Stambul uniyversiytetining professory Osman Fikry Sertqaya myrzamen súhbat

27 sәuir kýni Almaty qalasy, Qazaqstan halqy assambleyasynyng Dostyq ýiinde «Tamyry tereng әlipbi: jalpytýrkilik biregeylikting myzghymas negizi» atty týrki jazbalary men mәdeniyeti kýnderine arnalghan  halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótip, konferensiyagha otandyq jәne sheteldik (AQSh, Týrkiya, Orta Aziya elderi) týrkitanushy-ghalymdar,  qoghamdyq jәne gumanitarlyq baghyttaghy ghylymiy-zertteu instituttarynyng qyzmetkerleri, JOO-nyng oqytushy-professorlary, jas zertteushiler, ziyaly qauym jәne BAQ ókilderi qatysty. Atalghan jiyngha Stambul uniyversiytetining professory Osman Fikry Sertqaya myrza da shaqyrylghan edi. Alayda ol konfrensiyagha kele almady. Konfrensiyagha kele almauynyng sebebin Osman bey  Abai.kz aqparattyq portalynyng tilishisine әleumettik jeli arqyly baylanysqa shyghyp aityp berdi.

-Almatygha kelip, sizdermen quanyshty sәtterdi bóliskim-aq kelip edi. Alayda, Týrki Álemi Kongresi men Almaty konferensiyasynyng uaqyty bir kýnge belgilengendikten  Almatygha amalsyzdan jete almadym. Dese de, osy beynebaylanys arqyly ózimning keybir oi-pikirlerimdi sizdermen bólissem deymin.

-Osman bey, biz sizdi Almaty konfrensiyasynda «Kók týrik әlippesi» turaly aqparat beredi dep estip edik.

- Ras, men sizderge «Kóktýrik әlippesi» turaly aqparat bermekshi bolghanmyn. Kezinde Aziyanyng әr búryshynda oryn alghan tasqa qashalyp jazylghan tanbalardy oqyp týsinu mýmkin emes edi. Búl mәsele  daniyalyq oqymysty Vilgelim Tomsenning 1893 jyly  25 qazanda ashqan janalyghymen sheshilgendey boldy. Ol ghylymy janalaghyn 1893 jyly 15 jeltoqsanda Daniya Ghylym akademiyasynyng qabyrghasynda býkil dýniyege pash etti. Sonyng arqasynda qazirgi uaqytta úzyn sany 800-dey bolatyn tasqa qashalyp jazylghan runa tanbaly mәtinder kәsiby filologtardyng oquy men taldauynyng obektisi boldy. Ol Kýltegin, Bilgeqaghan jәne Tonykókting 38 runa әriptik  eskertkishi edi.

- Dúrys aitasyz. Búl әriptik eskertkishterge «Klassikalyq týrik әlipbiyi» atauy berildi emes pe?

- IYә, atalmysh runa jazuyna «Klassikalyq týrik әlipbiyi» atauy berildi. Uaqyt óte kele Bilgeqaghan men Kýltegin әlipbiyine Tonykóktegi birneshe týri qosyldy. Aziyanyng keng aumaghynda ornalasqan jәdigerler bir-birinen aiyrmashylyq kórsetkeni ýshin tanba sany da artyp otyrdy. Qazir úzyn sany 225 iri eskertkishte runa jazuy 26-dan 64-ke shyqty. Sondyqtan da Kóktýrik әlipbiyinen aiyrmashylghy bayqalghan jana tanbalar men dybystargha baylanysty «Kóktýrik tarihynyng mәseleleri» atty kitabymda arnayy toqtalyp óttim.

1990 jyly Ontýstik Eniysey ónirine jasalghan ghylymy ekspedisiya nәtiyjesinde qazirgi kýnde belgili eskertkishterding syrtynda ýshinshi topqa enetin basqa 22-den astam jәdiger tabyldy. Búl eskertkishterding qanday da bir transkripsiyalyq núsqasy nemese oqylu tәrtibi anyqtalmady. - Biliuimizshe,  ghylymy ortada búl eskertkishter «Ontýstik Eniysey Álipbiyi» dep atalady. Solay emes pe?

- IYә, ghylymy ortada búl eskertkishter «Ontýstik Eniysey Álipbiyi» dep atalady. Búl baghytta  Reseyde Igori Kyzlasov enbek etse,  Qazaqstanda jas ghalym, talapty inim Nәpil Bazylhan óz zertteulerin jýrgizude. I. Kyzlasov 57-ge juyq runanyng 14-in Eniysey jәne klassikalyq runa tanbalarymen sәikestigin anyqtap, qalghan eskertkishterding tildik jәne dybystyq erekshelikterin taba almaghandyghyn aitady.

Tildik belgileri anyqtalmaghan jәdigerlerding sany Orta Aziyada jýrgizilip jatqan ghylymy ekspedisiya nәtiyjesinde odan әri arta týsude. Búl túrghyda týrkitanushylar izdenis ýstinde ekendigi belgili.

Sondyqtan babalarymyzdyn, qazirgi tilmen aitqanda, «Klassikalyq kóktýrik әlipbiyi», «Eniysey әlipbiyi» jәne «Ontýstik Eniysey әlipbiyi» týrlerin qoldanghandyqtaryn anyqtay alamyz.

- Osman bey, «Klassikalyq kóktýrik әlipbiyi», «Eniysey әlipbiyi» jәne «Ontýstik Eniysey әlipbiyi» týrlerinen shygharyp Tonykók tanbasy turaly aityp berinizshi?

- Tonykók tanbasy «b » tanbaly bolyp keledi. Yaghny «bana», «beni» dybystaluy siyaqty. Villy Bang Kauptan beri, Villy Bang Kauptyng atauy boyynsha «Kóktýriksheden Osman tiline deyin» atty kitabynda Tonykók esertkishin Oghyz tili eskertkishi dep ataydy. Al osy eskertkishting 500 shaqyrymdyq manayynda tabylghan Kýltegin men Bilgeqaghan eskertkishinde kezdesetin tәueldik/jiktik jaghaular «m », yaghny «men»,«maghan», «meni» ynghayynda kezdesip, olar qypshaq tili elementterining izi ekendigining kórsetkishi retinde tanylady.

- Endi bir-eki auyz sózben otbasy әulet arasyndaghy derekterige toqtalyp ótseniz bolar edi?

- Kóktýrik Qaghanatynyng Qytay derekterindegi oqyluy «Achina» nemese «Asena qaghandyghy» retinde aitylatyny belgili. Múny «Kóktýrik bórileri», «Bozqúrt oghyldary» retinde audarma jasap keldi. Alayda sol qytay derekterinen basqa da erekshelikterdi bayqay alamyz. Mysaly, «Achina qaghandyghynyn» ókilderi ózderining qalyndyqtary retinde qytay derekterinde «ajete» dep kórsetilgenindey, «Ajete qaghandyghynan» qyz alady. Ajete qaghyndyghyndaghy eki qyzdyng biri – Qútlyq, yaghny Elteris Qaghangha kýieuge shyghady. Sinlisi Tonykókpen ýilenedi. Odan keyin Tonykókting qyzy әpkesining úly Bilgeqaghanmen ýy bolady. Sondyqtan 716 j. Kýlteginning Qapqan qaghannyng úly Il qaghan taqqa talasyp, jenip shyghyp, memlekettik lauazym iyeleri men sarbazdardy jazalaydy. Alayda osy jazalaudan bir kisi din aman sau qalady, ol Bilge Tonykók edi. Sebebi kim bolsa da әpkesining kýieuin, yaghny jezdesin jәne  jengesining әkesin óltire almas edi. Osy sebepten Kýltegin Bilgeqaghan eskerkishteri men Tonykók jazulary «qús qanaty talatyn qashyqtyqta» bir-birinen  450-480 shyqyrym jerde oryn tepken.

- Búl bir tarqata aitatyn әngimege úqsaydy. Shaghyn súhbatynyzgha rahmet.

Súhbattasqan Iliyas Aqbay

Abai.kz