Erdәulet BERLIBAEV,  tarih ghylymdarynyng kandidaty

1991 jyly KSRO-nyng qúlauymen órmekshining torynday shyrmaghan imperiyalyq sayasat ayaq­taldy. Búl prosess ózinen ózi jýzege asqan joq. Demokratiyalyq kýshterding qoghamdyq sayasy bel­sendiligining nәtiyjesinde jýzege asty. Osy kýr­deli sayasy proseste Qazaqstan intelliygensiya­synyng orny erekshe.

1985 jyldardyng qarsanynda tereng eko­no­mikalyq, әleumettik, sayasy daghdarystyng tabal­dyryghynda túrghan KSRO-nyng әkimshilik jýiesi qa­zirgi zamannyng talaptaryna jauap bere almaytyn edi. Ókinishke oray Kenes túsyndaghy intelliygent­terding bir bóligi kommunistik adamgershilik, әdildik múratyna berile sengendikten sol qauipti sayasy nauqandy dәriptedi.

Erdәulet BERLIBAEV,  tarih ghylymdarynyng kandidaty

1991 jyly KSRO-nyng qúlauymen órmekshining torynday shyrmaghan imperiyalyq sayasat ayaq­taldy. Búl prosess ózinen ózi jýzege asqan joq. Demokratiyalyq kýshterding qoghamdyq sayasy bel­sendiligining nәtiyjesinde jýzege asty. Osy kýr­deli sayasy proseste Qazaqstan intelliygensiya­synyng orny erekshe.

1985 jyldardyng qarsanynda tereng eko­no­mikalyq, әleumettik, sayasy daghdarystyng tabal­dyryghynda túrghan KSRO-nyng әkimshilik jýiesi qa­zirgi zamannyng talaptaryna jauap bere almaytyn edi. Ókinishke oray Kenes túsyndaghy intelliygent­terding bir bóligi kommunistik adamgershilik, әdildik múratyna berile sengendikten sol qauipti sayasy nauqandy dәriptedi.

Biraq sol tústaghy Qazaqstan kompartiyasy Ortalyq Komiytetining 1990 jylghy 17 tamyzdaghy qaulysynda (protokol №2) búghan deyin resmy týrde aitylyp kelgen kemeldengen sosializm konsepsiyasynyng naqty ómir sýruge sәikes kel­meytindigin mәlimdeldi. Atalghan kezendegi songhy onjyldyqta últtyq tabys 10,3 %-dan 1%-gha deyin qúldyrap ketti /1,8/. Qalyptasqan qoghamdyq sayasiy-әleumettik jaghday ruhany salany janartudyng qajettiligin aiqyndady. Ókinishke oray totaliy­tar­lyq qoghamnyng partiyalyq basshylyghy syn kerek de­genmen ózderine esh syndy qabyldamaytyn. Syn aitatyn, syn túrghysynda oilay alatyn intelliygensiya­syz damyghan industrialdy qogham jolyna týsu mým­kin emes ekendigi damyghan elder tәjiriybesinen belgili. Degenmen respublika intelliygensiyasynyng biraz bóligi Gorbachevtyng qayta qúru úrandarynan kóp ýmit kýtti. Sondyqtan «Qayta qúru úra­nyn eseley týseyik!» degen atpen Qazaqstannyng shygharmashylyq jәne ghylymy intelliygensiyasy ókilderining respublika túrghyndaryna arnalghan ýndeui jariyalandy. Ýndeuden «...qayta qúru demokratiyalyqtyn, partiyalylyqtyng naghyz mektebine ainaldy... iske quatty serpin berdi» degen joldardy oqugha bolady /2/. Biraq búl ýmit úzaqqa barmady. Gorbachevtyng әreketi de ózine deyingi basshylardyng biylikke jetisimen ózderin isker de reformator etip kórsetkisi kelgen aila-sharghylardyng jalghasy ekenin uaqyt kórsetti. 1986 jylghy Qazaqstandaghy demokratiyalyq qozghalystyng jazyqsyz jazalanuyna naq osy Gorbachev basqarghan sayasy jýie sebepker boldy. KSRO-daghy narazylyqtyng bastamasy bolghan osy oqighadan keyin, Baltyq boyy elderinde, gruzinderde jalghasyp, daghdarystyng shegine jetui imperiyanyng ordasyndaghy (Mәskeu) 1991 jylghy tamyz tónkerisine alyp keldi. Respublikalardyng taghdyry qyl ýstinde túrghan osy tústa Qazaqstan intelliygensiyasynyng qoghamdyq sayasy qyzmeti de әr qily qalyptasty. Olar osy tústaghy burokrat chinovnikterdin, isti búrmalaushylardyng әdiletsiz isterin әshkereledi.

Úly jeltoqsan oqighasynan keyin jýzdegen, myndaghan adamdardyng taghdyry tәlkekke týsti. Kóptegen intelliygentter qyzmetterinen quylghanymen, azamattyq baghyttarynan esh shegingen joq. Qoghamda jazushy, ghalym, artist, taghy basqa intelliygensiya ókilderining sózining bedeli joghary ekeni belgili.

Memleketting ruhany jay-kýii, órkeniyet den­geyi naq sol ghylym, mәdeniyet, óner qayratkerle­rining qyzmetine baylanysty. Jariyalylyq pen demokratiya jaghdayynda Kolbin Qazaqstannan ketken song respublika intelliygensiyasynyng qo­ghamdyq sayasy qyzmeti keninen sipat aldy. 1989 jylghy mamyr plenumynda N.Á.Nazarbaev elimiz­ding birinshi basshylyghyna úsynylghannan keyin eldigimiz tanyla bastady. Búl tústa eng qauiptisi - últtyq tilimizge qauip tónip túrghan. Osyghan oray til mәselesi Qazaqstan intelliygensiyasynyng al­dyndaghy eng kýrdeli mәselege ainaldy. Jana ja­riyalylyq mýmkindikterin paydalanghan elimizding pa­rasatty, el qamyn oilar shygharmashylyq jәne ghy­lymy intelliygensiyasynyng bir toby respublika túrghyndaryna arnalghan ýndeu jariyalady: «Til bolmasa halyq ózining oiyn, sezimin, dýniyege degen kózqarasyn jetkizuge dәrmensiz... Biraq bizdi týrli últ ókilderining respublikagha esimi berilgen qazaq tilining taghdyry erekshe alandatady. Ony qoldanu ayasy birtindep taryla týsude. Ghalymdardyng derekterine qaraghanda «býginde qazaq tili qoghamdyq ómirding 10 salasynda ghana belsendi qyzmet atqarady. Bizderge búl mәseleni dýrys sheshuding joly qazaq tilining memlekettik til statusyn beru bolyp kórinedi», dep /2/, Qazaqstandaghy til mәselesining óte auyr jaghdayyn býkil elge bildirdi. Kezinde patsha iydeologtary: «Olardy jazu-syzuy bar tilge ie etsek, ony mektep ómirine engizuine mýmkindik tughyzsaq, sol arqyly olardyng belgili bir halyq bolyp qalyptasyp damuyna jaghday jasadyq dey ber» - dep ýreyi úsha jazghan eken /3/. Totalitarlyq sosializm jyldarynda Mәskeudegi otarshyl basshylyq osy prinsipten taymaghan. Til mәdeniyetine degen teris kózqaras qazaq halqynyng ghasyrlar boyghy qalyptasqan әde­biyetine, tarihyna, salt-dәstýrine salqynyn tiy­gizdi. Qazaqstan intelliygensiyasy júrtshylyqtyng talap etuimen «Til turaly zan» jobasyn jasap, 1989 jyly 22 qyrkýiekte «Qazaq KSR-ining tilder jәne til sayasaty turaly» zandy dayarlap bekit­tirdi /4/. Kezinde shyghystanushy ghalym V.V.Radlov: Memlekettik tildi bilmeytin adam elding tany­mal belsendi azamaty bola almaydy /5/, - dep әdil bagha bergen. Osyghan oray halqymyzdyng bir­tuar úldarynyng biri M.Áuezov: Óz tilin, әdebiye­tin bilmegen, qadirlemegen intelliygent tolyq mәndi intelliygent emes, - degen bolatyn /6/.

Osynday sharalardyng jýrgizilgenine qara­mastan 1995 jyldardyng ózinde kóptegen oqu oryndarynda qazaq tilin oqytu shet tilderin oqy­tudan da qiyndyqqa týskenin múraghat mate­rialdarynan molynan kezdestirdik /7/.

Tәuelsizdik qarsanynda Qazaqstan intel­liygensiyasynyng әr týrli baghyttaryn anyqtaytyn enbekter men maqalalar jazylghan joq. Jana jaghdaygha baylanysty Qazaqstanda 1986 jyly respublika intelliygensiyasynyng qoghamdyq sayasy qyzmetin aiqyndaytyn ekologiyalyq klubtar qozghalysy payda boldy. Osy tanymal qoghamdyq úiymdar negizinde 1987 jyly tamyzda Almatyda «Inisiativa» birlestigi qúryldy. 1987 jyly qarashada «Aral-Balqash» mәselesi jónindegi qo­ghamdyq komiytet» qúryldy. Búl úiym 1995 jy­ly «Aral-Aziya-Qazaqstan qoghamdyq komiyteti» bo­lyp ózgertildi. Negizgi úiytqysy Qazaqstan iyn­telliygensiyasy bolghan qoghamdyq úiymdar men qozghalystar Qazaqstan halqynyng totalitarizmge qarsy sanasynyng oyanuynda erekshe ról atqardy.

Ekologiyalyq qozghalystar halyqtyng sayasiy-әleumettik belsendiligin kóteru, azamattardyng jana bastamalaryna qúqyqtyq-konsulitasiyalyq, habarlyq-eksperiymenttik qoldau kórsetu mindetin algha qoydy. Intelliygensiya ókilderining belsendiligi nәtiyjesinde qúrylghan «Aral-Aziya-Qazaqstan qoghamdyq komiyteti» komissiyasy kezinde bakteriologiyalyq qaru synaqtan ótkizilgen Aral tenizindegi qúpiya qala Vozrojdeniyede bolugha qol jetkizdi. Qúramy negizinen ghalymdar­dan qúralghan komissiya qala әkimderimen, әskery әkimdermen kezdesip, alghash ret mәselening mәnin anyqtau júmystaryn jýrgizdi /8/. Nәtiyjesinde songhy bes jylda Aral aimaghynda týrli auru­lar 3 ese, әskerge shaqyrylghan jas jigitterding әs­kerge jaramaytyndary 3 ese, sәbiyler ólimi 5 ese óskeni anyqtaldy. Aral óz dengeyinen 17 metrge tómendep, qasiretke úshyraghan. 1980-1985 jyldary respublikada 3,5 myng joghary bilimdi, 3,1 myng orta bilimdi su sharuashyly­ghyna qatysty týrli mamandar dayarlanypty /9/.

Intelliygensiya ókilderi «kókti» tirek ete otyryp әmirshildik-әkimshildik totalitarlyq tәr­tippen qarsylasa bastady. Bir ghana kommunistik partiya ýstemdigi túsynda oppozisiya ashyq týrde mýmkin bolmaghan kezende Qazaqstan Jazushylar odaghynyng bastamasymen qúrylghan әleumettik-ekologiyalyq birlestik birtindep sayasy baghyt ala bastady. «Jasyldar» qozghalysy alghashqy kezen­de student jastardy, júmysshylardy biriktirdi.

1989 jyly aqpan aiynda qúrylghan «Nevada-Semey» antiyadrolyq qozghalysy basynda eko­logiyalyq birtindep sayasy mәnge ie boldy. 1990 jyldyng qarsanynda Qazaqstandaghy biylik keng búqaralyq sipat alyp bara jatqan «Nevada-Semey», «Ádilet», taghy basqa ekologiyalyq ba­ghyttardaghy toptarmen kelisip, talaptaryn qoldau­gha mәjbýr boldy. Sebebi:

1. Ortalyqtyng sayasy óktemdigi әlsirey bastady.

2. Qoyylghan talaptar býkil qazaq halqynyn, beybitshilik sýigish barlyq dýnie jýzi halyqta­rynyng talaptaryna ainalyp otyrghandyqtan, onymen kelispeske shara qalmady.

3. Osy kezenge deyin Qazaqstan basshylyghynyng kóbi kommunistik iydeyalargha sengen, endi onyng kýsh qoldanu qýraly ekenine kózderi jete bastady. Qazaqstanda milliondaghan qoltanba jinalyp, Gorbachev pen Bushqa yadrolyq synaugha birlesip moratoriy jariyalau jóninde ýndeu qabyldady. Sóitip, 1991 jyly Semey poligonynda yadro­lyq synaqqa tiym salu jóninde respublika preziydentining qaulysy jariyalandy.

Qazaqstan intelliygensiyasynyng sayasiy-qo­gham­dyq qyzmeti 1990 jyldary erekshe órledi. Par­tiya múraghatynan Ortalyq komiytetting iydeologiya bólimining mynaday mәlimdemesi kezdesti: 1990 j. Qazaqstanda 100-ge juyq sayasy erikti qoghamdyq toptar esepke alynsa, onyng otyzy - Almatyda.

Eger 1989 jyly 39 sayasy aksiyalar, miting, jinalys, narazylyq, konferensiya, ereuil ótki­zilse, 1990 jyly 7 aida 60-qa juyq osynday qozghalystar boldy (múnyng ishinde ashtyq ja­riyalaushylar bar). Baqylau úiymdary 1990 jy­ly qyrkýiek-jeltoqsan ailarynda sayasy úiym­dardyng belsendiligi kýsheye týsedi dep qorytyndy jasaghan /10/.

1990 jylgha deyin 20-gha juyq sayasy úiymdar júmys jasasa, 1991 jyly kóktemde 120-gha juyq sayasiy-qoghamdyq úiymdar tirkelgen. Ne­giz­gi úiytqysy intelliygensiya ókilderi bolghan búl úiymdar sayasi, mәdeni, aghartu tarihi, ekologiya­lyq, taghy basqa salalar boyynsha júmys jasa­dy. Búlardyng ishinde «Alash», «Jeltoqsan», t.b. osy kezende syn aitumen qatar, sol tústaghy Qa­zaqstan kompartiyasymen qatynasty mýlde ýzip, onyng mýsheliginen jappay shyghudy jaqtap, ashyq týrde ýgit-nasihat jýrgizdi. Múnyng ózi memlekettik qauipsizdik komiyteti men ishki ister bólimi tarapynan qaqtyghystar tughyzyp otyrdy /11/.

Búl tústa Qazaqstan intelliygensiyasynyng qo­ghamdyq sayasy belsendiligi joghary sipat aldy. 1991 jyly 28 tamyzda QazKSR-ynyng songhy plenumynda Respublikadaghy kommunistik partiya qyzmetin toqtatty.

1991 jyldyng jeltoqsany adamzat tarihyn­da 1917 jyly bastalghan bolisheviktik ekspe­riymentting ayaqtalghan aiy bolumen qatar, Resey­lik imperiyanyng da ayaqtalu jyly boldy.

Totalitarizmdi talqandauda ziyaly qauym az enbek sinirgen joq. Biraq ekonomikalyq tútqalardy retteytin dayyn demokratiyalyq memleket ornay qalghan joq. Ókinishke oray bizge ony әmirshildik-әkimshildik jýiening qirandysy ýstinde ornatugha tu­ra keldi. 1991 jyly qúramyndaghy elderdi órmek­shining torynday shyrmap alghan KSRO resmy týrde sayasy qyzmetin toqtatty. Búl prosesting jýzege asuynda Qazaqstannyng demokratiyalyq kýshteri az enbek sinirgen joq. 1991 jyly 25 qazanda Qazaq­stan Respublikasynyng Egemendigi turaly Zannyng qabyldanuy san ghasyrlardaghy el halqynyng arman-maqsatynyng jýzege asuy boldy. El preziydentine qiyn-qystau tústa óz ainalasyna ziyaly qauym arasynan basqaru kadrlaryn iriktep alu onaygha týsken joq. Qazaqstan intelliygensiyasynyng qoghamdyq sayasy qyzmeti tәuelsiz elding tik túryp ketu maqsatyna júmsaldy. Kezinde sayasattyng qyr-syryn jetik bilgen kiyeli biylerding biri: «El biyleushi qoghamda el arasynan shyqqan aibarly, aqyldy adamdardy jinasa abyroygha bólenedi. Olardan saqtanyp syrtqa tepse, ózine bitpes jau әzirleydi. Onday adamdardyng biri myngha tatidy» - degen eken. «Janynda aqylsyz myndy ústaghannan góri, aqyldy birdi ústa» degen ósiyet jәne bar. Amerikanyng ataqty demokraty Tomas Djefferson: «Mening oiym әkimshilikke, elge, júrtqa bedeldi, qabiletti adamdardy kóptep top­tastyru», - dese kerek. Qazaq biyleri men ame­rikan demokratynyng osy sózderining arasynda bir baylanys jatqan joq pa! Halyqtar tәjiriybesi әdil bolsa, el baskaru isinde ortaqtyq, úqsastyq bar ekenin kórsetedi. Ókinishke oray qazaq biylerining úlaghatty sózderi men qúndy tәjiriybelerin tota­litarlyq iydeologiya jyldary eskining qaldyghy dep moyyndamay kelgenbiz. Halyqta «Syn týzelmey, min týzelmes» degen úlaghatty sóz bar. Qatelespeytin jan bolmas. Biylik basyndaghylar mýlt ketken jaghdayda ótkir syn aityp, úsynys joba bere alatyn partiyalar oryn alsa, kemshilikter der kezinde joyylady. Búl túrghyda Qazaqstan intelliygensiyasynyng qoghamdyq-sayasy qyzmeti óz mindetin oryndauda halyq talabyna sәikes boluy kerek dep esepteymiz. Býgingi tәuelsiz Qazaqstannyng irge tasyn qalaghan ziyaly qauymgha bolashaqtaghy kiyeli, kýrdeli mindetterdi sheshu taghy da búiyryp túr.

Halyqtyng kýshi onyng intelliygensiyasynda. Totalitarlyq jýiening ydyrauynda Qazaqstan intelliygensiyasynyng qoghamdyq sayasy qyzmeti ózindik erekshelikterimen aishyqtaldy, búl qyzmet tәuelsiz elimizding damuynda ýzdiksiz jalghasuda.

«Qazaq tarihy» jurnalynan