Preziydent Núrsúltan Nazarbaev qalyng halyqtyng kónilinen shyqqan  «Bolashaqqa baghdar: últtyq janghyru» atty maqalasynda sanamyzdyng isimizden ozyq jýruining manyzdylyghyn atap, jýieli týrde taldap kórsetti. Halyq assambleyasynyng 26 sәuirde «Janghyrudyng negizi – túraqtylyq, birlik, kelisim» taqyrybymen ótken 25-shi sessiyasynda  12 sәuirde jaryq kórgen sol baghdarmalyq maqalasyn keneytip týsindirdi. Qoghamdyq sanany modernizasiyalau (qazaqshalaghanda – janartu) mәselesin taratyp әngimeledi. (Modernizasiyany men osylay, janaru dep audarghandy dúrys kórem. Óitkeni janghyru sózi, mening oiymsha, – úmyt bop bara jatqan әldenening qayta týleui (vozrojdeniye, renessans) úghymyn beredi, al algha qoyylyp otyrghan mәsele sanany jana sapagha kóteru jayynda bolghandyqtan, búl jerde janaru (obnovleniye, modernizasiya) sózin qoldanghan dәlirek bolar edi).

Atalghan baghdarlamalyq maqalada kónilimizdi  kópten kýpti etken  jәitter qolmen qoyghanday jiktelip, jiliktelip, aldymyzgha óte týsinikti týrde tartylyp otyr. Sondyqtan da bolar, jariyalanghaly beri ony talqylaugha әr salanyng adamdary belsendi týrde qatysuda. Ras, estilip jatqan pikirlerding birazynan qúddy maqala men onyng avtoryn maqtap-madaqtau jarysy tәrizdi de әser beretin tanys saryn angharylady. Shyntuaytynda, qazirgi tanda belgili jәitterdi dәripteudi maqsat etken әsire bәsekege týskennen góri, Elbasy úsynghan mәselelerding keybiri jayyndaghy óz týsinigimiz ben olardy jýzege asyru haqyndaghy oilarymyzdy ortagha salghan paydaly. Búl rette, әdildik orayynda aita ketu lәzim, Preziydent núsqaghan baghdarmen algha basyp, kózdelgen mindetterdi iske asyrudy kózdeytin ondy pikir bildirushiler qatary da mol. Solar  qatarynda ýn qosu ynghayymen men de birer sóz aitpaqpyn. Qazirgi tanda qoghamdyq sanany janartu mәselelerimen shúghyldanu ýshin arnayy qúrylghan últtyq komissiya alda túrghan mindetterdi naqtylap, jýieli jospar qúrugha kirisip ketkeni belgili. Aytylyp jatqan úsynystar  men pikirler, bәlkim, bizding de aitpaghymyz, sonda jinaqtalyp, qorytylu kezinde kәdege asyrylar.

Sonymen, elimizde qyzu talqygha týsken maqalada atap kórsetilgendey, «últtyq kod, últtyq mәdeniyet saqtalmasa, eshqanday janghyru bolmaydy». Últtyq  kod  degenimiz ne? Býginde keng qoldanylatyn kod degen sózdi qúlypty ashatyn qúpiya kilt úghymynda týsinuge bolar. Demek, qazaqtyng últtyq kody dep qazaq halqynyng jaratylysyn, tabighatyn, ruhany bitimin, ómir saltyn aiqyndaytyn belgilerdi aitqan jón shyghar. Yaghni, tarihy tamyry terende jatqan, últymyzdyng kýni býginge deyin bәrinen joghary baghalanatyn qasiyetteri, solardyng syghymdalyp tújyrymdalghan formulasy qazaqtyng últtyq bolmysynyng syryn týsinuge aparatyn, tiyisinshe qasterlep saqtaugha jatatyn  qúpiya kiltting tap ózi bop shyghuy ghajap emes.

Qazaq halqynyng últtyq bolmysy ghasyrlar boyy qalyptasyp, bekem ornyqqan, sondyqtan da ol qazaq ruhyn nebir kýizelisterden aman alyp kele jatqan airyqsha qasiyetke iye. Halqymyzdyng sol qasiyetin tanytatyn formula kýlli materialdyq baylyqtan adamy qúndylyqty biyik qoyatyndyghymen erekshelenedi. Óitkeni baghzy zamanda әdilettilik, adaldyq, shynshyldyq jәne ahlaq (morali) dәulet ataulydan әldeqayda artyghyraq baghalanatyn. Biraq zaman auysty, bir kezderi qúbylmaly sayasat biylegen uaqyt ynghayynan tuyndaghan kemshilikter keyinnen ýlken dertke ainaldy. Qúndylyqtardyng ózgerui jәne sol orayda, shynyn aitu lәzim, biylik buyndaryna jeke basynyng baylyghyn jasap alghandar ghana barady degen úghymnyng payda boluy psihikany azdyrdy. Búryndary «malym – janymnyng sadaghasy, janym – arymnyng sadaghasy» delinetin, barsha iygilikten ardy, úyatty, ahlaqty joghary qoyatyn qazaqtyng ómir sýru erejesi qatty ózgeriske úshyrady. Tiyisinshe últtyng etikalyq qody búzyldy nemese búzylyp bara jatyr. Saldary – býgingi qoghamnyng barlyq salasyn jaylaghan sybaylastyq pen sybaylas jemqorlyq, kópke týsiniktirek tilmen aitqanda – korrupsiya. Korrupsiya jyqpyldarymen erkin sharlaugha mashyqtanghandar ýshin әdildik pen ar-úyattyng is-әreketke baqylaushy yaky tejegish bola almaytyny anyqqa ainaldy. Tilge tiyek etip otyrghan baghdarlamalyq maqala osy qúbylyspen kýresuge shaqyrady, adamgershilik ústynymyzdy nyghaytugha megzeydi.

Tәuelsiz damu jolyna týsken shaqta «jahandanu ýderisi kele jatyr, odan eshqayda qashyp qútyla almaymyz» degen pikir estilgen. Jahandanu degenimiz túrmysqa, el basqaru jýiesine, sharuashylyq, kәsiporyn, bilim beru men tәrbiyeleu oryndary bitkenning bәrine batystyng shou-biznes dep atalatyn danghazasy mol ónerinen bastap, kim-kimning de esin alatyn jana tehnologiyasyn úsynghan búqaralyq mәdeniyetining jan-jaqty shabuyly nәtiyjesinde payda bolatyn zamanauy jana týr bolyp shyqty. Shynyn aitqanda, tehnikalyq jaghynan da, intellekt jaghynan da kommunistik standarttan endi ghana azat bolghan bizding elimizdegi jaghdaydan batys әldeqayda joghary dengeyde túrghan. Sondyqtan  jahandanu ýderisi bizding tarapymyzdan eshqanday tosqauyl kórgen joq. Eshqanday kedergi kezdespegendikten de jastar sanasyn tez jaulady. Sonyng saldarynan qazaqtyng últtyq mәdeniyetin tútynushylar qatary anyq siyredi, kóp qazaq ýshin últymyzdyng mәdeny kody búzyldy. Tipti, últtyq qúndylyqtargha kózqarastyng ózi ózgeriske úshyray bastady. Al búl mәdeny kodymyzdan airyludyng aldy edi. Qazaqtyng últtyq ruhany kody da joghaludyng o jaq, bú jaghynda-tyn. Ruhany kodymyzdyng basty tini, últtyng kýlli qasterli úghymdaryn, qasiyetterin boyyna jighan ózegi til bolyp tabylatyny qúpiya emes. Mine, sol qasiyetti ana tilimizding quaty býginde әli de alandatady. Óitkeni onyng órisin taryltyp otyrmyz. Turasyn aitqanda, memlekettik mәrtebesine qaramastan, qazaq tilining qoldanys ayasyn tiyisti dәrejede keneyte almau, ony ózge tildermen qoyyrtpaqtap, búzu, dúrys sóilemeu, tipti mýldem úmytu ózimizding últtyq qúndylyqtarymyzdyng jýiesin saqtay almaugha әkelip soghatyny anyq. Maqalada sonyng aldyn alu әreketine kóshu (qoldanystaghy reformalanghan kirildi latyn grafikasyna auystyru) mәselesi qarastyrylady. Biz búl jóninde basqa da últ mýddesine jany ashy qaraytyn azamattar qatarynda әrәdik pikir bildirip jýrgendikten, alfavitti, lajy bolsa, latyn әripterin qazaqylandyru maqsatymen reformalamay, mýmkindiginshe Baytúrsynov tәsilimen ózgerissiz tanbalau jaghynda bolghanymyzben, Preziydentting naqty tapsyrma berip, oryndalu merzimin belgileuine baylanysty, mamandar jana alfavitti aitylghan pikirlerdi eskere, qoryta otyryp jasap shyghar jәne kópshilik talqysyna kóp sozbay úsynar degen senim bildiremiz. Tek, ekpin qoyyp aitarymyz – latyngha kóshu sәtti bolu ýshin, sozbúidagha salmay, memlekettik tildi óz mәrtebesi dengeyine kóteru, yaghny qoghamdyq-sayasy funksiyasyn kýrt arttyryp, qoldanys ayasyn meylinshe keneytu qajettigin eske salumen shektelemiz.

Esten bir mezet te shygharmaugha tiyis jәit sol, jogharyda sanamalaghan kemistikterding saldarynan biz, tipti, últtyq kodymyzdy joghalta bastaghan edik. Atalghan maqalada onyng asa qaterli qúbylys ekeni aitylyp, mәseleni sheshu joldary kórsetildi.  Qoghamdyq sanany janartu baghdarlamasyn iske asyru jóninde arnayy últtyq komissiya qúrylghany, onyng júmysqa kirisip ketkeni belgili. Osylargha baylanysty birer oy tuady. Preziydent qay-qaysymyzdyng da «eshqashan búljymaytyn eki erejeni týsinip, bayybyna barghanymyzdy» qalaytynyn aitty. Alghashqysy jogharyda tilge tiyek etken últtyq kod jayynda, al ekinshisi «últtyng damuyna kedergi bolatyn ótkenning kertartpa tústarynan bas tartu» kerektigi turasynda bolatyn. Men birinshi kezekte osy kertartpa tústar men olardan arylu joldarynyng biri jayynda pikir bildirgim keledi. Óitkeni búl algha qoyylghan mindetterdi oidaghyday oryndaudaghy basty kilt, sheshushi mәsele boluy ghajap emes.

Mening úghymymda, ótkenning kertartpa tústary sovettik zamanda qangha sinirilgen úghymdar tútqynynan shygha almauymyzda jatyr. Mәselen, bolishevizmning solaqay biyligi saldarynan qazaq halqy ýsh dýrkin asharshylyqty bastan keship, aityp jetkizgisiz últtyq apatqa úshyrady. Al biyleushi partiya men kenes ókimeti qazaq halqyna jasaghan qylmystaryn reformatorlyq әdemi úrandarmen býrkemelep, qalyng júrtty soghan sendirdi.  Syrttan kelip, bosap qalghan kenistikke, kóshpendiler sýiegi ýstine qonystanghandar shyndyqty bilgen joq. Dýrildetip, sosializm kórigin qyzdyrumen jýrdi de, janama týrde bolsa da, qazaqtyng últtyq mýddelerining shekteluine әser etti. Óz elinde últtyq azshylyq dengeyine týsirilgen qazaq halqyn orystandyru prosesi patshalyq túsyndaghydan da qaryshtap, ekpindey qanat jaydy. Búl ýderisting iydeologiyalyq túrghydan qamsyzdandyrylyp, sәtti jýrgizilgeni sonshalyq, ana tilin úmytqan jәne sonysyn maqtanysh kóretin qazaqtyng ýlken bóligi tútas bir halyq bop ketti. Tipti tәuelsizdik dәuirinde de olardyng kóbi ana tiline qayryla qoymady, eng bastysy, olar әdemi úran jamylghan orystandyru sayasatynyng qúrbany bolghandaryn moyyndaghan emes.  Qazirgi týri qazaq, tili men dili orys bop ketkenderding óz tegine kisi shoshyrlyq kózqarasyn kórgende eske týsedi: samoderjavie qamytynan qútylyp, jana imperiya tuyn kótergen shaghymyzda tónkeris kósemi, nómiri birinshi bolishevik Lenin orystanghan ózge túqymdynyng orystan ótken shovinist ekenin eskertip, últtar tendigin kýitteushilerdi saqtandyrghan edi. Tәuelsizdik dәuirinde últtyq mýddelerding tolyghymen qorghalmay, is jýzinde janasha qordalanghan últ mәselesining sheshilip bolmauyna solardyng qarsy әreketteri sebep bolyp keledi.

Preziydent belgilep bergen sanany janartu júmystarynyng túghyrynda osy bir kelensiz qúbylysqa dushar bolghan qandastarymyzdy tughan úyasyna qaytarudy kózdeytin, elimizde qoyan-qoltyq ómir sýrip jatqan barsha últ ókilderining halqymyzben birligin nyghayta týsetin keshendi sharalar jýrgizu súranyp túr ghoy dep oilaymyn. Mening oiymsha, barsha júrtty qazaq tóniregine tyghyz toptastyryp, qazaq mýddesin jalpyúlttyq mýdde retinde qorghaugha júmyldyratyn, tiyisinshe el birligin arttyra týsetin shart – halyqty tarihpen tәrbiyeleude, qazaqtyng kenes túsynda jabyq bolghan  qaraly  tarihy arqyly  tәrbiyeleude jatyr. Osy orayda kóp funksiyaly mulitiymedialyq portal ashu jәne «Qazaqstan halqy» interaktivti tarihy kartasyn jasaugha baylanysty Preziydentting Bilim jәne ghylym ministrligine Halyq assambleyasymen birlesip oryndauy ýshin bergen naqty tapsyrmasynyng oidaghyday oryndaluyna nazar audaru kerek.

Preziydent aitqanday, tereng oilastyrylyp, ghylymy negizde jasaluy tiyis interaktivti karta memleket qúrushy qazaq halqynyng tәuelsiz el túghyry retindegi airyqsha rólin aishyqtaytyn bolady. Búl erekshe elektrondy karta ejelgi qazaq jerinde birin biri almastyrghan memleketter týrlerining tarih sahnasyna 15-shi ghasyrda túnghysh ret etnostyq atymen qazaq memlekettigi retinde shyghu belesterin kórneki beynelep, qazaq elining 19-shy ghasyrda tәuelsizdikten airylu, odan jer-suynyng otarlanyp, qily demografiyalyq kýizelisterge úshyrau kezenderin jýieli de tanymdy, әserli etip kórsetip bere alady. Búl karta arqyly әuelde patshalyqtyng әmirshil biyliginin, sosyn kenes ókimeti kezindegi biyleushi partiyanyng qily tәsilmen jýrgizgen sayasaty osynda toghystyrghan san týrli últ ókilderining tәuelsizdik dәuirindegi úiysu prosesin tolyq jәne óte týsinikti әri әserli etip әngimeleuge bolady. Preziydent Assambleyada sovet ókimeti jasaghan sayasy qughyn-sýrginder jayyn, myndaghan jazyqsyz jandar qatarynda Alashorda qayratkerlerining de atylyp ketkenin, endi onday jaghday eshqashan qaytalanbaytynday etip, úmytpau ýshin arnayy eske alu kýni retinde 31 mamyrdyng belgilengenin aitty. Yaghny azamattardy tarihtyng qasiretti betterimen de bauyrlastyra otyryp tәrbiyeleuding manyzdylyghyna zor  mәn bergenine kýmәn joq. Interaktivti tarihy karta túsauy kelesi jyly «Alghys aitu» kýnine oray kesiluge tiyis. Tek onyng mazmúnynda jogharyda aitqan belester layyqty oryn alyp túrsa ondy bolar edi.

Osy orayda taqyrypty shamaly keneytip, kenestik standartpen qalyptalghan kýii qalghan eski sanany janartudyng bir jolyn eske saludy jón kóremiz, ol – «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldarynan beri ýnemi kóterip kele jatqan stalinizm qúrbandaryna jappay taghzym etudi dәstýrge ainaldyru mәselesi. Búl, әsirese, bolishevizm úryndyrghan qazaqtyng últtyq apatyn este ústaugha baylanysty.  1917–1933 jyldary ýsh dýrkin oryn alghan jasandy asharshylyqtar kezinde tikeley – 4 jarym million, joghaltqan yqtimal tabighy ósimdi qosqanda – 10  millionday jannan airyldyq. Jer-jerde anyqtalghan qorymdar basyn qaraytu, eldi mekenderde eskertkishter qoy, ólketanu múrajaylarynda arnayy búryshtar, bólimder ashu, evreylerding qonyr indet qúrbandaryna arnalghan «Yad va Shem» («Jad jәne Esim») muzeyi ispetti arnayy zertteu ortalyghy, tanymdy  ekspozisiyalary  bar kórneki ghylymy orda jasaqtau arqyly osy qaraly kezender shyndyghyn júrtshylyqqa әserli jetkizu jayyn oilanghan jón. Búdan birneshe jyl búryn «Ádilet» úsynghanday, meshitter men shirkeulerding 31 mamyr qarsanyndaghy júmada jamighattaryna asharshylyq qúrbandary jayynda arnayy uaghyz aitudy dәstýrge ainaldyruy qajet.  Búlar halqymyzdyng birligin arttyrugha jәne qalyng kópshilikting tarihy әdilettilikti aiqyn týsinuine ólsheusiz zor ýles qosatyn sharalardyng manyzdy bir parasy bolar edi.

Reti kelip túrghandyqtan, Almaty týbindegi Janalyq auylynda sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna túrghyzylghan memorialdy keshenge baylanysty mәseleni de ortagha saludy oryndy kórip otyrmyn. Memorial túrghan, «Ádilettin» qaramaghyndaghy 15 ga jer әli kýngi jayghastyryluyn tosuda. Memorial janyna sonda jatqan 4,5 myng qúrbannyng esimderi jazylghan estelik taqtalar qong, aza tútyp keletinder ýshin túraqjay, ghibadat etu oryndaryn (shaghyn meshit pen chasovnya) salu, aghash egu, qúrbandar beynelengen shaghyn arhiytekturalyq formalar túrghyzugha mýmkindikter jasau, aghash otyrghyzu sekildi júmystar qoghamdyq úiymdardyng kәsipkerlermen, biylikpen birlese qimyldaghandarynda ghana sәtti atqaryluy mýmkin. Qyzmetine kirisken  Qoghamdyq sanany janartu jónindegi últtyq komissiya múny qaperine alsa dúrys bolar edi. Bizding oiymyzsha, Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng  últtyq janarudy bolashaqqa senimdi baghdar retinde kórsetip, negizgi týiinderin tarata bayan etken baghdarlamalyq manyzdy maqalasynda aitylghan jәitterding tabysty oryndaluy ýshin jogharyda aitylghandardy da eskeru әbden qajet.

Beybit QOYShYBAEV, «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng orynbasary, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty.

 Abai.kz