Osydan birneshe ghasyr búryn Ile ózeni Balqashqa qazirgidey ontýstiginen emes, orta túsynan qúighan eken. Qazir Ile atyrauyn­da bolyp jatqan ýderisterding әserinen tarmaqtar auyp, sol eski arnasyna qaray jyljyp bara jatyr deuge negiz bar. Jerserikten týsirilgen suretterden ony anyq bayqaugha bolady.

Ile ózeni atyrauynyng shyghysynda osydan birneshe ghasyr búryn Balqashqa qúighan su arnasynyng izi bar. Ol – Saryesik-atyrau dep atalady. Ontýstik batysynda – ­qúmdauyt dala jatyr. Topar tarmaghyndaghy su sol qúmgha sinip ketedi. «Qazaqstan gharysh sapary» ÚK» AQ fotosy

QR Bilim jәne ghylym ministrligi Geografiya institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri Aqan Myrzahmetovtyng pikirinshe: «Ózen arnasynyng auysuy úzaq uaqytqa sozylatyn ýderis. Ol tabighy sebepterden tuyndaydy. Tabighattyng óz ishindegi әreketterden arnanyng formasy, kólemi, mólsheri, terendigi, konfigurasiyasy ózgeriske úshyrap otyrady. Ol Ilening sulylyghyna tәueldi. Jalpy, búl ýderisti basqarugha bolady jәne ony basqaruda Qapshaghay su qoymasy basty tetik bolyp tabylady».

1980 jyldan beri jyldyng әr mezgilinde Geografiya instituty qyzmetkerleri josparly dalalyq júmystaryn jýieli týrde jýrgizip keledi. Su resurstary zerthanasyna qarasty «Arqar» stasionarynda jyl boyy gidrometeorologiyalyq baqylaular men arnalyq ýderisterge monitoring jasalady.

Jospar boyynsha Ile ózenining atyrauyn aralap ótip, ary qaray Balqash kólining soltýstigindegi – Priozer qalasyna jetuimiz kerek edi. Biraq kólde jel túryp, ainala alay-dýley bolyp túryp aldy. Artynsha toqtausyz janbyr sirkiredi. Endi ashyldy-au dey bergende qaytadan dauyl kóterildi. Kólge shyqpaq túrmaq, qayyqqa minuden qaldyq. Aua rayy boljamyn qarayyq desek ne internet, ne úyaly baylanys joq. Osylaysha jergilikti balyqshy Zikanyng (Zeynetulla) bayanda qúiqyljytqan әnderin tyndap, taghy birneshe kýn Shúbarqúnan manynda jatugha tura keldi.

Jalpy, jurnalistik kәsippen jýrgen song talay adamdarmen aralasasyn, el-jer kóresin. Nebir jaysang jandardy keziktiresin. Mening esimde qalghan sonday azamattardyng biri – osy Zeynetulla boldy. Qayran, auyldyng qarapayym, peyili sýttey aq, niyeti suday taza adamdary-ay desenizshi…

Qarap jatpay ekspedisiya mýshelerimen birge Úzynaralgha jetu josparyn talqyladyq. Balqash kólining ashy jәne túshy bóligin ekige bólip túratyn týbekti jergilikti halyq ejelden osylay atap ketken. Úzynaraldyng soltýstik nýktesi kólding dәl ortasyna jetip jatsa, ontýstigi jaghalaudaghy batpaqty-qamysty alqap­qa úlasady. Biraq oghan qúrlyq arqyly jetu әste mýmkin emes. Qamys pen saz aralasqan naghyz túmsa aimaqta jol túrmaq, әli kýnge deyin adam ayaghy baspaghan jerler de bar. Ol jer qalyng qamys pen jyrtqysh andar mekeni sanalady. Sol sebepti eng ontayly jol – kól arqyly jetu dep sheshtik. Ol ýshin sózsiz Prio­zerge jetuimiz kerek. Biraq dauyl kezinde kól betine shyghudyng ózi qauipti. Solay bolsa da, kesteden keshigip, әbden jýikemiz jýn bolghan biz tәuekelge bel baylap, Zikanyng jýirik japon katerimen arghy bettegi Priozer qalasyna tartyp otyrdyq. Búdan basqa amalymyz da joq bolatyn.

Kól ýstinde saghatyna 90 shaqyrymdyq jyldamdyqpen basyp kele jatqanbyz. Kókjiyek aspanmen aralasyp, naqty qay jerde túrghany kórinbeydi. Kenet kólding dәl orta túsyna kelgenimizde katerimiz oqystan shayqalaqtap ketti. Bir býiirden tauday tolqyn kep soqqan eken. Bir Allagha syiynyp, jaqtau temirlerge jabysyp aldyq. Abyroy bolghanda tolqyn odan ary ýdemedi. Arada bir saghat ótkende jaghalau kórindi.

Kólding eng tereng jeri – 23,5 m; ortasha terendigi – 3 m; úzyndyghy – 614 shaq.; eni – 30 shaq.

Priozer – әr týrli últ ókilderi túratyn shaghyn qala. Bir kezderi reseylik әskery baza ornalasqandyqtan, syrttan keletinderge jabyq sanalghan. Ol jerde qansha ret әskery synaq jýrgizilgeni de belgisiz. Jergilikti túrghyndardyng aituynsha, qauipti synaqtardan song uly zattar sugha qosylyp, tabighatqa orasan zor shyghyn keltirgen oqighalar kóp bolghan eken. Al onyng bәri onsyz da ahualy nasharlap túrghan Balqash kólining jaghdayyn odan ary ushyqtyryp otyr. Reseylik әskery poligondardyng qorshaghan ortagha tiygizgen zalaly әli de arnayy zertteudi qajet etedi.

«Qazaqstan gharysh sapary» ÚK» AQ fotosy

Bir apta boyy qayyqtan basqa kólik, sudan basqa jol kórmegen biz endi avtomobilimen kólding soltýstigin ainalyp, jolay Balqash qalasyn basyp ótip, ary qaray qúmdy dalamen Úzynaral túsyna jetpek oiymyz bar. Búl – Qaraghandy oblysynyng aumaghy. Aynala kózge týrtse, kóringisiz. Osylaysha týnning bir uaghynda Aqjaydaq auylynyng manyndaghy balyqshylar bazasyna jetip jyghyldyq.

Býginde Balqash qalasynda ken óndirumen ainalysatyn Balqash tau-ken kombinaty (BTKK) júmys isteydi. Ol qala halqynyng edәuir bóligin júmyspen qamtamasyz etip otyrghanymen, ókinishke qaray, jergilikti túrghyndardyng aituynsha, tabighatqa da orasan zor qater tóndirip túr. Bir kezdegi Kenes ýkimetining jer qoynauyn kózsiz iygeru sayasatymen salystyrghanda jaghday tәuir. QR Qorshaghan ortany qorghau ministrligi 2001 jyly tiyisti mekemelerge №68 «Balqash kólining ekologiyasyn jaqsartu» baghdarlamasyn jýzege asyrudy tapsyrghan bolatyn. Degenmen Balqash kóli alabynyng ekologiyalyq jaghdayy tolyq jaqsaryp ketti deu qiyn. Búl 3 milliondyq halqy bar aimaqty túraqty sumen qamtamasyz etu mәselesin, ónirding su sayasatyn últtyq qauipsizdik túrghysynan qayta qaraudy qajet etedi. Ile ózenining transshekaralyq ekendigi men ghalamdyq jylynu faktorlaryn eskersek, mәsele odan da kýrdelene týsedi. Kishigirim ózen-sular resurstarynyng jyldan-jylgha ózgerip bara jatuy da qauipke qauip qosyp, atalmysh aimaqtyng әleumettik-ekonomikalyq damuy men ekologiyalyq ahualyna teris yqpal etip otyr.

HH ghasyrdyng orta túsynan bastalghan Balqash alabynyng tabighy resurstaryn jappay iygeru júmystary men qauipti әskery synaqtar shynnan qúmgha deyin tútasqan tabighy balanys­ty óreskel búzdy. Nәtiyjesinde, býginde Ile jolbarysy, Balqashtyng kókbas balyghy sekildi erekshe tirshilik iyeleri joyylyp ketti nemese soghan tayau.

Ayta keterligi, Balqash kólinde kez kelgen balyq týri tirshilik etuge qabiletti. Negizinen sazan, taban, torta, aqmarqa men jayyn jii kezdesedi. Songhy jyldary múnda qaydan kelgeni belgisiz jyrtqysh jylanbalyq payda bolyp, biraz dýrbeleng tughyzdy. Bir kezde kókserke de dәl osylay kóldegi kókbas pen alabúghany joyyp jibergen bolatyn. Balqash kókbasynyng basqa túqymdastaryna qaraghanda ózine tәn kóptegen erekshelikteri bar edi, biraq ol qazir Qyzyl kitapqa endi.

«Jylanbalyq Qytay jaqtan aghyp kelui әbden mýmkin. Sebebi balyq týrlerin introduksiya­lau (jersindiru) bizde de, Qytayda da bolghan. Jylanbalyqtan ózge qiyr shyghystyq birneshe balyq týrleri anyqtaldy», – deydi professor Jaqypbay Dostay.

Qazaqstandyq mamandar Qytay jaghynyng Ile suyn óndiristik, auylsharuashylyq maqsattargha paydalanudy jyldan-jylgha arttyryp kele jatqanyn aituda. Balqash kólindegi balyqtardyng azangynyng bir sebebi de sonda bolsa kerek. Eger shyghystaghy kórshi el Ile ózenining suyn búryp aludy toqtatpasa, kól dengeyi tómendep, Úzynaral arqyly Balqashtyng shyghys bóligine qaray su aghyp óte almay qalady. Ol birneshe bólikterge bólinip, Qaratal, Aqsu, Lepsi, Ayagóz ózenderining qúiy­lar túsyndaghy oiystardan shaghyn kólder payda bolu qaupi bar. Tipti, Úzynaral túsynan bóget salu qajettiligi tuyndauy da ghajap emes. Al búl degeniniz, ýlken geosayasy jaghdaygha әkelui mýmkin.

Tanertengisin túra salysymen ýlken bir katerdi minip, әigili Úzynaralgha baghyt týzedik. «Men osy jerde bala kezimnen túryp kelemin. Memleket Balqashqa kónil bólse jaqsy bolar edi, – deydi jergilikti balyqshy Aleksey Grebennikov, – jyl ótken sayyn brakonierler kóbeyip keledi. Japa-tarmaghay rúqsat etilmegen qúraldarmen jabayy týrde balyq aulaugha tosqauyl qoy kerek».

Balqashtyng eng ýlken bes problemasynyng qataryna kól tabanyn qarmap jatqan qytaylyq torlardy jatqyzugha bolady. Jergilikti balyqshylar qaskóilerding múnday әreketinen zәrezap bolghanyn aitady. Torgha týsken balyq odan qayta shygha almay, audy tómen qaray tarta beredi. Oghan iri balyqtar baryp arandaydy. Sóitip, sol auda jatyp búzylyp ketedi. Al audyng ózi ne ýzilmeydi, ne shirimeydi. Shamadan tys kóbeygen ólekse, su asty әlemining berekesin alyp, jyldan-jylgha tirshiligin sayabyrlatyp bara jatyr.

– Baqylaudy kýsheytip, myqty tehnika, dayyndyghy joghary qyzmetkerlerdi kóbeytse eken degen tilegim bar. Qansha degenmen, Balqash – Qazaqstannyng qaytalanbas baylyghy emes pe?» – dep kýiinedi Aleksey.

– Eger balyq aulaugha tyiym salsaq, turizmdi qalay damytamyz? Balqashqa keletin turist – ol eng birinshi kezekte balyq aulaghysy keletin turist emes pe, – dedim men.

– Ol dúrys. Biraq men kól ýstinde zansyz jýretinder turaly aityp otyrmyn. Kerisinshe qarmaqpen aulaugha shek qoymau kerek. Sonda ghana turizm damidy. Sonday-aq, qorshaghan orta tazalyghy ýshin qoqys jәshikterin ornatyp, turisterding mәdeniyetin jogharylatu kerek. Mening pikirim osynday, – dedi balyqshy.

Sudyng ashy jәne túshy jeri týiisken shekarasymen boylap jýzip kelemiz. Biraq týr-týsinen esh aiyrma bayqay almadyq. Men basynda ashy su men túshy su bir týzu syzyqtyng boyymen bólinip túratyn shyghar dep elestetken edim. Sóitsem olay emes, aghystar ishinara kirigip, keyde 4-5 shaqyrymgha deyin aralasyp jatady eken. Búl da bir tabighattyng tylsym kýshi shyghar?!.

Biraz jýzgende eleusizdeu bir balyqshylar ailaghyna kelip tireldik. «Eki aptadan beri jatyrmyz», – deydi olar. Arasynda Shyghys Europa, Baltyq elderinen kelgenderi de bar eken.

«Biyl Balqash balyqqa sarang bolyp túr. Augha jóni týzu balyq ilinbedi. Jana sizder kelerding aldynda ghana anau bir jayyndy ústadyq», – dep múnyn shaqty bireui. Jayyngha qarasam, ashylghan auzyna mening basym siyp keterdey dәu eken. «Dym týspegeni mynau bolsa…» dedim ishimnen. Oiymdy oqyp qoyghanday, auzy-basyn jýn basyp ketken tyryq sary kisi anadaydan: «Búl týk emes, әdette búdan da ýlkenderi bolady», – dedi dauystap.

Aylasy qúryp, arqandalyp túrghan jayyndy jelbezeginen alyp kóteruge shamam әreng jetti. Boyy tura menikindey, salmaghy shamamen 50-60 kg. bolady. Kýn rayy búzyla bastady. Dauylda kól ýstinde qalu qauipti. Balyqshylar ailaghynda ayaldap, týstik tamaghymyzdy iship aldyq ta, jaghalaugha qaray tezdetip tartyp otyrdyq.

Balqash osynday jayynymen de maqtana alady. Balyqshylardyng aituynsha, kólde búdan әldeqayda irileri de bar.

Keshqúrym jaghagha jetkenimizde alay-dýley dauyl túryp, shatyr-shútyr nayzaghay oinady. Jauyn tura týbi týsken shelektey qúiyp kep jiberdi. Tórt saghattan astam uaqyt toqtamay kýn kýrkirep, týngi aspanda tynymsyz nayzaghay oinady. Kók kýmbezining әr jerinen 4-5 sekund salyp jay oty jarqyldap jatty. Búl shyn mәninde asa bir ýreyli kórinis edi.

Biyl janbyrly bolghandiki me, jer jaryqtyq jasyl kilemdey jaynap jatyr. Alys­tan toranghy toghayyn (lat. Populus section Turanga) kózimiz shaldy. Biraq qasyna jaqyn bara almadyq. Balqashtyng taghy bir baylyghy – tamyry 25 metr terendikke ketetin osy bir shól erkesi edi. Qazaq halqy erekshe kiyeli sanap, qúrmettegen aghash býginde Qazaqstandaghy joyylyp bara jatqan ósimdikter qataryna enip otyr.

Balqash alaby – Hantәniri múzdyqtarynan Balqash qúmdaryna deyingi, salystyrmaly týrde qysqa ghana, aralyqta 5 klimattyq beldeudi qamtyp jatqan tanghajayyp tabighy keshen. Jyldan-jylgha ushyghyp bara jatqan aimaqtyng ekologiyalyq mәseleleri kóp-aq. Ol Qazaqstan men Qytay biyligining birlese әreket etuin kýtip túrghan da shyghar.

Tang ata janbyr basyla salysymen, Astanagha attanyp kettik. Artymyzda tabighat ananyng kóz jasynday janary móldirep Balqash kóli qala berdi.

Avtory: Maqsat Yasylbayúly Foto: Erbolat Shadrahov

Abai.kz