدارماقپىز.
ونىڭ ءبىرىنشىسى – «قازاق» ءسوزى تاريحي دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر بويىنشا قايدا، قاي جەردە، قايسى ەلدەردە كەزدەسەدى، ونىڭ تارالۋ شەگى، ول جونىندە قانداي ەڭبەكتەر بار، كىم نە ايتتى دەگەن بولسا، ەكىنشىسى – «قازاق» دەگەن اتاۋ قازاق حالقىنىڭ اتى رەتىندە قاشان، قاي كەزدە قويىلعان؟ ال ءۇشىنشىسى – وسى «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى، ياعني ەتيمولوگياسى، تۋرا ماعىناسى، ناقتى سەمانتيكاسى جانە ول جايلى ءوز كوزقاراسىمىز، عىلىمي تۇجىرىم، وي-پىكىرىمىز.
قازىرگى «قازاق» اتاۋىنىڭ ءبىرىنشى سىڭارى قاز، ونىڭ كونە تۇلعاسى قاس تۋرالى ءجانە ول اتاۋدىڭ قايدا، قايسى ولكەدە كەزدەسەتىنى تۋرالى پىكىر بارى ءمالىم. ول ءجونىندە گەرودوت ب.د.د. ءىV عاسىرداعى ءوزىنىڭ داڭقتى ەڭبەگىندە: «كاسپيسكوە مورە – ەتو مورە سوۆەرشەننو وسوبوگو رودا. سامو نازۆانيە كاسپيسكوە مورە سۆيازىۆاەتسيا پو يمەنەم ساكسكوگو پلەمەني كاسپيەۆ، جيۆشەگو نا يۋجنوم پوبەرەجە كاسپيسكوگو موريا»، – دەپ انىق جازدى (گەرودوت. يستوريا ۆ دەۆياتي توماح. ل.، 1972. س. 168, 133). ا.ن.بەرنشتام گەرودوتتىڭ بۇل ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساماي، «قازاق» تايپا اتاۋى كونە ەكى كومپونەنتتەن – «كاs» جانە «sاك» ەتنونيمدەرىنەن كەلىپ شىقتى دەپ ويلايمىن دەپ جازدى (بەرنشتام ا. «قازاق» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى جانە قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى ماسەلەسى// «قازاقستان مەكتەبى». 1967, №6, 81-85-ب.).
ۆيزانتيا اۆتورى كونستانتين باگريانورودنىي بولسا «كاۆكاز حالىقتارىندا ءVىىى ع. زيحي دەگەن ەتنونيممەن قاتار ادىگتاردىڭ جيىنتىق اتاۋى رەتىندە كاساگ (كاساحيا) دەگەن اتاۋ قولدانىلعان» دەدى (باگريانورودنىي كونستانتين. وب ۋپراۆلەني گوسۋدارستۆوم//»يزۆەستيا» گايمك. م.، ل.، 1934, ۆىپ. 1. 91).
اكادەميك ءا.مارعۇلان: «قازاق» ءسوزىنىڭ ەڭ ەسكى ءتۇرى – ءVىىى عاسىردا ەنيسەي وزەنىنىڭ ءبىر تاراۋى ۇيىق تۇران بويىندا تاسقا جازىلعان ءتۇرى» دەگەن ويعا كەلەدى («مارعۇلان ءا. «تامعالى تاس» جازۋى ورتاعاسىردا قازاقشا تاسقا بەدەرلەنگەن بەلگىلەر//»جۇلدىز»، 1984, №7, 141-146-ب.). اكادەميك ءا.قايدار جانە ە.قويشىباەۆ: «ءVى-ءVىىى ع.ع. قازىرگى قازاقستان دالالارىندا مەكەندەگەن جەتىسۋدا ءوز استاناسى – سۋياب دەگەن ساۋدا ورتالىعى بولعان ازدار مەن ازدىقتار دەگەن تايپالاردىڭ بولۋى كۇمان تۋدىرمايدى»، – دەپ جازدى (قايدار ءا.، قويشىباەۆ ە. «قازاق» ەتنونيمىنىڭ لينگۆيستيكالىق تۇسىندىرمەسىنە وراي//قسسر عا حابارشىسى. 1971, №2, 47-51-ب.).
بۇل جونىندە گ.ف.ساتتاروۆتىڭ پىكىرى: «كاز كابيلەسە تاتارستان تەرريتورياسەندا بولگارلارگا چاكلى ياشاگان «ز» تەل گرۋپپالى توركي كابيلالارنەڭ بەرسە بۋلسا كەرەك. گەوگرافيك يسەمنارنەڭ تارالىشىنا كاراگاندا، الار كازانكا، ءميشا (لاەش ويازەندا) كازيلە ەلگاچىگى بۋەندا ۋنلاپ كازيلە اۆىلى بۋلا، حازەرگە پيترەچ رايونىندا بەرنيچا كازيلە اۆىلى بار، توركي حالىق بۋلگان حازار-كازار (كاز+ار) لارنىڭ ەسەمە دە كاز بەلان نيسباتلە ديگان فيكەرلار بار» (گ.ف.ساتتاروۆ. ني وچەن شۋلاي اتالگان؟ كازان، 1971, 42-ب.).
ل.ي.لاپتەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا كاسوگ ءسوزى ەپيفونيدىڭ ەڭبەگىندە ء(Vىىى عاسىردىڭ) كەزدەسەدى. ورىس جىلنامالارىندا كوساگى (كوسوگي) دەگەن حالىق اتى كوپتەگەن تاريحي وقيعالارمەن بايلانىستى اتالىپ وتىرعان. اتاپ ايتقاندا، 965 جىلى جازىلعان «پوۆەست ۆرەمەننىح لەت» جىلناماسىندا سۆياتوسلاۆتىڭ كوسوگتارعا شابۋىل جاساعانى، 1066 جىلى كوسوگتاردان تمۋتاراكان كنيازى روستيسلاۆتىڭ سالىق الىپ تۇرعانى باياندالعان (پولنوە سوبرانيە رۋسسكيح لەتوپيسەي. ت.1 (لاۆرەنتەۆسكايا لەتوپيس). ل.، 1908, 1926; ت. ءىح-ح، ءحى، ءحىى. م.، 1965; ت. ءحىح (كازانسكي لەتوپيسەتس), سپب، 1908). ورىس حالقىنىڭ ءحى ع. ءتان ايگىلى «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» داستانىندا دا «كاسوگي، چەركاسسى، كاباردينتسى يلي ادىگەيتسى ۋپوميناەتسيا ۆ رۋسسكيح لەتوپيسياح س 965 گ. جيلي نا سەۆەرە كاۆكازا. پو وسەتينسكي كەسەك وزناچاەت «چەركەس» دەپ جازىلعان (سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە. م.، 1991, س. 25).
اراب، پارسى دەرەكتەرىندە قازاق، ياكي كاساگ، كاسوگتار دەگەن اتاۋدىڭ سيرەك ۇشىرايتىنىن، تەك ماسۋدي شىعارماسىندا عانا (ح ع.) كاشاگ دەگەن حالىق اتى بارىن بايانداي وتىرىپ، ۆ.ف.مينورسكي اۆتورى بەيمالىم ءبىر شىعارمادا قارا تەڭىز بويىن مەكەندەگەن الاندار ەلىندە كاسەك دەگەن وبلىس بارىن كورسەتكەن (ۆ.ف.مينورسكي. يستوريا شيرۆانا ي دەربەندا ح-ءحى ۆەكوۆ. م.، 1963, س. 190, 261).
كونستانتين پورفيرودنىيدىڭ ح عاسىرداعى قازاقتار تۋرالى ماعلۇماتى اسا قۇندى دا باعالى سانالادى. «زيحيادان جوعارى پاپاگيا اتالاتىن ولكە جاتىر، ال بۇل جەردەن جوعارى كازاحيا اتالاتىن جەر جاتىر. كاساحيادان جوعارى كاۆكاز تاۋى بار، ال بۇل تاۋدان ارعى جەر الانداردىكى» دەپ جازعاندى (يزۆەستيا ۆيزانتيسكيح پيساتەلەي و سەۆەرنوم پريچەرنومورە. «يزۆەستيا» گايمك، 1930, ۆىپ. 91, ستر. 21).
ۆ.ۆ. رادلوۆتىڭ جازۋىنشا، فيردوۋسيدىڭ «شاحنامە» داستانىندا (ح-ءحى ع.ع.) «قازاق حان تۋرالى جانە قازاق حالقى جايىندا ءبىراز ماعلۇمات بار (Radloff W. Aussibirien. Bd. leipzig. 1893. p. 116). بۇل پىكىردى تاريحشى ا.ي.لەۆشين ەڭبەگىنەن دە وقيمىز (ا.ي.لەۆشين. وپيسانيە كيرگيز-كايساتسكيح يلي كيرگيز-كازاچيح ورد ي ستەپەي. چ. 2, سپب.، 1832, س. 5, 30). ا.ن.ءسامويلوۆيچتىڭ پىكىرى دە وسىلارمەن ساباقتاس جاتىر. ول «سلوۆو كازاك كاكوۆو بى ني بىلو ەگو پرويسحوجدەنيە، پوياۆلياەتسيا ۆ تيۋركسكوي سرەدە ۆ داننوم ەگو فونەتيچەسكوم سوستاۆە نە رانەە ءحى ۆ.، پرودۆينۋۆشەمۋسيا يز سرەدنەي ازي ۆ ۆوستوچنۋيۋ ەۆروپۋ ي پولوجيۆشەمۋ كونەتس گوسپودستۆۋ مەجدۋ كاسپيسكيم ي چەرنىم موريامي حازاروۆ، ا ۆ ءحىىى ۆ. پودۆەرگشەمۋسيا ناپادەنيۋ ي زاۆوەۆانيۋ سو ستورونى مونگولوۆ» دەگەن-ءدى (سامويلوۆيچ ا.ن. و سلوۆە «كازاك» ۆ كن. كازاكي: انتروپولوگيچەسكيە وچەركي. ل.، 1927, س.110).
«اقساق تەمىردىڭ جىلنامالارىندا» «حيجرا ەسەبى بويىنشا 737 جىلى (1356 ج.) قازاقتار ماۆرەنناحرعا شابۋىل جاسادى دەگەن جولداردىڭ بارى جازىلسا، قازاقتاردىڭ اقساق تەمىر تۇسىندا داڭقى ارتىپ، اتاعى شىققانىن ءا.ديۆاەۆ ەسىمدى عالىم ۆ.ۆ.بارتولد، ا.حارۋزين ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ايتقان-دى. بۇل ماسەلەنىڭ اسىرەسە ۆ.ۆ.بارتولد ەڭبەگىندە تولىق تا تەرەڭ باياندالعانى ءمالىم (ۆ.ۆ.بارتولد. سوچ. ت. 5, چ. 2, 1965, س. 270, 275).
ءشارافۋدديننىڭ مالىمدەمەسىنشە، 1376 جىلى تەمىردىڭ اسكەرىندە «قازاق مىڭى» بولعان. ول كەزدەگى قازاقتار انديجاندى بيلەپ وتىرعان تەمىردىڭ ۇلى ومار شايحتىڭ قاراماعىندا كوپ بولىپتى. شارافۋددين ولاردى «حوجەند قازاقتارى»، «انديجان قازاقتارى» دەپتى. ال وعان كىرگەن قازاق تايپالارى: جالايىر، ارعىن، دۋلات، قاڭلى، سىرگەلى، قوڭىرات، تاعى باسقالار بولىپتى (بۇل ءسوزدى ءا.مارعۇلان ءوز ەڭبەگىندە جازعان (قاراڭىز: مارعۇلان ءا. «تامعالى تاس» جازۋى. ورتا عاسىردا قازاقشا تاسقا بەدەرلەنگەن بەلگىلەر//»جۇلدىز». 1984, №7, 141-146-ب.).
ۆەنگەر عالىمى گ.ۆامبەريدىڭ كونستانتين پورفيرودنىي (ح ع.) مەن فيردوۋسي ء(حى ع.) ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، باتىس تۇركىلەرىنەن بولىنگەن سوڭ قازاق ءحىىى عاسىردا قالىپتاسىپ، تۇرىكتەر مەن ۋگورلاردىڭ شەكاراسىندا مەكەندەگەنىن، بۇعان دالەل رەتىندە، ماديار تىلىندەگى تۇرىك سوزدەرى مەن قازاق سوزدەرى اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى كەلتىرگەن (Vambery H. Das turkenbolk in seinen etnologischen and etnographischen Beziehunden. 1885, p. 280, 281).
ش.ءۋاليحانوۆ: «قازاق العاش رەت ء(حىV عاسىردان ەرتە بولماسا) جوشى ۇلىسىنىڭ ىدىراۋ كەزىندە پايدا بولعان تەمىرلان 1392 جىلى توقتامىس حانعا جاساعان ءبىرىنشى جورىعىندا قازاقتىڭ ءبىرىنشى حانى الاشتىڭ ۇلدارىن ولتىرسە، وندا الاشتىڭ ءحىV عاسىردىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەنى دەپ بولجايمىز. وندا ازيادا قازاقىلىق (كازاچەستۆو) شىعىپ، ول ورىستارعا تاتارلار ارقىلى اۋىسقان. ورىس جىلنامالارىندا (پسكوۆتىك) ريازان كازاكتارى 1444 جىلى كورسەتىلسە، ۋكراينادا تاريحشى وكولسكيدىڭ مالىمەتى بويىنشا 1517 جىلى گەتمان پرەديسلاۆ لانتسوكوروننىڭ باسشىلىعىمەن اققالاعا (اقكەرمان) بارعان» (ش.ءۋاليحانوۆ. شىع. جين.، 2 توم. الماتى، 1985, 152-ب.). اۆتوردىڭ وسى ەڭبەگىندە «موڭعول داۋىرىنەن كەيىنگى قازاقتار بەردىبەكتەن كەيىن ء(حىV ع.) ءاربىر تۇرىك-موڭعول تايپالارىنان قوسىلىپ، جەكە ءبىر ەل بولدى» دەگەندى وقيمىز.
حV عاسىردا قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن دە بولىپ وتكەن تاريحي وقيعالار تۋرالى دەرەكتەر بارىن اكادەميك ءا.مارعۇلان ەڭبەكتەرىنەن، باسقا دا عالىمدار دەرەكتەرىنەن كورەمىز. «بابىردىڭ باقىلاۋى بويىنشا، قازاقتار 1356 جىلى شاعاتاي ۇلىسىنا قارسى جويقىن كوتەرىلىس اشىپ، ودان ءبولىنىپ كەتۋدى تىلەك ەتەدى» دەگەن ش.ءۋاليحانوۆ ەڭبەگىنە سۇيەنسە، 1330-1405 جىلدار ارالىعىنداعى ورتا ازيادا بولعان تاريحي وقيعالاردى باياندايتىن «زافارنامە» كىتابىندا قازاق ەلى، قازاق جەرى دەگەن اتاۋلاردىڭ كەزدەسكەنىن ايتادى (مارعۇلان ءا. «تامعالى تاس» جازۋى… «جۇلدىز»، 1984, №7, 141-146-ب.). پ.پەلو ەسىمدى عالىمنىڭ «قازاق» ءسوزى ەتنونيم رەتىندە ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا بولعان» دەگەندى ۆ.ۆ.بارتولد اتاپ وتكەن (بارتولد ۆ.ۆ. سوربر. سوچ. ت.5, چ. 2, س. 535). «ءحىV عاسىردا قازاق حالقىن جەكە بىرىكتىرۋگە زور كۇش سالعان – اتاقتى ەر ايساۇلى احمەت ءۇيسىن مايقى ءبيدىڭ ۇرپاعىنان. اتى ماناس جىرىندا دا كەزدەسەدى. سول التىن وردا حانى جانىبەككە قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ، وردادان قىرعا كەلىپ، قازاق حاندىعىن قۇرادى. احمەت – جانىبەكتىڭ قىزىن العان كۇيەۋى» (مارعۇلان ءا. اتالعان ەڭبەك، 141-ب.).
ءحىV عاسىردا ءابىلحايىر حاننىڭ قول استىندا وزبەكتەرمەن قاتار، قازاقتاردىڭ بولعانى تاريحتان ءمالىم. 1465 جىلى كەرەي مەن جانىبەك ءابىلحايىردان ءبولىنىپ قازاق حاندىعىن قۇرعاندا، ولاردىڭ جاقتاستارى قازاقتاردىڭ دا بىرگە كەتكەنى اقيقات بولار. بۇعان ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «ورىس حان (جانىبەك حاننىڭ اكەسى) اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىندا 2000 قاڭلى بولسا، سول قاناتىندا الاش مىڭى بولعان ەدى» (ش.ءۋاليحانوۆ. شىع. جين. 2 ت. الماتى، 1985, 160-ب.) دەگەنى تولىق دالەل.
«قازاق» اتاۋىنىڭ قادىم زاماننان بارى، ونىڭ ەرتە ورتاعاسىر، ورتاعاسىرلاردا-اق جەكە تايپا، ەل اتتارى بولعانى جوعارىدا ايتىلعان تاريحي دەرەكتەردەن تولىق بايقالادى. ال قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ ونىڭ قاراۋىنداعى حالىق اتىنىڭ «قازاق» دەپ اتالۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ قازاق ەلى قالىپتاسىپ، ونىڭ ناقتى اتى دا ورنىقتى.
جوشى حان اۋلەتىنەن قازاقتىڭ ءبىرىنشى حانى جانىبەك بولىپ، ول حالىق اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ، ءاز جانىبەك، ياعني دانا جانىبەك دەگەن قاسيەتتى ەسىمگە يە بولادى. ونىڭ قول استىندا نوعاي مەن قازاقتار بىرگە ءداۋىر قۇرىپ، قازاق داستاندارىندا «التىن عاسىر» دەگەن اتاققا يە بولىپ، باس ءۋازىرى جيرەنشە شەشەن بولسا، اقىلدىڭ كەنى، دانىشپانى اسان قايعى بولادى. ولاردىڭ ەسىمدەرى حالىق اۋزىندا اڭىزعا اينالادى (ش.ءۋاليحانوۆ. اتالعان ەڭبەك، 165-ب.).
جانىبەكتىڭ ورتانشى ۇلى قاسىم (1445-1521 ج.ج.) حان بولعان ۋاقىتتا قازاق حاندىعى كۇشەيىپ، جەر كولەمى ۇلعايىپ، حالىق سانى وسە تۇسەدى. جانىبەك حان تۇسىندا قازاق تايپالارى كوپ بولىپ، قازاق اتىنا يە بولعانمەن تولىق قازاق حالقى قالىپتاسا قويماعانى دا ءمالىم. تاريحشىلاردىڭ دەرەگىندە كورسەتىلگەندەي: «قاسىم باسقارعاندا قازاق حاندىعىنىڭ اتتى اسكەرى 300 مىڭعا، حالىق سانى 1 ميلليونعا جەتكەن. قازاق ەلىنىڭ قۋاتى مەن بەدەلى الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە تانىلعان. ماسكەۋلىكتەرمەن بايلانىس ورناتىپ، وڭتۇستىكتە شايبانيمەن، شىعىسىندا موعول مەملەكەتتەرىمەن بەيبىت كەلىسىمدەر جاساسادى. باتىس ەۋروپا دا قازاق حاندىعىن وسى كەزدە تانىپ-ءبىلدى. قاسىم حان مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى بىرلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن بىرقاتار زاڭدار شىعاردى. ءالى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن اتپەن بەلگىلى» (گ.قىزايباەۆا. قازاق حاندىعىنا – 550 جىل//»پاراسات»، №2, 2015, 14-15-ب.).
قاسىم حان ءحVى عاسىردىڭ باسىندا سىرداريا الابىن، تۇركىستان ايماعىن، سايرام قالاسىن يەمدەنىپ، سىعاناق قالاسىن مەملەكەتتىڭ استاناسى ەتىپ، موعول بيلەۋشىسى سايد حان شىعىس تۇركىستانعا كوشىپ كەتكەن سوڭ قاسىم حان جەتىسۋدى تولىق بيلەيدى. بۇل كەزدە قازاقتىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس ايماقتارىنداعى قازاق تايپالارىنىڭ بارلىعى قازاق حاندىعىنا قوسىلىپ، قازاق حالقىنىڭ نەگىزى قالانىپ، قازاق اتاۋى حالىق اتى رەتىندە، قاسىم حان تۇسىندا حV عاسىردىڭ اياعى مەن ءحVى عاسىردىڭ باسىندا قالىپتاسادى. قاسىم حاننىڭ سارايشىق قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپ، سول جەردە جەرلەنۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن تاريحي وقيعا ەكەنى ءسوزسىز.
وسى «قازاق» اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى، ءمان-ماعىناسى، ەتيمولوگياسى تۋرالى عىلىمي پىكىرلەر الۋان ءتۇرلى وي-تولعامدارمەن قاتار، اڭىز اڭگىمەلەر دە از ەمەس. ولاردىڭ ءبىر توبى قازاق قادىم زاماننان بار، تۇتاس ءبىر ءسوز دەپ تانيدى دا، ماعىناسىن وزدەرىنشە تۇسىندىرەدى.
ۆ.ۆ.رادلوۆ قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسىن «تاۋەلسىز، ەركىن، باسى بوس ادام» دەپ، ال قازاق كىسى دەگەن ءسوز تىركەسىن «باتىل، ەرجۇرەك، اتقا مىقتى ادام» دەپ تۇسىندىرەدى. (رادلوۆ ۆ.ۆ. وپىت سلوۆاريا تيۋركسكيح نارەچي. ت. 2, چ.1 سپب. 1899, س.364). ل.بۋداگوۆتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاق «ءۇي-جايى جوق، كەزبە، ەركىن (بۋداگوۆ ل. سراۆنيتەلنىي سلوۆار… سپب.، ت.2, 1886, س. 187). ا.سامويلوۆيچ قازاق «باتىل، ەرجۇرەك، ەركىن ادام» دەيدى (ا.ن.سامويلوۆيچ. اتالعان ەڭبەك، ل.، 1927, س. 111). گ.ۆامبەري پىكىرى دە وسىعان سايكەس، ال ا.پ.چۋلوشنيكوۆ بولسا «قازاق ءسوزى الەۋمەتتىك تۇرعىدان «ەركىن، باتىل ادام» دەگەندى ايتادى» (چۋلوشنيكوۆ ا.پ. وچەركي پو يستوري كازاح-كيرگيزسكوگو نارودا. ورەنبۋرگ، 1924, س. 30). وسىمەن قاتار، قازاق ءسوزى اراب تىلىنەن شىققان دەگەندى اباي ءوزىنىڭ قارا سوزىندە: «سول ارابتار كوشپەلى حالىقتاردى حيباي، حۋزاگي دەپ اتاپتى. حيباي دەگەنى «كيگىز شاتىرمەن ءجۇرۋشى دەگەنى ەكەن. حۋزاگي دەگەنى ءوز جۇرتىندا حۋزاعي دەگەن كوشپەلى حالقى بار ەكەن، سوعان ۇقساتىپ ايتقانى ەكەن» دەيدى (اباي قۇنانباەۆ. شىع. جين.، 2 ت.، 1957, 223-ب.).
بەلگىلى عالىم ۆ.ي.اباەۆ: «گرۋزين تىلىندە كاشاگ الەۋمەتتىك تەرمين رەتىندە ايتىلىپ، «بويشاڭ، بيىك بويلى قۇل» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن ايتتى. ال ەتنيكالىق تەرميندەردىڭ الەۋمەتتىك ءماندى تەرميندەرگە اۋىسىپ وتىرۋى ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ماسەلەن، ەتنيكالىق اتاۋ-تەرمين حازار وسەتين تىلىندە gazjarag – «قۇل»، «ەرىكسىز باسىبايلى» دەگەن الەۋمەتتىك ءماندى سوزگە اۋىسىپ كەتكەن ەدى»، – دەپ جازدى (ۆ.ي.اباەۆ. يستوريكو-ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار وسەتينسكوگو يازىكا. م.; ل.، 1958, ت.1).
ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قازاق اتاۋىنىڭ ءبىرىنشى قۇرامىنداعى قاز ءسوزى كاۆكاز توپونيمىندەگى كاز كومپونەنتى جانە ەدىل بويىنداعى ءومىر سۇرگەن كاز ەلى نەمەسە حازار ەتنونيمىنىڭ حاز، سونداي-اق، چەركەس-چەركاس ەتنونيمىندەگى كەس-كاس كومپونەنتتەرىنىڭ، تاتار رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعى قازان قالاسى اتىنىڭ دا قاز كومپونەنتىمەن شىعۋ تەگى، نەگىزى، ءتۇپ توركىنى ءبىر سياقتى. قازان قالاسى اتىنىڭ شىعۋى تۋرالى گ.ف.ساتتاروۆ مىنانداي پىكىر ايتادى: «پرويسحوجدەنيە نازۆانيا گورودا ستارايا كازان (يسكە كازان) ي كازان مى سۆيازىۆاەم س نازۆانيەم رەكي كازان(كا), ۆ سۆويۋ وچەرەد، گيدرونيم كازان(كا) سچيتاەم ۆوزنيكشيم وت نازۆانيا درەۆنەتيۋركسكوگو پلەمەني كاز، وبيتاۆشەگو پريمەرنو ۆ ءVى-ءحىى ۆەكاح نا بەرەگاح داننوي رەكي ي وستاۆيۆشەگو رەكە نازۆانيە كازان سۋى «رەكا (ۆودا) پلەمەني كاز». قۇرامىندا قاز ءسوزى بار توپونيمدەر تۇركى حالىقتارىندا ءجيى ۇشىراپ وتىرادى. ماسەلەن، التاي جانە شىعىس سىبىردە: كازانكا، كازاندۋ، كازان-كول (التايداعى وزەندەر); كازانوۆكا، كازانوۆتار (حاكاسياداعى وزەندەر). كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ەنيسەي جازبالارىندا كازان (كزن) ءسوزى توپونيم رەتىندە كەزدەسەدى. كازان گيدرونيمى مەن ءتوپونيمى ورتا ازيادا، ەدىل بويىندا، كاۆكازدا ۇشىرايدى. قازاق تىلىندە قازىعۇرت، قازالى، قازتاۋى، قاستەك دەگەن جەر اتتارى بار. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇبىرى قاز ءسوزى ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. سونداي-اق، كاۆكاز تاۋى اتىنىڭ ەكىنشى سىڭارىندا دا قاز ءسوزى تۇر. دەمەك، كاۆكاز (قاپقاز) قازتاۋى دەگەن ءسوز.
كاساگ، كاسوگ، قازاق، قاز، قاس، كاش، كاشاگ اتاۋلارىنىڭ دىبىستالۋ (فونەتيكالىق) جاعىنان سايكەس ءارى ۇندەس بولۋى (ز/س/ش دىبىستارىنىڭ الماسىپ كەلۋى), ونىڭ كونە ۆيزانتيا، اراب، ورىس جانە گرۋزين دەرەكتەرى بويىنشا باسقا حالىقتار اراسىندا ساقتالىپ وتىرۋى، ەرتە كەزدە قاز اتتى دەربەس ەل، تايپا ءومىر سۇرگەنىن ايقىنداي تۇسسە كەرەك. بۇنداي تايپانىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىندا دا بولعانىن دالەلدەيتىن قىرۋار فاكتىلەر بار. دەمەك، بۇل تايپالاردىڭ قارا تەڭىز بەن سولتۇستىك كاۆكاز، ەدىل، كاسپي، قازاقستان تەرريتورياسىندا، قىپشاق بىرلەستىگىنەن بۇرىن، ءVى-ءحىى عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ، تىرشىلىك ەتكەنىن بايقايمىز. XV عاسىردا ازەربايجان، گرۋزيادا دا قازاقتاردىڭ بولعانىن پ.بۋتكوۆ ايتىپ كەتكەن ەدى. «كوچۋيۋششي ۆ گرۋزي نا پرەدەلاح ەە س 1480 گ. نارود تۋرەتسكوگو پلەمەني دوسەلە يزۆەستەن پود يمەنەم كازاحوۆ» (پ.بۋتكوۆ. و يمەني كازاك//ۆەستنيك ەۆروپى. 1832, №23). سولتۇستىك كاۆكازداعى نوعايلار اراسىندا دا قازاق اتتى رۋدىڭ بارىن ن.ا.باسكاكوۆ ماتەريالدارىنان بىلەمىز.
ءسويتىپ كاساگ، كاسوگ، قازاق، قاشاق، حازار ەتنونيمدەرى مەن قاۆكاز، قازبەك، قازان، قازىعۇرت، قاستەك سياقتى توپونيمدەردىڭ كومپونەنتتەرىندەگى قاز، قاس ءسوزدەرىنىڭ توركىنى، ءتۇبىر تۇلعاسى ءبىر ەكەنىن كورەمىز.
بۇل سوزدەر ەرتە زامانداردا ءومىر ءسۇرگەن قاس تايپا اتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ونىڭ سەمانتيكاسى، باعزى زامانداردان ايتىلىپ كەلە جاتقان عالىمدار پىكىرى مەن ەسكىلىكتى اڭىز-اڭگىمەلەردە دە ساقتالعانى بايقالادى، ياعني كوپكە ءمالىم قاز (قاس) سوزىنە بارىپ سايادى. ال اڭىز اڭگىمەگە بايلانىستى وي-پىكىر مەن توپشىلاۋ، بولجامدار دا بارى بەلگىلى.
ەرتە زامانداردا اڭ، قۇستاردى كيە تۇتىپ قاستەرلەۋ، توتەم رەتىندە ايتۋ سالتى باسىم بولعان. بۇل قۇبىلىس التاي ايماعىندا، سىبىردەگى تۇركى حالىقتارى تاريحىندا ەرەكشە ورىن تەپكەن. ماسەلەن، شورلار مەن ياكۋتتاردا قارعا، تۋۆادا قۇسقۋن، مونگولدا كەرەي (قارعا) دەگەن تايپا، رۋ اتتارى بولعان. تىپتەن، مونعول، گرەك سياقتى حالىقتار ومىرىنەن دە بۇل كورىنىستىڭ ءىزىن انىق كورەمىز. مونعولدار وزدەرىنىڭ ارعى اتاسىن، شىققان تەگىن اققۋ دەپ بىلگەن. سول سياقتى، گرەكتەر داۋىرىندە قاز كيەلى قۇس بولىپ سانالعان. XII عاسىردا توبىل تاتارلارىنىڭ توتەمى قاز بولعان، قاز اياعى تاڭباسىن ءمور بەلگىسى رەتىندە ىسكە اسىرعانى دا ايان. قازدى قاسيەتتى قۇس تۇتۋ، ەرەكشە قاستەرلەۋ تاتارلار تۇرمىسىندا دا كەڭىنەن جايىلعان ەدى. قاز بەن اققۋدى كيە تۇتىپ، مەيلىنشە قاستەرلەۋ قازاقتار ومىرىندە ەرتەدەن بولعان ەرەن قۇبىلىس. بىزدە قاز داۋىستى، قازداي تىزىلگەن، قاز تاڭداي نەمەسە اققۋ مويىندى، اققۋ كۇيى، اققۋ ءانى دەگەن سوزدەر مەن ءۇي جيھازدارى تەكەمەت، سىرماق، كيىزدەگى ويۋ-ورنەكتەردە اققۋدىڭ موينىن سالىپ بەينەلەۋ ەرەكشە نازار اۋدارتادى. قازدى قاستەرلەۋ، كيە تۇتۋ ەرتەدە قازاق اراسىندا دا كەڭىنەن ءورىس العان. قازدى اتپاۋ، ولگەن قاز، ياكي قۇردى كەرەگەگە ءىلىپ قويۋ، وعان سىيىنۋ، قاستەرلەۋ، قازدىڭ قاۋىرسىنىن، باسىن بالالاردىڭ ومىراۋىنا قاداپ قويۋ، قاز مايىمەن ءتۇرلى سىرقاتتى ەمدەۋ سياقتى ىرىمدار باسىم بولعان. وسىنداي ءراسىمدى شىعىس تۇركى حالىقتارى: حاكاس، حانتىلار ومىرلەرىنەن دە كەزدەستىرەمىز. ل.ر.قىزىلاسوۆ «تاشلىق ءداۋىرى» اتتى ەڭبەگىندە حاكاس جانە التاي شاماندارى قازعا ۇقساپ «گاك، گاك» دەپ داۋىستاعان، مينۋسينسك مۋزەيىندە برونزادان ىستەلگەن ون ءبىر قاز ءمۇسىنى ساقتالعانىن حابارلادى. ادامداردىڭ ولەتىن مەرزىمىن وسى قازدار ايتىپ، ءبىلدىرىپ وتىر دەپ يلاندىرعان. حانتىلاردىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرىنىڭ اتاسىنىڭ ەسىمى قاز بولعان ەكەن. وعان ارناپ قولادان قاز ستاتۋەتكالارىن قويعان» [كىزىلاسوۆ ل.ر. تاشلىكسكايا ەپوحا ۆ يستوري حاكاسسكو-مينۋسين-
سكوي كوتلوۆينى. م.، 1960, 65, 66) دەگەن دالەلدەر كەلتىرەدى.
ءسويتىپ، قازدى ءپىر تۇتىپ، قاستەرلەۋ، سىيىنۋ شامان ءدىن يەلەرىنىڭ قارۋى رەتىندە پايدالانىپ وتىرعانى انىق كورىنەدى. سونداي-اق، قاراقاس، حاكاس، حازار ەتنونيمدەرىنىڭ سىڭارلارىنداعى قاس، حاز سول «قاز» ءسوزىنىڭ فونەتيكالىق ۆاريانتى بولۋى دا ىقتيمال. ال قازاق، قاراقالپاق، باشقۇرتتاردا قازاياقتى، كازاياكلى، كازاياك اتتى رۋلار بار. بۇلارداعى قاز ءسوزى دە سولارمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ديۆاەۆ قازاق ءسوزى موللا كوبەي توقبولاتوۆتىڭ ارابتىڭ گازى-اق دەگەن سوزىنەن شىققان دەپ ايتقان پىكىرىنە جانە حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراعان قازاق دەگەن ارابتىڭ «قۇدايدىڭ قۇلى» دەگەن سوزىنەن شىققان دەگەنىنە قوسىلمايتىنىن ايتىپ، ولاردى تەرىسكە شىعارعان. ءا. ديۆاەۆ ءوزىنىڭ تاعى ءبىر ماقالاسىندا قازاق دەگەن ەكى سوزدەن تۇرادى: قاز (گۋس) جانە زاق (ۆورون), ياعني «دالا قۇسى»; باسقاشا ايتقاندا، «كەڭ دالادا تۇرۋشى» دەپ تۇسىندىرەدى (ا.ديۆاەۆ. كازاك-كيرگيزى تۋركەستانا//تۋركەستانسكي ناستولنىي كالەندار، 1919).
تاعى ءبىر حالىق اڭىزىندا بىلاي باياندالادى: «جاۋگەرشىلىك جورىقتا ءبىر قالشا قادىر دەگەن قولباسشى جاراقاتتانىپ، قۇبا جوندا جالعىز قالادى. قينالىپ ولەيىن دەپ جاتقاندا اسپاننان ءبىر قاز كەلىپ اۋزىنا سۋ تامىزىپ، ءتىرىلتىپ الادى. اقىرى ەكەۋى قوسىلىپ، اق قازبەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ءۇرىم-بۇتاقتى بولادى».
وسى اڭىزبەن بايلانىستى ايتسا كەرەك، اباي ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» دەگەن قارا سوزىندە بىلاي دەيدى: «سول ۋاقىتىنىڭ ءبىر حانى كوشىپ كەلە جاتقاندا بۇلاردىڭ تىركەۋلى تۇيەسىن كورىپ، «مىنە مىنالار شىنىمەن قاز-اق ەكەن» دەپتى، ادەيى قايتقان قازعا ۇقسايدى-اق ەكەن دەپ. سونىمەن بۇلار ءوزىن-ءوزى دە، وزگە جۇرتتار دا قازاق اتاپ كەتىپتى، بۇرىن وزدەرىن «ۇلىس» دەيدى ەكەن دە جۇرە بەرەدى ەكەن» (اباي قۇنانباەۆ. شىع. جيناعىنىڭ ەكى تومدىعى. 2 ت. 1957, 222). وسى پىكىرگە سايكەس جازۋشى ر.توقتاروۆ: «قازاق اتاۋى قاز (قۇس) جانە اق، ياعني «اق قاز» دەگەن بولجام ايتتى. ءسويتىپ، بۇل سياقتى اڭىزدار مەن اڭگىمەلەردە «قازاق» ەتنونيمىنىڭ ماعىناسى «اق قاز»، «قۇس» بولىپ شىعادى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كاساك، كازاك، قازاق اتاۋلارىنىڭ ءبىرىنشى سىڭارىنداعى قاس، قاز سوزدەرىنىڭ قۇس اتى قازبەن ەشبىر بايلانىسى جوق سياقتى. ول سوزدەردىڭ تۇپكى توركىنى دە، ماعىناسى دا مۇلدەم باسقا بولسا كەرەك. ويتكەنى، قاز ءسوزى ۆ.م.يلليچ-سۆيتىچ كورسەتكەندەي، ورال-التاي، كاۆكاز، ت.ب. تىلدەر توبىندا «ەر، ەركەك، كىسى، جىگىت»، «ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن كورەمىز. مىسال كەلتىرسەك، گرۋزين تىلىندە كاس – «كىسى، ەركەك»، «جىگىت»، ەنەتس تىلىندە كاsا – «ەركەك»، كاماسىن تىلىندە kuza, قويبول تىلىندە kuzi– «ەركەك»، ۆەنگەر تىلىندە kos – «جىگىت» (يلليچ-سۆيتىچ ۆ.م. وپىت سراۆنەنيا نوستراتيچەسكيح يازىكوۆ: سراۆنيتەلنىي سلوۆار. م.، 1971, س. 315-317). بايقاۋىمىزشا، حاكاس، حازار، قازاق، چەركاس (شەركەس), تاۋكاچ ءتارىزدى ەتنونيمدەر قۇرامدارىنداعى قاس، قاز، كەس، كاچ سوزدەرى دە سول كاز (قاس) سوزىمەن تەكتەس، ماعىنالاس بولار دەپ ويلايمىز. بۇل سوزدەردىڭ تۇركى تىلدەرىندەگى ماعىنالارى دا – «ەر»، «باتىل»، «جىگىت»، «كىسى».
سوندا تاۋكاچ – «تاۋ ەلى»، چەركاس (شەركەس) – «باتىل، ەر ەل، ەر حالىق» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرسە كەرەك. دەمەك چەر~شەر~شەرىك – «جاۋىنگەر»، كاس~كاچ~كاز – «ەر، باتىل كىسى (حالىق، باتىر ادام (ەل)». بۇل دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاق «تاۋەلسىز، ەركىن، ەرىكتى، ەرجۇرەك، باتىل ادام» دەگەن ماعىنالى ءسوز ەكەنىن كورەمىز. ال قازاق ەتنونيمىنىڭ ءبىز تالداعانداي قاز كومپونەنتى (ۆاريانتتارى كاس، كاس، كاsا، كuzا) ورال-التاي، كاۆكاز تىلدەرىندە «ەر، ەركەك، كىسى، جىگىت، ادام» دەگەن ماعىناداعى ءسوز دەپ بىلسەك، ونىڭ ەكىنشى كومپونەنتىندەگى اق (باسقا دا ەتنونيمدەر قۇرامىندا كەزدەسەتىن) كوپتىك جالعاۋىنىڭ كونە كورسەتكىشى بولار دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ويتكەنى، وسى اق (ەك، ىق، ىك، ۋك) قوسىمشاسى ارقىلى جاسالعان ەتنونيمدەر كونە داۋىرگە، دالىرەك ايتقاندا، التاي داۋىرىنە قاتىستى. كوپتىك جالعاۋىنىڭ كونە كورسەتكىشى سانالاتىن -ق (ۆاريانتتارى اق، -ەك، -ىق، -ىك، -ۋك) اسىرەسە ورتاعاسىرلىق ەتنونيمدەر بويىندا ءجيى ۇشىراسادى. ماسەلەن، قىپشاق، سوزاق، قيماق، قۇمىق، باjەناق، jاماg, كەنجاك، سۋقاق، قjiع، قىنىق، ت.ب. بۇل -ق (-اق، -ەك، -ىق، -ىك، -ۋق) قوسىمشاسىنىڭ توركىنى جايلى ەكىۇداي پىكىر بار. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى كوپتىك جالعاۋىنىڭ كونە ءتۇرى دەسە، ەكىنشىلەرى جيناقتىق كوپتىك ماعىنانى بىلدىرەتىن جۇرناق دەپ قارايدى. بەلگىلى تۇركىتانۋشى ن.ا.باسكاكوۆ بۇل -ق (-اق، -ەك، -ىق) قوسىمشاسى قازىرگى -لىق، -لىك فورماسىندا (ياعني بۇرىنعى -ق، -اق قوسىمشاسىنىڭ تۋىندى فورماسى) قولدانىس تابادى دەپ بىلەدى. تىلدىك فاكتىلەرگە جۇگىنسەك، بۇل -ق (-اق، -ەك، -ىق) قوسىمشاسىنىڭ كونە ەتنونيمدەرمەن قاتار، كەيبىر جۇپتىق، كوپتىك ماعىنانى بىلدىرەتىن جالپى ەسىمدەر قۇرامىندا دا ساقتالىپ وتىرعانىن بايقايمىز. ماسەلەن، بارماق، ساۋساق، قاباق، جۇرەك، بىلەك، اياق، قۇلاق، ت.ب. وسى قوسىمشانىڭ باسقا تىلدەر توبىنا جاتاتىن حاميت، تۇڭعىس-مانجۋر تىلدەرىندە دە كوپتىك ماعىنا، جيناقتىق ۇعىمدى بىلدىرەتىنىن كورەمىز.
دەمەك، «قازاق» اتاۋى قاز جانە اق دەگەن ەكى مۇشەدەن جاسالعان. ونىڭ ءبىرىنشى سىڭارى قاز – «ەر»، «باتىر»، «جىگىت»، «ادام»، «كىسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، ەكىنشى سىڭارىنداعى اق مورفەماسى جيناقتىق ۇعىمدى بىلدىرەتىن، قازىرگى كوپتىك جالعاۋ كورسەتكىشى «لار»-دىڭ ءسينونيمى ەكەندىگى بايقالادى. ولاي بولسا، «قازاق» دەگەن اتاۋدىڭ اۋەل باستاعى لەكسيكالىق ماعىناسى «ناعىز باتىل كىسىلەر، ەرجۇرەك جىگىتتەر، باتىر ادامدار» بولسا كەرەك، ال كەيىننەن بۇل ماعىنا وزگەرە، ۇلعايا كەلىپ، «كەڭ دالادا ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تاۋەلسىز ادامدار، ەرجۇرەك ەركىن كىسىلەر» دەگەن ماعىناعا يە بولعان دەپ قارايمىز.
«قازاق» اتاۋى تۋرالى دەرەكتەر مەن جەكەلەگەن زەرتتەۋلەردى جانە ءوز پىكىرىمىزدى توپشىلاي كەلە مىناداي قورىتىندىعا كەلەمىز.
1. كاسپي تەڭىزى اتاۋىنىڭ ءبىرىنشى كومپونەنتىندەگى (سىڭارىنداعى) كاس ءسوزى ساقتاردىڭ ءبىر تايپاسىنىڭ اتى بولسا، كاساگ (كاساحيا) اتاۋلارى كاۆكازدا جانە كونە تۇركى تىلىندە، سونداي-اق، ورىس جىلنامالارىندا، قارا تەڭىز بەن ەدىل بويىندا، قارا تەڭىز جاعالاۋىندا، ەدىل مەن ورتا ازيا ەلدەرىندە ءVىى-ءحىىى ع.ع. تايپا، ەل اتتارى رەتىندە كەزدەسىپ وتىرعان. كەيىننەن، ءحى عاسىردان باستاپ «قازاق» اتتى تۇركى ەلدەرى اراسىندا كەڭىنەن تاراعان. ال حV ع. اياعى ءحVى ع. باس كەزىنەن «قازاق» اتاۋى قازاق حالقىنىڭ اتى بولىپ قالىپتاسقان.
2. «قازاق» اتاۋى ەكى كومپونەنتتەن (سىڭاردان) قۇرالعان. ونىڭ ءبىرىنشى كومپونەنتى قاز، ەكىنشى كومپونەنتى اق ءسوزى. ال قاز ءسوزى كونە قاس تايپاسىنىڭ اتىمەن ۇقساس، سونىڭ ۆاريانتى بولۋى دا مۇمكىن.
3. اتاۋدىڭ ءبىرىنشى كومپونەنتى كاس (قاس) – «ناعىز باتىل كىسىلەر»، «ەرجۇرەكتىلەر»، «ەركىن، تاۋەلسىز باتىر ادامدار» دەگەن ماعىناعا يە بولسا، ەكىنشى سىڭارى اق كوپتىك جالعاۋدىڭ كونە كورسەتكىشى بولىپ سانالادى. سوندا «قازاق» دەگەن ەتنيكالىق اتاۋدىڭ تولىق ماعىناسى – «كەڭ دالادا ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن باتىل ادامدار، ەرجۇرەك ەركىن، تاۋەلسىز ادامدار» دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز.
ونىڭ ءبىرىنشىسى – «قازاق» ءسوزى تاريحي دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر بويىنشا قايدا، قاي جەردە، قايسى ەلدەردە كەزدەسەدى، ونىڭ تارالۋ شەگى، ول جونىندە قانداي ەڭبەكتەر بار، كىم نە ايتتى دەگەن بولسا، ەكىنشىسى – «قازاق» دەگەن اتاۋ قازاق حالقىنىڭ اتى رەتىندە قاشان، قاي كەزدە قويىلعان؟ ال ءۇشىنشىسى – وسى «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى، ياعني ەتيمولوگياسى، تۋرا ماعىناسى، ناقتى سەمانتيكاسى جانە ول جايلى ءوز كوزقاراسىمىز، عىلىمي تۇجىرىم، وي-پىكىرىمىز.
قازىرگى «قازاق» اتاۋىنىڭ ءبىرىنشى سىڭارى قاز، ونىڭ كونە تۇلعاسى قاس تۋرالى ءجانە ول اتاۋدىڭ قايدا، قايسى ولكەدە كەزدەسەتىنى تۋرالى پىكىر بارى ءمالىم. ول ءجونىندە گەرودوت ب.د.د. ءىV عاسىرداعى ءوزىنىڭ داڭقتى ەڭبەگىندە: «كاسپيسكوە مورە – ەتو مورە سوۆەرشەننو وسوبوگو رودا. سامو نازۆانيە كاسپيسكوە مورە سۆيازىۆاەتسيا پو يمەنەم ساكسكوگو پلەمەني كاسپيەۆ، جيۆشەگو نا يۋجنوم پوبەرەجە كاسپيسكوگو موريا»، – دەپ انىق جازدى (گەرودوت. يستوريا ۆ دەۆياتي توماح. ل.، 1972. س. 168, 133). ا.ن.بەرنشتام گەرودوتتىڭ بۇل ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساماي، «قازاق» تايپا اتاۋى كونە ەكى كومپونەنتتەن – «كاs» جانە «sاك» ەتنونيمدەرىنەن كەلىپ شىقتى دەپ ويلايمىن دەپ جازدى (بەرنشتام ا. «قازاق» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى جانە قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى ماسەلەسى// «قازاقستان مەكتەبى». 1967, №6, 81-85-ب.).
ۆيزانتيا اۆتورى كونستانتين باگريانورودنىي بولسا «كاۆكاز حالىقتارىندا ءVىىى ع. زيحي دەگەن ەتنونيممەن قاتار ادىگتاردىڭ جيىنتىق اتاۋى رەتىندە كاساگ (كاساحيا) دەگەن اتاۋ قولدانىلعان» دەدى (باگريانورودنىي كونستانتين. وب ۋپراۆلەني گوسۋدارستۆوم//»يزۆەستيا» گايمك. م.، ل.، 1934, ۆىپ. 1. 91).
اكادەميك ءا.مارعۇلان: «قازاق» ءسوزىنىڭ ەڭ ەسكى ءتۇرى – ءVىىى عاسىردا ەنيسەي وزەنىنىڭ ءبىر تاراۋى ۇيىق تۇران بويىندا تاسقا جازىلعان ءتۇرى» دەگەن ويعا كەلەدى («مارعۇلان ءا. «تامعالى تاس» جازۋى ورتاعاسىردا قازاقشا تاسقا بەدەرلەنگەن بەلگىلەر//»جۇلدىز»، 1984, №7, 141-146-ب.). اكادەميك ءا.قايدار جانە ە.قويشىباەۆ: «ءVى-ءVىىى ع.ع. قازىرگى قازاقستان دالالارىندا مەكەندەگەن جەتىسۋدا ءوز استاناسى – سۋياب دەگەن ساۋدا ورتالىعى بولعان ازدار مەن ازدىقتار دەگەن تايپالاردىڭ بولۋى كۇمان تۋدىرمايدى»، – دەپ جازدى (قايدار ءا.، قويشىباەۆ ە. «قازاق» ەتنونيمىنىڭ لينگۆيستيكالىق تۇسىندىرمەسىنە وراي//قسسر عا حابارشىسى. 1971, №2, 47-51-ب.).
بۇل جونىندە گ.ف.ساتتاروۆتىڭ پىكىرى: «كاز كابيلەسە تاتارستان تەرريتورياسەندا بولگارلارگا چاكلى ياشاگان «ز» تەل گرۋپپالى توركي كابيلالارنەڭ بەرسە بۋلسا كەرەك. گەوگرافيك يسەمنارنەڭ تارالىشىنا كاراگاندا، الار كازانكا، ءميشا (لاەش ويازەندا) كازيلە ەلگاچىگى بۋەندا ۋنلاپ كازيلە اۆىلى بۋلا، حازەرگە پيترەچ رايونىندا بەرنيچا كازيلە اۆىلى بار، توركي حالىق بۋلگان حازار-كازار (كاز+ار) لارنىڭ ەسەمە دە كاز بەلان نيسباتلە ديگان فيكەرلار بار» (گ.ف.ساتتاروۆ. ني وچەن شۋلاي اتالگان؟ كازان، 1971, 42-ب.).
ل.ي.لاپتەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا كاسوگ ءسوزى ەپيفونيدىڭ ەڭبەگىندە ء(Vىىى عاسىردىڭ) كەزدەسەدى. ورىس جىلنامالارىندا كوساگى (كوسوگي) دەگەن حالىق اتى كوپتەگەن تاريحي وقيعالارمەن بايلانىستى اتالىپ وتىرعان. اتاپ ايتقاندا، 965 جىلى جازىلعان «پوۆەست ۆرەمەننىح لەت» جىلناماسىندا سۆياتوسلاۆتىڭ كوسوگتارعا شابۋىل جاساعانى، 1066 جىلى كوسوگتاردان تمۋتاراكان كنيازى روستيسلاۆتىڭ سالىق الىپ تۇرعانى باياندالعان (پولنوە سوبرانيە رۋسسكيح لەتوپيسەي. ت.1 (لاۆرەنتەۆسكايا لەتوپيس). ل.، 1908, 1926; ت. ءىح-ح، ءحى، ءحىى. م.، 1965; ت. ءحىح (كازانسكي لەتوپيسەتس), سپب، 1908). ورىس حالقىنىڭ ءحى ع. ءتان ايگىلى «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» داستانىندا دا «كاسوگي، چەركاسسى، كاباردينتسى يلي ادىگەيتسى ۋپوميناەتسيا ۆ رۋسسكيح لەتوپيسياح س 965 گ. جيلي نا سەۆەرە كاۆكازا. پو وسەتينسكي كەسەك وزناچاەت «چەركەس» دەپ جازىلعان (سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە. م.، 1991, س. 25).
اراب، پارسى دەرەكتەرىندە قازاق، ياكي كاساگ، كاسوگتار دەگەن اتاۋدىڭ سيرەك ۇشىرايتىنىن، تەك ماسۋدي شىعارماسىندا عانا (ح ع.) كاشاگ دەگەن حالىق اتى بارىن بايانداي وتىرىپ، ۆ.ف.مينورسكي اۆتورى بەيمالىم ءبىر شىعارمادا قارا تەڭىز بويىن مەكەندەگەن الاندار ەلىندە كاسەك دەگەن وبلىس بارىن كورسەتكەن (ۆ.ف.مينورسكي. يستوريا شيرۆانا ي دەربەندا ح-ءحى ۆەكوۆ. م.، 1963, س. 190, 261).
كونستانتين پورفيرودنىيدىڭ ح عاسىرداعى قازاقتار تۋرالى ماعلۇماتى اسا قۇندى دا باعالى سانالادى. «زيحيادان جوعارى پاپاگيا اتالاتىن ولكە جاتىر، ال بۇل جەردەن جوعارى كازاحيا اتالاتىن جەر جاتىر. كاساحيادان جوعارى كاۆكاز تاۋى بار، ال بۇل تاۋدان ارعى جەر الانداردىكى» دەپ جازعاندى (يزۆەستيا ۆيزانتيسكيح پيساتەلەي و سەۆەرنوم پريچەرنومورە. «يزۆەستيا» گايمك، 1930, ۆىپ. 91, ستر. 21).
ۆ.ۆ. رادلوۆتىڭ جازۋىنشا، فيردوۋسيدىڭ «شاحنامە» داستانىندا (ح-ءحى ع.ع.) «قازاق حان تۋرالى جانە قازاق حالقى جايىندا ءبىراز ماعلۇمات بار (Radloff W. Aussibirien. Bd. leipzig. 1893. p. 116). بۇل پىكىردى تاريحشى ا.ي.لەۆشين ەڭبەگىنەن دە وقيمىز (ا.ي.لەۆشين. وپيسانيە كيرگيز-كايساتسكيح يلي كيرگيز-كازاچيح ورد ي ستەپەي. چ. 2, سپب.، 1832, س. 5, 30). ا.ن.ءسامويلوۆيچتىڭ پىكىرى دە وسىلارمەن ساباقتاس جاتىر. ول «سلوۆو كازاك كاكوۆو بى ني بىلو ەگو پرويسحوجدەنيە، پوياۆلياەتسيا ۆ تيۋركسكوي سرەدە ۆ داننوم ەگو فونەتيچەسكوم سوستاۆە نە رانەە ءحى ۆ.، پرودۆينۋۆشەمۋسيا يز سرەدنەي ازي ۆ ۆوستوچنۋيۋ ەۆروپۋ ي پولوجيۆشەمۋ كونەتس گوسپودستۆۋ مەجدۋ كاسپيسكيم ي چەرنىم موريامي حازاروۆ، ا ۆ ءحىىى ۆ. پودۆەرگشەمۋسيا ناپادەنيۋ ي زاۆوەۆانيۋ سو ستورونى مونگولوۆ» دەگەن-ءدى (سامويلوۆيچ ا.ن. و سلوۆە «كازاك» ۆ كن. كازاكي: انتروپولوگيچەسكيە وچەركي. ل.، 1927, س.110).
«اقساق تەمىردىڭ جىلنامالارىندا» «حيجرا ەسەبى بويىنشا 737 جىلى (1356 ج.) قازاقتار ماۆرەنناحرعا شابۋىل جاسادى دەگەن جولداردىڭ بارى جازىلسا، قازاقتاردىڭ اقساق تەمىر تۇسىندا داڭقى ارتىپ، اتاعى شىققانىن ءا.ديۆاەۆ ەسىمدى عالىم ۆ.ۆ.بارتولد، ا.حارۋزين ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ايتقان-دى. بۇل ماسەلەنىڭ اسىرەسە ۆ.ۆ.بارتولد ەڭبەگىندە تولىق تا تەرەڭ باياندالعانى ءمالىم (ۆ.ۆ.بارتولد. سوچ. ت. 5, چ. 2, 1965, س. 270, 275).
ءشارافۋدديننىڭ مالىمدەمەسىنشە، 1376 جىلى تەمىردىڭ اسكەرىندە «قازاق مىڭى» بولعان. ول كەزدەگى قازاقتار انديجاندى بيلەپ وتىرعان تەمىردىڭ ۇلى ومار شايحتىڭ قاراماعىندا كوپ بولىپتى. شارافۋددين ولاردى «حوجەند قازاقتارى»، «انديجان قازاقتارى» دەپتى. ال وعان كىرگەن قازاق تايپالارى: جالايىر، ارعىن، دۋلات، قاڭلى، سىرگەلى، قوڭىرات، تاعى باسقالار بولىپتى (بۇل ءسوزدى ءا.مارعۇلان ءوز ەڭبەگىندە جازعان (قاراڭىز: مارعۇلان ءا. «تامعالى تاس» جازۋى. ورتا عاسىردا قازاقشا تاسقا بەدەرلەنگەن بەلگىلەر//»جۇلدىز». 1984, №7, 141-146-ب.).
ۆەنگەر عالىمى گ.ۆامبەريدىڭ كونستانتين پورفيرودنىي (ح ع.) مەن فيردوۋسي ء(حى ع.) ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، باتىس تۇركىلەرىنەن بولىنگەن سوڭ قازاق ءحىىى عاسىردا قالىپتاسىپ، تۇرىكتەر مەن ۋگورلاردىڭ شەكاراسىندا مەكەندەگەنىن، بۇعان دالەل رەتىندە، ماديار تىلىندەگى تۇرىك سوزدەرى مەن قازاق سوزدەرى اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى كەلتىرگەن (Vambery H. Das turkenbolk in seinen etnologischen and etnographischen Beziehunden. 1885, p. 280, 281).
ش.ءۋاليحانوۆ: «قازاق العاش رەت ء(حىV عاسىردان ەرتە بولماسا) جوشى ۇلىسىنىڭ ىدىراۋ كەزىندە پايدا بولعان تەمىرلان 1392 جىلى توقتامىس حانعا جاساعان ءبىرىنشى جورىعىندا قازاقتىڭ ءبىرىنشى حانى الاشتىڭ ۇلدارىن ولتىرسە، وندا الاشتىڭ ءحىV عاسىردىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەنى دەپ بولجايمىز. وندا ازيادا قازاقىلىق (كازاچەستۆو) شىعىپ، ول ورىستارعا تاتارلار ارقىلى اۋىسقان. ورىس جىلنامالارىندا (پسكوۆتىك) ريازان كازاكتارى 1444 جىلى كورسەتىلسە، ۋكراينادا تاريحشى وكولسكيدىڭ مالىمەتى بويىنشا 1517 جىلى گەتمان پرەديسلاۆ لانتسوكوروننىڭ باسشىلىعىمەن اققالاعا (اقكەرمان) بارعان» (ش.ءۋاليحانوۆ. شىع. جين.، 2 توم. الماتى، 1985, 152-ب.). اۆتوردىڭ وسى ەڭبەگىندە «موڭعول داۋىرىنەن كەيىنگى قازاقتار بەردىبەكتەن كەيىن ء(حىV ع.) ءاربىر تۇرىك-موڭعول تايپالارىنان قوسىلىپ، جەكە ءبىر ەل بولدى» دەگەندى وقيمىز.
حV عاسىردا قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن دە بولىپ وتكەن تاريحي وقيعالار تۋرالى دەرەكتەر بارىن اكادەميك ءا.مارعۇلان ەڭبەكتەرىنەن، باسقا دا عالىمدار دەرەكتەرىنەن كورەمىز. «بابىردىڭ باقىلاۋى بويىنشا، قازاقتار 1356 جىلى شاعاتاي ۇلىسىنا قارسى جويقىن كوتەرىلىس اشىپ، ودان ءبولىنىپ كەتۋدى تىلەك ەتەدى» دەگەن ش.ءۋاليحانوۆ ەڭبەگىنە سۇيەنسە، 1330-1405 جىلدار ارالىعىنداعى ورتا ازيادا بولعان تاريحي وقيعالاردى باياندايتىن «زافارنامە» كىتابىندا قازاق ەلى، قازاق جەرى دەگەن اتاۋلاردىڭ كەزدەسكەنىن ايتادى (مارعۇلان ءا. «تامعالى تاس» جازۋى… «جۇلدىز»، 1984, №7, 141-146-ب.). پ.پەلو ەسىمدى عالىمنىڭ «قازاق» ءسوزى ەتنونيم رەتىندە ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا بولعان» دەگەندى ۆ.ۆ.بارتولد اتاپ وتكەن (بارتولد ۆ.ۆ. سوربر. سوچ. ت.5, چ. 2, س. 535). «ءحىV عاسىردا قازاق حالقىن جەكە بىرىكتىرۋگە زور كۇش سالعان – اتاقتى ەر ايساۇلى احمەت ءۇيسىن مايقى ءبيدىڭ ۇرپاعىنان. اتى ماناس جىرىندا دا كەزدەسەدى. سول التىن وردا حانى جانىبەككە قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ، وردادان قىرعا كەلىپ، قازاق حاندىعىن قۇرادى. احمەت – جانىبەكتىڭ قىزىن العان كۇيەۋى» (مارعۇلان ءا. اتالعان ەڭبەك، 141-ب.).
ءحىV عاسىردا ءابىلحايىر حاننىڭ قول استىندا وزبەكتەرمەن قاتار، قازاقتاردىڭ بولعانى تاريحتان ءمالىم. 1465 جىلى كەرەي مەن جانىبەك ءابىلحايىردان ءبولىنىپ قازاق حاندىعىن قۇرعاندا، ولاردىڭ جاقتاستارى قازاقتاردىڭ دا بىرگە كەتكەنى اقيقات بولار. بۇعان ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «ورىس حان (جانىبەك حاننىڭ اكەسى) اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىندا 2000 قاڭلى بولسا، سول قاناتىندا الاش مىڭى بولعان ەدى» (ش.ءۋاليحانوۆ. شىع. جين. 2 ت. الماتى، 1985, 160-ب.) دەگەنى تولىق دالەل.
«قازاق» اتاۋىنىڭ قادىم زاماننان بارى، ونىڭ ەرتە ورتاعاسىر، ورتاعاسىرلاردا-اق جەكە تايپا، ەل اتتارى بولعانى جوعارىدا ايتىلعان تاريحي دەرەكتەردەن تولىق بايقالادى. ال قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ ونىڭ قاراۋىنداعى حالىق اتىنىڭ «قازاق» دەپ اتالۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ قازاق ەلى قالىپتاسىپ، ونىڭ ناقتى اتى دا ورنىقتى.
جوشى حان اۋلەتىنەن قازاقتىڭ ءبىرىنشى حانى جانىبەك بولىپ، ول حالىق اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ، ءاز جانىبەك، ياعني دانا جانىبەك دەگەن قاسيەتتى ەسىمگە يە بولادى. ونىڭ قول استىندا نوعاي مەن قازاقتار بىرگە ءداۋىر قۇرىپ، قازاق داستاندارىندا «التىن عاسىر» دەگەن اتاققا يە بولىپ، باس ءۋازىرى جيرەنشە شەشەن بولسا، اقىلدىڭ كەنى، دانىشپانى اسان قايعى بولادى. ولاردىڭ ەسىمدەرى حالىق اۋزىندا اڭىزعا اينالادى (ش.ءۋاليحانوۆ. اتالعان ەڭبەك، 165-ب.).
جانىبەكتىڭ ورتانشى ۇلى قاسىم (1445-1521 ج.ج.) حان بولعان ۋاقىتتا قازاق حاندىعى كۇشەيىپ، جەر كولەمى ۇلعايىپ، حالىق سانى وسە تۇسەدى. جانىبەك حان تۇسىندا قازاق تايپالارى كوپ بولىپ، قازاق اتىنا يە بولعانمەن تولىق قازاق حالقى قالىپتاسا قويماعانى دا ءمالىم. تاريحشىلاردىڭ دەرەگىندە كورسەتىلگەندەي: «قاسىم باسقارعاندا قازاق حاندىعىنىڭ اتتى اسكەرى 300 مىڭعا، حالىق سانى 1 ميلليونعا جەتكەن. قازاق ەلىنىڭ قۋاتى مەن بەدەلى الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە تانىلعان. ماسكەۋلىكتەرمەن بايلانىس ورناتىپ، وڭتۇستىكتە شايبانيمەن، شىعىسىندا موعول مەملەكەتتەرىمەن بەيبىت كەلىسىمدەر جاساسادى. باتىس ەۋروپا دا قازاق حاندىعىن وسى كەزدە تانىپ-ءبىلدى. قاسىم حان مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى بىرلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن بىرقاتار زاڭدار شىعاردى. ءالى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن اتپەن بەلگىلى» (گ.قىزايباەۆا. قازاق حاندىعىنا – 550 جىل//»پاراسات»، №2, 2015, 14-15-ب.).
قاسىم حان ءحVى عاسىردىڭ باسىندا سىرداريا الابىن، تۇركىستان ايماعىن، سايرام قالاسىن يەمدەنىپ، سىعاناق قالاسىن مەملەكەتتىڭ استاناسى ەتىپ، موعول بيلەۋشىسى سايد حان شىعىس تۇركىستانعا كوشىپ كەتكەن سوڭ قاسىم حان جەتىسۋدى تولىق بيلەيدى. بۇل كەزدە قازاقتىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس ايماقتارىنداعى قازاق تايپالارىنىڭ بارلىعى قازاق حاندىعىنا قوسىلىپ، قازاق حالقىنىڭ نەگىزى قالانىپ، قازاق اتاۋى حالىق اتى رەتىندە، قاسىم حان تۇسىندا حV عاسىردىڭ اياعى مەن ءحVى عاسىردىڭ باسىندا قالىپتاسادى. قاسىم حاننىڭ سارايشىق قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپ، سول جەردە جەرلەنۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن تاريحي وقيعا ەكەنى ءسوزسىز.
وسى «قازاق» اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى، ءمان-ماعىناسى، ەتيمولوگياسى تۋرالى عىلىمي پىكىرلەر الۋان ءتۇرلى وي-تولعامدارمەن قاتار، اڭىز اڭگىمەلەر دە از ەمەس. ولاردىڭ ءبىر توبى قازاق قادىم زاماننان بار، تۇتاس ءبىر ءسوز دەپ تانيدى دا، ماعىناسىن وزدەرىنشە تۇسىندىرەدى.
ۆ.ۆ.رادلوۆ قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسىن «تاۋەلسىز، ەركىن، باسى بوس ادام» دەپ، ال قازاق كىسى دەگەن ءسوز تىركەسىن «باتىل، ەرجۇرەك، اتقا مىقتى ادام» دەپ تۇسىندىرەدى. (رادلوۆ ۆ.ۆ. وپىت سلوۆاريا تيۋركسكيح نارەچي. ت. 2, چ.1 سپب. 1899, س.364). ل.بۋداگوۆتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاق «ءۇي-جايى جوق، كەزبە، ەركىن (بۋداگوۆ ل. سراۆنيتەلنىي سلوۆار… سپب.، ت.2, 1886, س. 187). ا.سامويلوۆيچ قازاق «باتىل، ەرجۇرەك، ەركىن ادام» دەيدى (ا.ن.سامويلوۆيچ. اتالعان ەڭبەك، ل.، 1927, س. 111). گ.ۆامبەري پىكىرى دە وسىعان سايكەس، ال ا.پ.چۋلوشنيكوۆ بولسا «قازاق ءسوزى الەۋمەتتىك تۇرعىدان «ەركىن، باتىل ادام» دەگەندى ايتادى» (چۋلوشنيكوۆ ا.پ. وچەركي پو يستوري كازاح-كيرگيزسكوگو نارودا. ورەنبۋرگ، 1924, س. 30). وسىمەن قاتار، قازاق ءسوزى اراب تىلىنەن شىققان دەگەندى اباي ءوزىنىڭ قارا سوزىندە: «سول ارابتار كوشپەلى حالىقتاردى حيباي، حۋزاگي دەپ اتاپتى. حيباي دەگەنى «كيگىز شاتىرمەن ءجۇرۋشى دەگەنى ەكەن. حۋزاگي دەگەنى ءوز جۇرتىندا حۋزاعي دەگەن كوشپەلى حالقى بار ەكەن، سوعان ۇقساتىپ ايتقانى ەكەن» دەيدى (اباي قۇنانباەۆ. شىع. جين.، 2 ت.، 1957, 223-ب.).
بەلگىلى عالىم ۆ.ي.اباەۆ: «گرۋزين تىلىندە كاشاگ الەۋمەتتىك تەرمين رەتىندە ايتىلىپ، «بويشاڭ، بيىك بويلى قۇل» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن ايتتى. ال ەتنيكالىق تەرميندەردىڭ الەۋمەتتىك ءماندى تەرميندەرگە اۋىسىپ وتىرۋى ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ماسەلەن، ەتنيكالىق اتاۋ-تەرمين حازار وسەتين تىلىندە gazjarag – «قۇل»، «ەرىكسىز باسىبايلى» دەگەن الەۋمەتتىك ءماندى سوزگە اۋىسىپ كەتكەن ەدى»، – دەپ جازدى (ۆ.ي.اباەۆ. يستوريكو-ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار وسەتينسكوگو يازىكا. م.; ل.، 1958, ت.1).
ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قازاق اتاۋىنىڭ ءبىرىنشى قۇرامىنداعى قاز ءسوزى كاۆكاز توپونيمىندەگى كاز كومپونەنتى جانە ەدىل بويىنداعى ءومىر سۇرگەن كاز ەلى نەمەسە حازار ەتنونيمىنىڭ حاز، سونداي-اق، چەركەس-چەركاس ەتنونيمىندەگى كەس-كاس كومپونەنتتەرىنىڭ، تاتار رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعى قازان قالاسى اتىنىڭ دا قاز كومپونەنتىمەن شىعۋ تەگى، نەگىزى، ءتۇپ توركىنى ءبىر سياقتى. قازان قالاسى اتىنىڭ شىعۋى تۋرالى گ.ف.ساتتاروۆ مىنانداي پىكىر ايتادى: «پرويسحوجدەنيە نازۆانيا گورودا ستارايا كازان (يسكە كازان) ي كازان مى سۆيازىۆاەم س نازۆانيەم رەكي كازان(كا), ۆ سۆويۋ وچەرەد، گيدرونيم كازان(كا) سچيتاەم ۆوزنيكشيم وت نازۆانيا درەۆنەتيۋركسكوگو پلەمەني كاز، وبيتاۆشەگو پريمەرنو ۆ ءVى-ءحىى ۆەكاح نا بەرەگاح داننوي رەكي ي وستاۆيۆشەگو رەكە نازۆانيە كازان سۋى «رەكا (ۆودا) پلەمەني كاز». قۇرامىندا قاز ءسوزى بار توپونيمدەر تۇركى حالىقتارىندا ءجيى ۇشىراپ وتىرادى. ماسەلەن، التاي جانە شىعىس سىبىردە: كازانكا، كازاندۋ، كازان-كول (التايداعى وزەندەر); كازانوۆكا، كازانوۆتار (حاكاسياداعى وزەندەر). كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ەنيسەي جازبالارىندا كازان (كزن) ءسوزى توپونيم رەتىندە كەزدەسەدى. كازان گيدرونيمى مەن ءتوپونيمى ورتا ازيادا، ەدىل بويىندا، كاۆكازدا ۇشىرايدى. قازاق تىلىندە قازىعۇرت، قازالى، قازتاۋى، قاستەك دەگەن جەر اتتارى بار. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇبىرى قاز ءسوزى ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. سونداي-اق، كاۆكاز تاۋى اتىنىڭ ەكىنشى سىڭارىندا دا قاز ءسوزى تۇر. دەمەك، كاۆكاز (قاپقاز) قازتاۋى دەگەن ءسوز.
كاساگ، كاسوگ، قازاق، قاز، قاس، كاش، كاشاگ اتاۋلارىنىڭ دىبىستالۋ (فونەتيكالىق) جاعىنان سايكەس ءارى ۇندەس بولۋى (ز/س/ش دىبىستارىنىڭ الماسىپ كەلۋى), ونىڭ كونە ۆيزانتيا، اراب، ورىس جانە گرۋزين دەرەكتەرى بويىنشا باسقا حالىقتار اراسىندا ساقتالىپ وتىرۋى، ەرتە كەزدە قاز اتتى دەربەس ەل، تايپا ءومىر سۇرگەنىن ايقىنداي تۇسسە كەرەك. بۇنداي تايپانىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىندا دا بولعانىن دالەلدەيتىن قىرۋار فاكتىلەر بار. دەمەك، بۇل تايپالاردىڭ قارا تەڭىز بەن سولتۇستىك كاۆكاز، ەدىل، كاسپي، قازاقستان تەرريتورياسىندا، قىپشاق بىرلەستىگىنەن بۇرىن، ءVى-ءحىى عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ، تىرشىلىك ەتكەنىن بايقايمىز. XV عاسىردا ازەربايجان، گرۋزيادا دا قازاقتاردىڭ بولعانىن پ.بۋتكوۆ ايتىپ كەتكەن ەدى. «كوچۋيۋششي ۆ گرۋزي نا پرەدەلاح ەە س 1480 گ. نارود تۋرەتسكوگو پلەمەني دوسەلە يزۆەستەن پود يمەنەم كازاحوۆ» (پ.بۋتكوۆ. و يمەني كازاك//ۆەستنيك ەۆروپى. 1832, №23). سولتۇستىك كاۆكازداعى نوعايلار اراسىندا دا قازاق اتتى رۋدىڭ بارىن ن.ا.باسكاكوۆ ماتەريالدارىنان بىلەمىز.
ءسويتىپ كاساگ، كاسوگ، قازاق، قاشاق، حازار ەتنونيمدەرى مەن قاۆكاز، قازبەك، قازان، قازىعۇرت، قاستەك سياقتى توپونيمدەردىڭ كومپونەنتتەرىندەگى قاز، قاس ءسوزدەرىنىڭ توركىنى، ءتۇبىر تۇلعاسى ءبىر ەكەنىن كورەمىز.
بۇل سوزدەر ەرتە زامانداردا ءومىر ءسۇرگەن قاس تايپا اتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ونىڭ سەمانتيكاسى، باعزى زامانداردان ايتىلىپ كەلە جاتقان عالىمدار پىكىرى مەن ەسكىلىكتى اڭىز-اڭگىمەلەردە دە ساقتالعانى بايقالادى، ياعني كوپكە ءمالىم قاز (قاس) سوزىنە بارىپ سايادى. ال اڭىز اڭگىمەگە بايلانىستى وي-پىكىر مەن توپشىلاۋ، بولجامدار دا بارى بەلگىلى.
ەرتە زامانداردا اڭ، قۇستاردى كيە تۇتىپ قاستەرلەۋ، توتەم رەتىندە ايتۋ سالتى باسىم بولعان. بۇل قۇبىلىس التاي ايماعىندا، سىبىردەگى تۇركى حالىقتارى تاريحىندا ەرەكشە ورىن تەپكەن. ماسەلەن، شورلار مەن ياكۋتتاردا قارعا، تۋۆادا قۇسقۋن، مونگولدا كەرەي (قارعا) دەگەن تايپا، رۋ اتتارى بولعان. تىپتەن، مونعول، گرەك سياقتى حالىقتار ومىرىنەن دە بۇل كورىنىستىڭ ءىزىن انىق كورەمىز. مونعولدار وزدەرىنىڭ ارعى اتاسىن، شىققان تەگىن اققۋ دەپ بىلگەن. سول سياقتى، گرەكتەر داۋىرىندە قاز كيەلى قۇس بولىپ سانالعان. XII عاسىردا توبىل تاتارلارىنىڭ توتەمى قاز بولعان، قاز اياعى تاڭباسىن ءمور بەلگىسى رەتىندە ىسكە اسىرعانى دا ايان. قازدى قاسيەتتى قۇس تۇتۋ، ەرەكشە قاستەرلەۋ تاتارلار تۇرمىسىندا دا كەڭىنەن جايىلعان ەدى. قاز بەن اققۋدى كيە تۇتىپ، مەيلىنشە قاستەرلەۋ قازاقتار ومىرىندە ەرتەدەن بولعان ەرەن قۇبىلىس. بىزدە قاز داۋىستى، قازداي تىزىلگەن، قاز تاڭداي نەمەسە اققۋ مويىندى، اققۋ كۇيى، اققۋ ءانى دەگەن سوزدەر مەن ءۇي جيھازدارى تەكەمەت، سىرماق، كيىزدەگى ويۋ-ورنەكتەردە اققۋدىڭ موينىن سالىپ بەينەلەۋ ەرەكشە نازار اۋدارتادى. قازدى قاستەرلەۋ، كيە تۇتۋ ەرتەدە قازاق اراسىندا دا كەڭىنەن ءورىس العان. قازدى اتپاۋ، ولگەن قاز، ياكي قۇردى كەرەگەگە ءىلىپ قويۋ، وعان سىيىنۋ، قاستەرلەۋ، قازدىڭ قاۋىرسىنىن، باسىن بالالاردىڭ ومىراۋىنا قاداپ قويۋ، قاز مايىمەن ءتۇرلى سىرقاتتى ەمدەۋ سياقتى ىرىمدار باسىم بولعان. وسىنداي ءراسىمدى شىعىس تۇركى حالىقتارى: حاكاس، حانتىلار ومىرلەرىنەن دە كەزدەستىرەمىز. ل.ر.قىزىلاسوۆ «تاشلىق ءداۋىرى» اتتى ەڭبەگىندە حاكاس جانە التاي شاماندارى قازعا ۇقساپ «گاك، گاك» دەپ داۋىستاعان، مينۋسينسك مۋزەيىندە برونزادان ىستەلگەن ون ءبىر قاز ءمۇسىنى ساقتالعانىن حابارلادى. ادامداردىڭ ولەتىن مەرزىمىن وسى قازدار ايتىپ، ءبىلدىرىپ وتىر دەپ يلاندىرعان. حانتىلاردىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرىنىڭ اتاسىنىڭ ەسىمى قاز بولعان ەكەن. وعان ارناپ قولادان قاز ستاتۋەتكالارىن قويعان» [كىزىلاسوۆ ل.ر. تاشلىكسكايا ەپوحا ۆ يستوري حاكاسسكو-مينۋسين-
سكوي كوتلوۆينى. م.، 1960, 65, 66) دەگەن دالەلدەر كەلتىرەدى.
ءسويتىپ، قازدى ءپىر تۇتىپ، قاستەرلەۋ، سىيىنۋ شامان ءدىن يەلەرىنىڭ قارۋى رەتىندە پايدالانىپ وتىرعانى انىق كورىنەدى. سونداي-اق، قاراقاس، حاكاس، حازار ەتنونيمدەرىنىڭ سىڭارلارىنداعى قاس، حاز سول «قاز» ءسوزىنىڭ فونەتيكالىق ۆاريانتى بولۋى دا ىقتيمال. ال قازاق، قاراقالپاق، باشقۇرتتاردا قازاياقتى، كازاياكلى، كازاياك اتتى رۋلار بار. بۇلارداعى قاز ءسوزى دە سولارمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ديۆاەۆ قازاق ءسوزى موللا كوبەي توقبولاتوۆتىڭ ارابتىڭ گازى-اق دەگەن سوزىنەن شىققان دەپ ايتقان پىكىرىنە جانە حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراعان قازاق دەگەن ارابتىڭ «قۇدايدىڭ قۇلى» دەگەن سوزىنەن شىققان دەگەنىنە قوسىلمايتىنىن ايتىپ، ولاردى تەرىسكە شىعارعان. ءا. ديۆاەۆ ءوزىنىڭ تاعى ءبىر ماقالاسىندا قازاق دەگەن ەكى سوزدەن تۇرادى: قاز (گۋس) جانە زاق (ۆورون), ياعني «دالا قۇسى»; باسقاشا ايتقاندا، «كەڭ دالادا تۇرۋشى» دەپ تۇسىندىرەدى (ا.ديۆاەۆ. كازاك-كيرگيزى تۋركەستانا//تۋركەستانسكي ناستولنىي كالەندار، 1919).
تاعى ءبىر حالىق اڭىزىندا بىلاي باياندالادى: «جاۋگەرشىلىك جورىقتا ءبىر قالشا قادىر دەگەن قولباسشى جاراقاتتانىپ، قۇبا جوندا جالعىز قالادى. قينالىپ ولەيىن دەپ جاتقاندا اسپاننان ءبىر قاز كەلىپ اۋزىنا سۋ تامىزىپ، ءتىرىلتىپ الادى. اقىرى ەكەۋى قوسىلىپ، اق قازبەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ءۇرىم-بۇتاقتى بولادى».
وسى اڭىزبەن بايلانىستى ايتسا كەرەك، اباي ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» دەگەن قارا سوزىندە بىلاي دەيدى: «سول ۋاقىتىنىڭ ءبىر حانى كوشىپ كەلە جاتقاندا بۇلاردىڭ تىركەۋلى تۇيەسىن كورىپ، «مىنە مىنالار شىنىمەن قاز-اق ەكەن» دەپتى، ادەيى قايتقان قازعا ۇقسايدى-اق ەكەن دەپ. سونىمەن بۇلار ءوزىن-ءوزى دە، وزگە جۇرتتار دا قازاق اتاپ كەتىپتى، بۇرىن وزدەرىن «ۇلىس» دەيدى ەكەن دە جۇرە بەرەدى ەكەن» (اباي قۇنانباەۆ. شىع. جيناعىنىڭ ەكى تومدىعى. 2 ت. 1957, 222). وسى پىكىرگە سايكەس جازۋشى ر.توقتاروۆ: «قازاق اتاۋى قاز (قۇس) جانە اق، ياعني «اق قاز» دەگەن بولجام ايتتى. ءسويتىپ، بۇل سياقتى اڭىزدار مەن اڭگىمەلەردە «قازاق» ەتنونيمىنىڭ ماعىناسى «اق قاز»، «قۇس» بولىپ شىعادى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كاساك، كازاك، قازاق اتاۋلارىنىڭ ءبىرىنشى سىڭارىنداعى قاس، قاز سوزدەرىنىڭ قۇس اتى قازبەن ەشبىر بايلانىسى جوق سياقتى. ول سوزدەردىڭ تۇپكى توركىنى دە، ماعىناسى دا مۇلدەم باسقا بولسا كەرەك. ويتكەنى، قاز ءسوزى ۆ.م.يلليچ-سۆيتىچ كورسەتكەندەي، ورال-التاي، كاۆكاز، ت.ب. تىلدەر توبىندا «ەر، ەركەك، كىسى، جىگىت»، «ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن كورەمىز. مىسال كەلتىرسەك، گرۋزين تىلىندە كاس – «كىسى، ەركەك»، «جىگىت»، ەنەتس تىلىندە كاsا – «ەركەك»، كاماسىن تىلىندە kuza, قويبول تىلىندە kuzi– «ەركەك»، ۆەنگەر تىلىندە kos – «جىگىت» (يلليچ-سۆيتىچ ۆ.م. وپىت سراۆنەنيا نوستراتيچەسكيح يازىكوۆ: سراۆنيتەلنىي سلوۆار. م.، 1971, س. 315-317). بايقاۋىمىزشا، حاكاس، حازار، قازاق، چەركاس (شەركەس), تاۋكاچ ءتارىزدى ەتنونيمدەر قۇرامدارىنداعى قاس، قاز، كەس، كاچ سوزدەرى دە سول كاز (قاس) سوزىمەن تەكتەس، ماعىنالاس بولار دەپ ويلايمىز. بۇل سوزدەردىڭ تۇركى تىلدەرىندەگى ماعىنالارى دا – «ەر»، «باتىل»، «جىگىت»، «كىسى».
سوندا تاۋكاچ – «تاۋ ەلى»، چەركاس (شەركەس) – «باتىل، ەر ەل، ەر حالىق» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرسە كەرەك. دەمەك چەر~شەر~شەرىك – «جاۋىنگەر»، كاس~كاچ~كاز – «ەر، باتىل كىسى (حالىق، باتىر ادام (ەل)». بۇل دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاق «تاۋەلسىز، ەركىن، ەرىكتى، ەرجۇرەك، باتىل ادام» دەگەن ماعىنالى ءسوز ەكەنىن كورەمىز. ال قازاق ەتنونيمىنىڭ ءبىز تالداعانداي قاز كومپونەنتى (ۆاريانتتارى كاس، كاس، كاsا، كuzا) ورال-التاي، كاۆكاز تىلدەرىندە «ەر، ەركەك، كىسى، جىگىت، ادام» دەگەن ماعىناداعى ءسوز دەپ بىلسەك، ونىڭ ەكىنشى كومپونەنتىندەگى اق (باسقا دا ەتنونيمدەر قۇرامىندا كەزدەسەتىن) كوپتىك جالعاۋىنىڭ كونە كورسەتكىشى بولار دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ويتكەنى، وسى اق (ەك، ىق، ىك، ۋك) قوسىمشاسى ارقىلى جاسالعان ەتنونيمدەر كونە داۋىرگە، دالىرەك ايتقاندا، التاي داۋىرىنە قاتىستى. كوپتىك جالعاۋىنىڭ كونە كورسەتكىشى سانالاتىن -ق (ۆاريانتتارى اق، -ەك، -ىق، -ىك، -ۋك) اسىرەسە ورتاعاسىرلىق ەتنونيمدەر بويىندا ءجيى ۇشىراسادى. ماسەلەن، قىپشاق، سوزاق، قيماق، قۇمىق، باjەناق، jاماg, كەنجاك، سۋقاق، قjiع، قىنىق، ت.ب. بۇل -ق (-اق، -ەك، -ىق، -ىك، -ۋق) قوسىمشاسىنىڭ توركىنى جايلى ەكىۇداي پىكىر بار. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى كوپتىك جالعاۋىنىڭ كونە ءتۇرى دەسە، ەكىنشىلەرى جيناقتىق كوپتىك ماعىنانى بىلدىرەتىن جۇرناق دەپ قارايدى. بەلگىلى تۇركىتانۋشى ن.ا.باسكاكوۆ بۇل -ق (-اق، -ەك، -ىق) قوسىمشاسى قازىرگى -لىق، -لىك فورماسىندا (ياعني بۇرىنعى -ق، -اق قوسىمشاسىنىڭ تۋىندى فورماسى) قولدانىس تابادى دەپ بىلەدى. تىلدىك فاكتىلەرگە جۇگىنسەك، بۇل -ق (-اق، -ەك، -ىق) قوسىمشاسىنىڭ كونە ەتنونيمدەرمەن قاتار، كەيبىر جۇپتىق، كوپتىك ماعىنانى بىلدىرەتىن جالپى ەسىمدەر قۇرامىندا دا ساقتالىپ وتىرعانىن بايقايمىز. ماسەلەن، بارماق، ساۋساق، قاباق، جۇرەك، بىلەك، اياق، قۇلاق، ت.ب. وسى قوسىمشانىڭ باسقا تىلدەر توبىنا جاتاتىن حاميت، تۇڭعىس-مانجۋر تىلدەرىندە دە كوپتىك ماعىنا، جيناقتىق ۇعىمدى بىلدىرەتىنىن كورەمىز.
دەمەك، «قازاق» اتاۋى قاز جانە اق دەگەن ەكى مۇشەدەن جاسالعان. ونىڭ ءبىرىنشى سىڭارى قاز – «ەر»، «باتىر»، «جىگىت»، «ادام»، «كىسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، ەكىنشى سىڭارىنداعى اق مورفەماسى جيناقتىق ۇعىمدى بىلدىرەتىن، قازىرگى كوپتىك جالعاۋ كورسەتكىشى «لار»-دىڭ ءسينونيمى ەكەندىگى بايقالادى. ولاي بولسا، «قازاق» دەگەن اتاۋدىڭ اۋەل باستاعى لەكسيكالىق ماعىناسى «ناعىز باتىل كىسىلەر، ەرجۇرەك جىگىتتەر، باتىر ادامدار» بولسا كەرەك، ال كەيىننەن بۇل ماعىنا وزگەرە، ۇلعايا كەلىپ، «كەڭ دالادا ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تاۋەلسىز ادامدار، ەرجۇرەك ەركىن كىسىلەر» دەگەن ماعىناعا يە بولعان دەپ قارايمىز.
«قازاق» اتاۋى تۋرالى دەرەكتەر مەن جەكەلەگەن زەرتتەۋلەردى جانە ءوز پىكىرىمىزدى توپشىلاي كەلە مىناداي قورىتىندىعا كەلەمىز.
1. كاسپي تەڭىزى اتاۋىنىڭ ءبىرىنشى كومپونەنتىندەگى (سىڭارىنداعى) كاس ءسوزى ساقتاردىڭ ءبىر تايپاسىنىڭ اتى بولسا، كاساگ (كاساحيا) اتاۋلارى كاۆكازدا جانە كونە تۇركى تىلىندە، سونداي-اق، ورىس جىلنامالارىندا، قارا تەڭىز بەن ەدىل بويىندا، قارا تەڭىز جاعالاۋىندا، ەدىل مەن ورتا ازيا ەلدەرىندە ءVىى-ءحىىى ع.ع. تايپا، ەل اتتارى رەتىندە كەزدەسىپ وتىرعان. كەيىننەن، ءحى عاسىردان باستاپ «قازاق» اتتى تۇركى ەلدەرى اراسىندا كەڭىنەن تاراعان. ال حV ع. اياعى ءحVى ع. باس كەزىنەن «قازاق» اتاۋى قازاق حالقىنىڭ اتى بولىپ قالىپتاسقان.
2. «قازاق» اتاۋى ەكى كومپونەنتتەن (سىڭاردان) قۇرالعان. ونىڭ ءبىرىنشى كومپونەنتى قاز، ەكىنشى كومپونەنتى اق ءسوزى. ال قاز ءسوزى كونە قاس تايپاسىنىڭ اتىمەن ۇقساس، سونىڭ ۆاريانتى بولۋى دا مۇمكىن.
3. اتاۋدىڭ ءبىرىنشى كومپونەنتى كاس (قاس) – «ناعىز باتىل كىسىلەر»، «ەرجۇرەكتىلەر»، «ەركىن، تاۋەلسىز باتىر ادامدار» دەگەن ماعىناعا يە بولسا، ەكىنشى سىڭارى اق كوپتىك جالعاۋدىڭ كونە كورسەتكىشى بولىپ سانالادى. سوندا «قازاق» دەگەن ەتنيكالىق اتاۋدىڭ تولىق ماعىناسى – «كەڭ دالادا ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن باتىل ادامدار، ەرجۇرەك ەركىن، تاۋەلسىز ادامدار» دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى
تەلعوجا جانۇزاق،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور،
قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
Abai.kz
