Júma, 19 Sәuir 2024
«Soqyr» Femida 11529 2 pikir 8 Mausym, 2017 saghat 12:36

Jersiz qazaq - jetim qazaq

Búrynghysy búrynghy ma, jaz shyqqaly jer mәselesi ushyghyp ketti. Jerding mәselesin ushyqtyryp otyrghan tipti de qara halyq emes, ushyghudy shegine jetkizip otyrghan bizding biylik!

Ayaghyndy qiya bassan, aldynnan jerdi saudagha salghandardyng mәselesi shygha keledi. 24 mamyr kýni Pavlodar qalasynan Serikbay Álibaev, Astanadan Qayyrly Omar jolshybay maghan soghyp, Kókshetau arqyly Soltýstik Qazaqstan oblysyndaghy Aqjar audanyna jolsapargha shyqtyq. Aqjar audanyndaghy Bostandyq auylynda sol kýni auyl túrghyndarynyn, yaghny sharuashylyq qojalyqtarynyng uәkilderining audan basshylarymen otyrysy ótpekshi bolyp belgilengen eken. Kýn tәrtibinde – jer mәselesi. «Audan ortalyghynan keledi» degen basshylardy keshke deyin kýtip-kýtip, kelmegen son, auyldyq әkimshilikting ghimaratyna jinalghan júrtshylyqtyng kókeytesti shaghymdaryn tyndadyq.

Kenester ýkimeti kezinde, egemendigimizdi alghangha deyin Bostandyq auylyndaghy ýiler sany – 560, al orta mektepte oqityn balalar sany da sol shamada bolghan deydi. Kóshelerinde tas joly jәne auyldy qorshaghan qalyng ormany bolypty. Al qazir olay dep aita almaysyn: 560 ýiden qalghany 200-dey ghana ýi. Kóptegen ýiler qiratylyp, kónilge ýrey ýiirip, qanqighan qabyrghalary ghana túr. Tap bir soghys bolyp ótkendey. Bir kezdergi auyldyng kórki – Mәdeniyet sarayy da qirap bitken. Býkil auyldy jylumen qamtamasyz etetin eki qazandyq bar eken, ony da qúrtyp tynypty. Kómirding baghasy men tasymaldauy ondaghan esege kóbeyip, túrghyndary auyldy ainala ósken aghashty otap tastaghan kórinedi... Qystyng kýngi borandarda audan ortalyghy Aqjar men eki ortadaghy jol jabylyp qalyp, auruhanagha jete almay, baqilyq bolyp ketkender de bar eken. Joldy arshiyn dese, jol tazalaytyn tehnika audan ortalyghynda ghana bar jәne janarmay qat, joqtyng qasy deydi.

Búl auyl kezinde búrynghy Kókshetau oblysyna qaraghan eken. Kókshetau – Omby tas jolynyng boyynan Dәuit temirjol beketinen solgha búrylghanda, 30 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. Manayynyng bәri egistik jerler jәne 7 shaqyrym jerde Kishi Qaroy ýlken kóli bar. «Balyghy jylqy jusatpas, baqasy kisi úiyqtatpas» deytindey, aidyn shalqar kóldi de kelimsekter iyelenip alypty. Sol kólding belsizdikti emdeuge dәri jasalynatyn qyzyl qúrtyn bәlen dollargha Qytaygha satyp, paydagha shash-etekten batyp jatsa kerek. Al auyl túrghyndary bolsa, it minip, iyrek qamshylap, aqshanyng joqtyghynyng tauqymetin tartyp otyr.

Bostandyq auylynyng jeri 23 000 gektar da, «Bostandyq» JShS-ning egistik jerining aumaghy 6214 gektar, shabyndyq jeri 4000 gektardyng ar jaq-ber jaghynda. Egemendikti alghangha deyin auylda limonad, shújyq jasau, nan-toqash pisiretin jәne taghy basqa tamaq ónimderin shygharatyn shaghyn sehtary auyldyng adamdary týgili, kórshi Omby qalasynyng túrghyndaryna deyin azyq-týlikpen qamtamasyz etip otyrypty.

Al endi egemendigimizdi aldyq dep, bórkimizdi aspangha atyp, sheksiz shattyqtan esimiz auysyp jatqan mezgilde, Bostandyq auyly kýirep, 560 ýiden 200-dey ghana ýy qalghan eken. Orta mektepte oqityn 500-den astam oqushy balalardyng sany kýrt kemip, osy kýnde nebәri 150 ghana oqushy mektepke barady.

3000-nan astam iri qara maly, 1 myng basqa tayau jylqysy, 1 myng bas shoshqa fermasy egemendikti alghannan keyin kóp úzamay jappay «jan tapsyrypty». Mal qoralardyng qabyrghasy da qalmaghan, typ-tipyl, jermen-jeksen bolghan. Auyldyng shetinde ornalasqan astyq qabyldau qoymasynyng da jaghdayy adam jylarlyq, tonalyp bitken. Auylda júmys bolmay qalghan son, túrghyndary «balapan – basyna, túrymtay – túsyna» degendey, toz-tozdary shyghyp, kýnkóris ýshin qalalargha qanghyryp ketipti.

Jinalghan auyldyng túrghyndary bizge: «Osy bizderdi, yaghny qazaq jerindegi halyqty qúrdymgha tirep qoyghan kisining atyn atay alasyzdar ma?» – dep súraq qoydy. Súraqtarynyng jauaptaryn ózderi de bilip otyrghan júrtshylyqqa ne deyik – iyghymyzdy qiqandattyq ta qoydyq... Eger qúrdymnyng iyegerining atyn atasaq, sol kýni-aq auyl әkimining taghdyry jahannәmgha keteyin dep túrghan son, qalay ony jamandyqqa iyterersin?

 

Auyldyng kýireuine basty sebep – «naryqtyq ekonomika» («әueli – ekonomika, sosyn – sayasat») degeni ekenin әlgi auyldaghy enkeygen qariyadan enbektegen balagha deyin bilip alypty. «Barter degen pәlesi shyghyp, Ombydan janarmay-jagharmaygha aiyrbastaugha sovhozdyng maly jappay soyylyp, Resey men Qazaqstannyng eki arasy qan sasydy», – deydi Kishi Qaroy (Bostandyq auylynyn) auyldyq okrugining әkimi Ermek Qayyrjanovtyng kabiynetine jinalghan auyldyqtar.

«Sovhozdyng maly jappay pyshaqqa ilinip, kóktemde egin eguge janarmay bolmay, sepken kýnning ózinde egin oraghy kezinde taghy da janarmay-jagharmay jetpey, taryghugha úshyraghan kezimizde aspangha órmelep shyqqan kýnimizdey bolyp, Viktor Bogdanes degeni payda boldy kókjiyekten. «Jarylqaymyn, qayyrshylyqtan qútqaramyn, auyldaryndy gýldetemin!» – dep, әlgi «Bogvi» degen sharuashylyqtyng qojayyny Bogdanes 2007–2008 jj. 51 payyz jerimizge ie bolyp, Mústar Arynghazin degen qyzyl diyrektory 44 payyzdyng qúryltayshysy boldy. Al naqty jer iyesi Bostandyq auylynyng túrghyndary 5 payyzgha «riza» boldyq. Sodan bastaldy ghoy jynoynaghymyz! Jalpy aumaghy 23 myng gektar jerimizdi kepildikke qoyyp, Bogdanes degeni «Bostandyq» JShS-ning 12 million salyq tólemegen qaryzyna qaramay, bankterden milliardtap qaryzgha qarajat ala bastady. Ol aqshalardyng qayda ketip jatqanyn bir Qúday biledi, emis-emis estiytinbiz «Burabayda shipajay, demalys oryndaryn salyp alypty» dep.

Basynda azdaghan biday, jem-shóp alyp túrushy edik, bara-bara odan da qaghyla bastadyq. Qanshama jyl istep kelgen qiytúrqylyqtary ýshin týrmege otyrarynyng aldynda 2009 jyly sharuashylyq qojayyny Bogdanes bizding jerimizding 51 payyzyn qaydaghy bir Viktor Galin degenge shart jasasyp, syilap jiberdi. Al «Bostandyq» JShS-ning jarghysy әli kýnge deyin ózgergen joq, sol kýiinde túr. Jalpy, Aqjar audanynyng 163 myng gektar jeri «Bogviy», yaghny Bogdanesting iyeliginde. Al onyng ýstinen qaraytyn qojayyndary – Moskva qalasynyng eks-meri Lujkov pen onyng qatyny ekeni de eshkimge de qúpiya emes. Aldynghy jyldary Aqmola oblysyna 80 myng gektar jerding iyesi Kulagin myrza әkim bolyp taghayyndalghan kýnning ertenine týrmede otyrghan Bogdanesti eshtene bolmaghanday týrmeden shygharyp jiberip, qúqyq qorghau oryndary onymen qimay-qimay, jylap-syqtap qoshtasqan edi. Sodan beri «shyqpa, janym, shyqpa» dep kýn kórip kele jatyr edik, «jer astynan jik shyqty, eki qúlaghy tik shyqty» degendey, Kókshetaudyng qaltalysy Ibragim Sattybaev degeni shyqty: «Bostandyqtyng jerin týgeldey satyp alamyn» dep. 2016 jyly 5 mamyrda shyqqan preziydent Nazarbaevtyng Jer kodeksine engizilgen jer satugha, jerimizdi jalgha berudi toqtatugha jariyalaghan moratoriyine qaramay, 31 mamyr kýni 6214 gektar jerimizding mýlki kepildikte túrghanymen taghy júmysy joq, auyldy aldymen qoghamdyq mýlkinen aiyrghan son, 19 million tengege Sattybaevqa sot oryndaushylary arqyly jerimizdi satyp jiberdi.

Al osy kezde kórshi Kuzbas auylynyng «Voshodskiy» JShS-ning 6000 gektarday jeri 112 million tengege satylyp ketti. Sonda Bostandyq auyly jerining 1 gektary 3166 tengege satylsa, Kuzbas auyly jerining әrbir gektary 18 666 tengege satylghan. Ekeuining baghasynyng aiyrmashylyghyn týsinip otyrghan shygharsyzdar? Janadan payda bolghan bastyghymyz Sattybaev myrza: «5 payyz ýlesterindi tek auylda túryp jatqan túrghyndargha ghana beremin, syrtta jýrgen payshylargha týk te joq!» – dep, býirekten siraq shygharyp otyr. Biz: «Onda, jaraydy, biz saghan satyp alghan jerinning aqshasyn, 19 million tengeni qaytarayyq, al sen bizge jerimizdi ózimizge qaytaryp ber», – desek, «6214 gektar jerdi satyp alghan ekenmin, endi ony ne ýshin satugha tiyistimin? Tipti eregestirsender, 5 payyz paylaryndy da bermeymin!» – deydi shirenip.

Jalpy, Sattybaev Ibragim degeniniz osy bizding auyldyng tumasy, al biraq onday aghayynnyng barynan joghy jaqsy edi. Jәne bir ghajaby, jerimizge tolyq ie bola almay túryp, Sattybaev myrza egin egip te tastady! Bizding oiymyzsha, búnyng da Astanada myqty «kryshasy» boluy tiyis?.. Jogharyda otyrghan jarty qúdaylarmen qúdandaly degendi de estidik, ótirik bolmasa?..

Osynyng aldynda jerimizding kenetten payda bolghan «qojayyndaryna» 80 payyz ýleskerler bolyp, aryz jazyp, seriktestikten shyghugha sheshim qabyldaghan edik. Al endi qazirgi tanda ózimizding jerlerimizdi ózderimizge qalay qaytaramyz, osy súraqtyng jauabyn taba almay, biylikpen aramyz kýn sayyn ushyghuda», – deydi Bostandyq auylynyng túrghyndary.

 

Biz halyq ókilderi retinde preziydent ózi taghayyndaghan halyq qyzmetshisi – audan әkimine tang atpay barsaq, «komissiya kelip qalyp edi, qolym tiymeydi» dep, kómekshisi arqyly jetkizgen dúghay sәlemine qanaghattanbay, «tym bolmasa, jýzinizdi kóreyik, 5 minut uaqytynyzdy bóliniz» dep, jalynyp-jalpayghan son, kónili týsse kerek, kómekshisi arqyly kezdesuge kelisimin berdi-au aqyry. «Biz» degende, meni, mәjilisting eks-deputaty Serikbay Álibaevty, Qayyrly Omar men «Bostandyq» JShS jer qojalyghynyng uәkili Qayrat Qaliyevti jinalys zalyna kirgizdi. Jerkomnyng bastyghy Múratbek Múqanov pen audan әkimining orynbasary Jastilek Syzdyqovpen súhbattasyp otyrghan kezimizde ayaghyn shiraq basyp, audan әkimi Serikbay Turalinov kirip keldi. Amandyq-saulyq súrasu joq, tórdegi minberine jayghasyp alyp, birden bizding qaydan payda bolghanymyzdy súrady. Serikbay Álibaev aqsaqaldyn: «Osy Qazaqstannyng azamattarymyz» degenine qanaghattanbay: «Siz kimsiz?» dep, maghan shýilikti. «DAT» gazetining tilshisimin» degenim sol eken: «Mynany kórmey, kim jibergen, KNB, polisiya ne qarap jýr?» dep, kiruinen shyghuy tez bolyp, ornynan atyp túryp, qaqshandap, shyghatyn esikke qaray túra úmtyldy. «Apyr-ay, ә?!» dep antarylyp, biz qala berdik. Sekeng múndayda qalay sóilemey túra alady, әkimning sonynan estirte: «Mynau týrinmen, inim, alysqa barady ekensin», – dep, shygharyp saldy...

Biraq, on minut ótpey jatyp, ózining orynbasary Jastilekke telefon soghyp, bizding ketip qalmauymyzdy ótinip, «týs kezinde Bostandyq auylynan kelgen jer qojalyghynyng iyelerimen otyrys jasap, shay ishemiz» degen sәlemdemesin jetkizdi. Bizding eshqanday asqa da, shaygha da qaramaytynymyz basynan belgili edi. Jerkomnyng bastyghynan «Bostandyq» JShS-ning 6014 gektar jeri kepildikte túrghandyqtan, «19 million tengege satylyp ketkeni – Sattybaev Ibragim tarapynan naghyz basyp alu (samozahvat). Jerdi Sattybaev «iyemdendim» dese de, osy kýnge deyin jer JShS «Bostandyqtyn» atynda yustisiyada kadastr №15-167-038-064 jәne №15-167-038-065 tirkelip túr» ekenin óz qúlaghymyzben estigen son, taghy qanday әngime boluy mýmkin: әkimshilikten shyghyp, Kókshetaugha qaray at basyn búrdyq.

Aqjar audanynan ensemiz týsip, janymyz kýizelip kele jatsaq ta, jolda Kenesary (Jamantúz) auylyna soghyp, 70-ten asyp ketken Amangeldi Ahmetjan aqsaqalmen kezdestik. Aytuy boyynsha, búl kisining de 88 gektar jeri 2008 jyly aldau-arbaumen Bogdanesting qolyna ótip ketipti. Búl jerlerdi de kepildikke qoyyp, әlgi alayaq bankterden milliardtaghan qarjy alypty. Bogdanesten zapa shekken sol manaydaghy Oktyabri, Shaghalaly, Eski Jamantúz, t.b. auyldarynyng túrghyndary Jogharghy sot oryndary men prokurorlargha shaghymdanghanmen, eshqanday nәtiyje shyghara almapty. «Jer de joq, jerding payy da joq, otyrmyz sausaghymyzdy múrnymyzgha tyghyp... Jer de joq dep otyrghanymyz, estuimiz boyynsha, Bogdanes jerlerimizdi Timur Qúlybaevqa, al Qúlybaev basqa bireulerge satyp jibergen. Endi osynyng anyq-qanyghyn qalay biluge bolady? Preziydentting әkimshiligine shaghymdanyp edik, «Sizderdiki jón, tiyisti oryndargha qújattarynyzdy jiberip, teksertemiz» degen tildey qaghaz aldyq. Al endi osy isting anyq-tanyghyn jaqsy biletin zangerimiz bar, aty-jóni Qozybaev Amangeldi degen», – dep, aqsaqal onyng telefonyna qonyrau shalyp, jauap bolmaghan son, telefonynyng nómirin bizge jazyp berdi.

Osy jerde taghy da mynanday súraq tuyndaydy. Aqjar audanynyng bәlen myng gektar jeri Timur Qúlybaevqa satylyp, al ol óz kezeginde basqagha satyp jibergen joq pa eken?.. Biz búl súraqtyng týp-tamyryn qazbalaytyn bolamyz.

Quanysh MÚQTAY, aqyn, qogham qayratkeri

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №21 (385) ot 1 iinya 2017 g.

2 pikir