ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى وسمان فيكري سەرتقايا مىرزامەن سۇحبات

27 ءساۋىر كۇنى الماتى قالاسى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ دوستىق ۇيىندە «تامىرى تەرەڭ ءالىپبي: جالپىتۇركىلىك بىرەگەيلىكتىڭ مىزعىماس نەگىزى» اتتى تۇركى جازبالارى مەن مادەنيەتى كۇندەرىنە ارنالعان  حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتىپ، كونفەرەنتسياعا وتاندىق جانە شەتەلدىك (اقش، تۇركيا، ورتا ازيا ەلدەرى) تۇركىتانۋشى-عالىمدار،  قوعامدىق جانە گۋمانيتارلىق باعىتتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، جوو-نىڭ وقىتۋشى-پروفەسسورلارى، جاس زەرتتەۋشىلەر، زيالى قاۋىم جانە باق وكىلدەرى قاتىستى. اتالعان جيىنعا ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى وسمان فيكري سەرتقايا مىرزا دا شاقىرىلعان ەدى. الايدا ول كونفرەنتسياعا كەلە المادى. كونفرەنتسياعا كەلە الماۋىنىڭ سەبەبىن وسمان بەي  Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تىلىشىسىنە الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى بايلانىسقا شىعىپ ايتىپ بەردى.

-الماتىعا كەلىپ، سىزدەرمەن قۋانىشتى ساتتەردى بولىسكىم-اق كەلىپ ەدى. الايدا، تۇركى الەمى كونگرەسى مەن الماتى كونفەرەنتسياسىنىڭ ۋاقىتى ءبىر كۇنگە بەلگىلەنگەندىكتەن  الماتىعا امالسىزدان جەتە المادىم. دەسە دە، وسى بەينەبايلانىس ارقىلى ءوزىمنىڭ كەيبىر وي-پىكىرلەرىمدى سىزدەرمەن بولىسسەم دەيمىن.

-وسمان بەي، ءبىز ءسىزدى الماتى كونفرەنتسياسىندا «كوك تۇرىك الىپپەسى» تۋرالى اقپارات بەرەدى دەپ ەستىپ ەدىك.

- راس، مەن سىزدەرگە «كوكتۇرىك الىپپەسى» تۋرالى اقپارات بەرمەكشى بولعانمىن. كەزىندە ازيانىڭ ءار بۇرىشىندا ورىن العان تاسقا قاشالىپ جازىلعان تاڭبالاردى وقىپ ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل ماسەلە  دانيالىق وقىمىستى ۆيلگەلم تومسەننىڭ 1893 جىلى  25 قازاندا اشقان جاڭالىعىمەن شەشىلگەندەي بولدى. ول عىلىمي جاڭالاعىن 1893 جىلى 15 جەلتوقساندا دانيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ قابىرعاسىندا بۇكىل دۇنيەگە پاش ەتتى. سونىڭ ارقاسىندا قازىرگى ۋاقىتتا ۇزىن سانى 800-دەي بولاتىن تاسقا قاشالىپ جازىلعان رۋنا تاڭبالى ماتىندەر كاسىبي فيلولوگتاردىڭ وقۋى مەن تالداۋىنىڭ وبەكتىسى بولدى. ول كۇلتەگىن، بىلگەقاعان جانە تونىكوكتىڭ 38 رۋنا ارىپتىك  ەسكەرتكىشى ەدى.

- دۇرىس ايتاسىز. بۇل ارىپتىك ەسكەرتكىشتەرگە «كلاسسيكالىق تۇرىك ءالىپبيى» اتاۋى بەرىلدى ەمەس پە؟

- ءيا، اتالمىش رۋنا جازۋىنا «كلاسسيكالىق تۇرىك ءالىپبيى» اتاۋى بەرىلدى. ۋاقىت وتە كەلە بىلگەقاعان مەن كۇلتەگىن الىپبيىنە تونىكوكتەگى بىرنەشە ءتۇرى قوسىلدى. ازيانىڭ كەڭ اۋماعىندا ورنالاسقان جادىگەرلەر ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىق كورسەتكەنى ءۇشىن تاڭبا سانى دا ارتىپ وتىردى. قازىر ۇزىن سانى 225 ءىرى ەسكەرتكىشتە رۋنا جازۋى 26-دان 64-كە شىقتى. سوندىقتان دا كوكتۇرىك الىپبيىنەن ايىرماشىلعى بايقالعان جاڭا تاڭبالار مەن دىبىستارعا بايلانىستى «كوكتۇرىك تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» اتتى كىتابىمدا ارنايى توقتالىپ ءوتتىم.

1990 جىلى وڭتۇستىك ەنيسەي وڭىرىنە جاسالعان عىلىمي ەكسپەديتسيا ناتيجەسىندە قازىرگى كۇندە بەلگىلى ەسكەرتكىشتەردىڭ سىرتىندا ءۇشىنشى توپقا ەنەتىن باسقا 22-دەن استام جادىگەر تابىلدى. بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ قانداي دا ءبىر ترانسكريپتسيالىق نۇسقاسى نەمەسە وقىلۋ ءتارتىبى انىقتالمادى. - بىلىۋىمىزشە،  عىلىمي ورتادا بۇل ەسكەرتكىشتەر «وڭتۇستىك ەنيسەي ءالىپبيى» دەپ اتالادى. سولاي ەمەس پە؟

- ءيا، عىلىمي ورتادا بۇل ەسكەرتكىشتەر «وڭتۇستىك ەنيسەي ءالىپبيى» دەپ اتالادى. بۇل باعىتتا  رەسەيدە يگور كىزلاسوۆ ەڭبەك ەتسە،  قازاقستاندا جاس عالىم، تالاپتى ءىنىم ءناپىل بازىلحان ءوز زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزۋدە. ي. كىزلاسوۆ 57-گە جۋىق رۋنانىڭ 14-ءىن ەنيسەي جانە كلاسسيكالىق رۋنا تاڭبالارىمەن سايكەستىگىن انىقتاپ، قالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ تىلدىك جانە دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىن تابا الماعاندىعىن ايتادى.

تىلدىك بەلگىلەرى انىقتالماعان جادىگەرلەردىڭ سانى ورتا ازيادا جۇرگىزىلىپ جاتقان عىلىمي ەكسپەديتسيا ناتيجەسىندە ودان ءارى ارتا تۇسۋدە. بۇل تۇرعىدا تۇركىتانۋشىلار ىزدەنىس ۇستىندە ەكەندىگى بەلگىلى.

سوندىقتان بابالارىمىزدىڭ، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، «كلاسسيكالىق كوكتۇرىك ءالىپبيى»، «ەنيسەي ءالىپبيى» جانە «وڭتۇستىك ەنيسەي ءالىپبيى» تۇرلەرىن قولدانعاندىقتارىن انىقتاي الامىز.

- وسمان بەي، «كلاسسيكالىق كوكتۇرىك ءالىپبيى»، «ەنيسەي ءالىپبيى» جانە «وڭتۇستىك ەنيسەي ءالىپبيى» تۇرلەرىنەن شىعارىپ تونىكوك تاڭباسى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى؟

- تونىكوك تاڭباسى «ب » تاڭبالى بولىپ كەلەدى. ياعني «بانا»، «بەنى» دىبىستالۋى سياقتى. ۆيللي بانگ كاۋپتان بەرى، ۆيللي بانگ كاۋپتىڭ اتاۋى بويىنشا «كوكتۇرىكشەدەن وسمان تىلىنە دەيىن» اتتى كىتابىندا تونىكوك ەسەرتكىشىن وعىز ءتىلى ەسكەرتكىشى دەپ اتايدى. ال وسى ەسكەرتكىشتىڭ 500 شاقىرىمدىق ماڭايىندا تابىلعان كۇلتەگىن مەن بىلگەقاعان ەسكەرتكىشىندە كەزدەسەتىن تاۋەلدىك/جىكتىك جاعاۋلار «م »، ياعني «مەن»،«ماعان»، «مەنى» ىڭعايىندا كەزدەسىپ، ولار قىپشاق ءتىلى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءىزى ەكەندىگىنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە تانىلادى.

- ەندى ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن وتباسى اۋلەت اراسىنداعى دەرەكتەرىگە توقتالىپ وتسەڭىز بولار ەدى؟

- كوكتۇرىك قاعاناتىنىڭ قىتاي دەرەكتەرىندەگى وقىلۋى «اچينا» نەمەسە «اسەنا قاعاندىعى» رەتىندە ايتىلاتىنى بەلگىلى. مۇنى «كوكتۇرىك بورىلەرى»، «بوزقۇرت وعىلدارى» رەتىندە اۋدارما جاساپ كەلدى. الايدا سول قىتاي دەرەكتەرىنەن باسقا دا ەرەكشەلىكتەردى بايقاي الامىز. مىسالى، «اچينا قاعاندىعىنىڭ» وكىلدەرى وزدەرىنىڭ قالىڭدىقتارى رەتىندە قىتاي دەرەكتەرىندە «اجەتە» دەپ كورسەتىلگەنىندەي، «اجەتە قاعاندىعىنان» قىز الادى. اجەتە قاعىندىعىنداعى ەكى قىزدىڭ ءبىرى – قۇتلىق، ياعني ەلتەرىس قاعانعا كۇيەۋگە شىعادى. ءسىڭلىسى تونىكوكپەن ۇيلەنەدى. ودان كەيىن تونىكوكتىڭ قىزى اپكەسىنىڭ ۇلى بىلگەقاعانمەن ءۇي بولادى. سوندىقتان 716 ج. كۇلتەگىننىڭ قاپقان قاعاننىڭ ۇلى يل قاعان تاققا تالاسىپ، جەڭىپ شىعىپ، مەملەكەتتىك لاۋازىم يەلەرى مەن ساربازداردى جازالايدى. الايدا وسى جازالاۋدان ءبىر كىسى ءدىن امان ساۋ قالادى، ول بىلگە تونىكوك ەدى. سەبەبى كىم بولسا دا اپكەسىنىڭ كۇيەۋىن، ياعني جەزدەسىن جانە  جەڭگەسىنىڭ اكەسىن ولتىرە الماس ەدى. وسى سەبەپتەن كۇلتەگىن بىلگەقاعان ەسكەركىشتەرى مەن تونىكوك جازۋلارى «قۇس قاناتى تالاتىن قاشىقتىقتا» ءبىر-بىرىنەن  450-480 شىقىرىم جەردە ورىن تەپكەن.

- بۇل ءبىر تارقاتا ايتاتىن اڭگىمەگە ۇقسايدى. شاعىن سۇحباتىڭىزعا راحمەت.

سۇحباتتاسقان ءىلياس اقباي

Abai.kz