jәne "Sibir qazaqtary turaly Jarghy"

Abylay han ólgennen keyin (1781 j.) Qa­zaqstanda sayasy biylikting daghdarysy terendey týskeni tarihy derekterden belgili. Hannyng múrageri Uәly handyq qúrghan kezende Qazaqstannyng soltýstik alqabynda jer mәselesi, ru arasyndaghy alauyzdyqtar kýsheyip ket­ti. Reseyding Sibir ólkesindegi ókilderi Uәly biyligin túqyr­typ, әlsiretuge barlyq kýshin júmsady. 1789-1798 jylda­ry Sibirdegi shekara әskerin basqarghan general Shtrand­man Sankt-Peterburgke patshagha jazghan habarynda ózi­ning Tobyl jәne Esil әskery jelilerining brigadiyri Shreyder­ge Uәly han biyligin mýmkindiginshe shekteudi tapsyrghanyn jazady: «ya preprouchil emu vsevozmojnye upotrebiti k tomu staraniya» deydi general [1].

jәne "Sibir qazaqtary turaly Jarghy"

Abylay han ólgennen keyin (1781 j.) Qa­zaqstanda sayasy biylikting daghdarysy terendey týskeni tarihy derekterden belgili. Hannyng múrageri Uәly handyq qúrghan kezende Qazaqstannyng soltýstik alqabynda jer mәselesi, ru arasyndaghy alauyzdyqtar kýsheyip ket­ti. Reseyding Sibir ólkesindegi ókilderi Uәly biyligin túqyr­typ, әlsiretuge barlyq kýshin júmsady. 1789-1798 jylda­ry Sibirdegi shekara әskerin basqarghan general Shtrand­man Sankt-Peterburgke patshagha jazghan habarynda ózi­ning Tobyl jәne Esil әskery jelilerining brigadiyri Shreyder­ge Uәly han biyligin mýmkindiginshe shekteudi tapsyrghanyn jazady: «ya preprouchil emu vsevozmojnye upotrebiti k tomu staraniya» deydi general [1].

Uәly hannyng bedelin el aldynda tómendetu ýshin Shreyder Soltýstik Qazaqstan aimaghyndaghy qazaq auyldaryna jii jazalau sharalaryn úiymdastyryp, auyl basshylaryn hangha qarsy aidap salyp otyrdy. Osyghan yza bolghan Uәly han patshanyng atyna «proshu ne prityasnyati obitavshui v stepy kirgizskui (kazahskui-avt) ordu, kakovy nam nikogda ne byly chiyneny ot gosudarya y prejde byvshih generaliytetov ... ne pozvolyayte rasporyajatisya ordoy y vladeti nashey zemley ...» dep jazdy [2]. Biraq patsha ýkimeti qa­zaq halqynyng erkindigin shekteu jolyna shyndap týsken edi. Ári Sibir әskery shepterin basqarghan komandirlerding zúlymdyq isine Sankt-Peterburg bas­shylyq jasap, baghyttap otyrdy.

Otarshyl ýkimetting aitqanymen jýrgen ru bas­shylarynyng birazy 1794-1795 jyldary Uәly hangha ashyq qarsylyqqa kóshti. Búl qarsylyqty Resey ýki­metining úiymdastyrghany jogharyda aty atalghan ge­neral Shtradmannyng graf P.Zubovqa jazghan hatynan kórinedi: «Onoe predpriyatie nyne voziymelo toli schastlivyy uspeh, chto na sih dnyah predstavleno ko mne ot vysheupomyanutogo g-na brigadira y kavalera Shreydera prosheniye, sleduiyshee ot kirgizskih sultanov y starshin na vysochayshee imya ... chto ony utesneny nespravedlivostiu hana Vali, kotoryy naglym pohiy­sheniyem ih iymeniya /mәsele jer turaly bolyp otyr-avt/ prichinyait im razoreniye...» [3]. General Shtrandman aryz berushilerding jazghanyn paydalanyp qazaq jerine ishkeriley kirudi úsynady «proshenie kirgizsev jelai­shih povinovatisya ediy­nomu rossiyskomu pravlenii y obitati v ny­nesh­­nyh ih kocheviyah, otkryvaet nam legchayshiy sposob rasprostraniti predely nashego obshirnogo gosudarstva...» [4]. Hangha qarsy bolghan rulardyng qonystaryna jaqyndap, jenil bekinister salyp, әsker sanyn kóbeytip, Resey shekarasyn ontýstikke jyljyta beru sol kezdegi Resey basshylarynyng kópshiligining basty maqsaty bolsa kerek: «Po uchiyneniy takogo pribavleniya kazaskoy komandy /mәsele kazak-orys әskerining sanyn kóbeytu-avt./ ya nahoditsya budu v vozmojnosty nekotorym chislom voyska, zdesi po liniy raspolojennogo, sledovati vperedi dlya zanyatiya mest, oznachennyh kirgizsamy , nyne proshenie podavshimi, gde, postroya legkie ukrepleniya...» [5]. Eldi ishten iritu, alauyzdyqty qozdyru qanday maqsat ýshin kerektigi hatta tolyq kórsetiledi. Sayasy daghdarys tikeley ekonomikalyq ómirge әser etetini de Resey otarshyldyq jýiesindegi adamdargha janalyq emes.General Shtrandman «srav­nivaya prejnee sostoyanie kirgizsov s nyneshnym, moj­no viydeti oshutiytelinuiy peremenu v ih skotovod­stve. Da y samy kirgizsy priznait, chto ono priyvedeno v upadok» [6] dep jazady.

Osylaysha XVIII ghasyrdyng sonyna qaray Orta jýz jerine enetin 100 myngha juyq adam (derekter­de 79600 adam delinedi-avt) Uәly han biyligin mo­yyndamay, qazaqtyng soltýstik aumaghynda ishki túraqsyzdyqty kýsheytip jiberdi. Osy sebepti hangha qarsy shyqqan rulardyng Sibir әskery jelilerine qaray kóshpek bolghan әreketi jәne barymta men úrlyq elding әleumettik túrmysyna ýlken núqsan әkeldi. Ásirese osy teketireske qatysqan atyghay-qúdayberdi, kóshebe-kerey, kýrleuit-qypshaq, atyghay-babasan, uaq rulary birneshe jylghy qarama-qarsylyqtyng kezinde tipti kedeyshilikke týsip ketti.

Orynbor keden ortalyghynyng basshysy P.Ve­lich­ko 1805 jyly qazaq arasynda kedeylikting asa kóbeygenin, joqshylyqtan kóptegen adamdardyng óz balalary men tuystaryn satyp jatqanyn aitady. Kóbinese jas balalardy tamaqqa aiyrbastau kóbeyip ketken. Mәselen, bir derekte Orynbor kedeni arqyly 1805 jyly Hiuagha jýz qazaq satylghan: ýlkenderi 100 somgha deyin, al jastary 25-30 som mólsherinde [7].

Orynbor әskery gubernatory graf Volkonskiy Ertis pen Orynbor arasyndaghy orys әskerleri or­nalasqan shekaralyq alqapta qazaqtyng jiyrma myn­nan astam qayyrshylyqqa úshyraghan otbasylary kýn kóris izdep jýrgenin jәne olardy ishki jaqqa qaray (Reseyding qaramaghyndaghy ólkelerge) kóshiru jóninde úsynys bildirgen. Olardyng oiynsha qayyrshylyqqa úshyraghan qazaqtardy ishki Resey ólkelerine kóshiru jәne balalaryn orystargha satu zandastyryldy [8].

Qazaq sharuashylyghynyng daghdarysqa úshyra­uynyng birneshe sebebi bar. Onyng eng bastysy - Orta jýz qazaqtarynyng Ertis jәne Esil boyyndaghy keng baytaq jayylymdyq jerlerinen airyluy, XVIII ghasyrdan bastap Ertisten әri qaray ótu mýmkindigining joyyluy, Kishi jýz qazaqtarynyng Jayyqtyng arghy jaghasyna ótuine tyiym salynuy (búl da sol uaqyttan bastalady). Ekaterina II patsha zamanynda qazaqtardyng osy eki úly ózenning Resey jaghyndaghy jayylymdaryn paydalanghysy keledi degen sheneunikterding úsynysyna patsha «eger olardyng maldaryna shóp jetpese, ony nege óz jerlerinde shauyp almaydy» dep jauap bergen. Yaghny Resey ýkimetining basshylyghynda otyrghan jogharghy qúzyrly adamdar qazaq kóshpeli sharuashylyghynyng erekshelikterin, sonshama malgha eshqanday da qolmen shapqan shópting jetpeytinin bilmegen.

Sharuashylyqtaghy daghdarys qazaqtyng sayasy biyligine tikeley әser etip, onyng shanyraghyn shay­qady. Búl kishi jýzde Syrym Datov bastaghan sharualar kóterilisine alyp kelse, Orta jýzde Uәly han biyligine qarsy narazylyqty kýsheytti. Ekinshiden, kedeylengen otbasylar kýnkóris ýshin Reseyding shekaralyq beki­nisterine, qonystaryna baryp, qayyr súraugha mәj­býr boldy. Osynyng sonynda Resey bodandyghy qazaq ortasyna naqty ornay bastady. Ýshinshiden, kedey­shilikting kýsheyip ketui shekaralyq barymtany kýsheytip, ol óz kezeginde jazalau sharalaryna alyp keldi. Búl jaghdayda da el odan әri kedeylene týsti. Mysaly, 1795 jyly Orta jýz qazaqtary Zverinogolov (Baghlan) bekinisining týbinde shekaradan asyp, Shelyaby (Chelyabinsk) týbine eki ret shabuyl jasady. Osy shabuyldyng kezinde birneshe poselka tas-talqan bolyp, qyruar adam men maldy qazaqtar aidap әketti. Olardyng sonynan qughan IYsesk әskery qosyny 50 adamynan airylyp, nәtiyje­siz qaytty. Alayda jazalau sharalaryna arnalyp jabdyqtalghan әsker beybit jatqan jýzdegen qazaq auyldarynyng tas-talqanyn shygharyp, tonaushylyq jasady [9].

XIX ghasyrdyng basyndaghy sayasy jәne shar­uashylyqtaghy daghdarys Resey ýkimetine Orta jýz jerinde handyq biylikti joiygha mýmkindik berdi. Uәly han óliminen song (1819 jyl) Sibir jeke әskery korpusynyng komandiyri S.Bronevskiy Batys Sibir bas basqarmasyna bayandama jasap, búdan әri Orta jýzde handyq biylikti janghyrtpau turaly úsynys berdi. Búl shara qazaq kýizelisimen qatar kelgendikten, Resey ókiletti oryndary búl úsynysty quana qabyldady: «iymeiy chesti uvedomiti chto v proekte novogo obrazavaniya sibirskih liniy zvanie hana yasno bes­poleznoe uprazdniti ... Izbranie hana do vremeny otkloniti ...» [10].

Qazaq halqy men Reseyding búdan әri qarym-qaty­nasynda islam dinining ózindik orny bolghandyghy, sol kezdegi keybir qújattardan kórinedi. Búghan deyin tek shartty týrde qazaq ortasynda qabyldanghan jәne әdet-ghúryp zandarymen aralasyp, qazaqilana bastaghan iys­lam qazaq ortasynan ózine qolayly orta, qúnarly topy­raq tapty. 1820 jyly Sibir general-gubernatory­na hat jazghan Esil boyynyng qazaghy K.Baysynqaraev eng aldymen Esil boyynda Jarqynótkel, Medetót­kel, Toghyzbay degen jerlerde óz auyldastarymen birge túraqty, otyryqshy qonys qúrmaq bolyp Resey ýkimetinen kómek súraydy (dany nam budut vse sposoby k domoobzavodstvu), ekinshiden, Sibirding basshylarynan Mamlut derevnyasynyng tatarlarynyng ózderimen birge qonystanuyna rúqsat súraydy. Onyng negizgi maqsaty músylmandyq negizin iygeru (tatardan) jәne meshit salu: «prisoedeniti k nashemu obshestvu Ishimskogo okruga derevny Mamlutovoy Abubakira Mamlutova, ...Ibraya Abdikadirova s dvumya bratiyamy Bayazitom y Muhametom, dlya izucheniya zakonu bojiemu y dlya ispravleniya duhovnyh potreb ... a dlya bogoslujeniya postroiti mecheti» [11].

Qalyptasqan jaghdayda otyryqshylyqqa kóshu Qazaqstannyng soltýstik ónirining qazaqtary ýshin birden-bir tyghyryqtan shyghu joly bolghany anyq. Ony Resey ýkimet oryndaryna hat-aryz jazushy qazaqtardyng ózderi de jasyrmay aitady «ostavayasi v tepereshnem polojeniy t.e. ne iymeya ny pristaniysh, ny zavisimosti, doljny budem rasstroitsya sovershenno».

Qazaqstannyng soltýstik ónirin mekendegen qazaqtardyng islam jolyna birjolata bet qoyghany 1822 jylghy «Sibir qazaqtary turaly Jarghyny» dayyndau barysynda jinaqtalghan әdet-ghúryp zandary da dәleldeydi.

- «Qúdaydan bezgen, ne Qúdaygha qarsy adam, eger jeti adam kuәlik jasasa, taspen atyp (úryp) óltiriledi. Eger ólim jazasyn almasa onda elden quylady»;

- «Eger kim de kim hristian dinindegi adamdy qazaq dinine (islamgha-avt.) kirgizse ol, o dýniyede júmaqqa barady»;

- «Eger, qazaq ishinen bireu hristian dinine kirse, ol múradan qúr qalady jәne tiyesili menshiginen airylady. Eger kim de kimning hristian dinine kirmek niyeti bilinip qoysa, ol óz zanyna (islam-avt.) qastandyq jasaghany ýshin ólim jazasyna kesiledi», deydi Sibir oblysy qazaqtarynyng arasynan jinaqtalghan әdet-ghúryp zandarynda [12].

Sonymen birge әdet-ghúryp zandarynda qojagha ne moldagha qarsy qol kótergen adamnyng ýiirimenen ýsh toghyz tóleytinin eskertedi: «Ejely kto Hoju ily Mullu poraniyt, pologaetsya, chtoby obidchik obiyjennomu zaplatil shtraf 27 shtuk raznogo skota, v tom chisle odnogo verbluda; a bude platiti nechem, to doljen otsechi odin bolishoy pales»; Eger de adam ólimi bolsa, onda jaza da qattyraq. Ádet-ghúryp zandary boyynsha «qojany óltirgen adam jeti adamnyng qúnyn tóleydi,ne sol óltirushining ruynan jeti adam, sonyng ishinde óltirushining ózi de dargha asyluy kerek» [13]. Búl zang erejeleri XIX ghasyrdyng basyndaghy qazaq qoghamynda din iyelerining qúqyqtyq dengeyi joghary bolghanyn bildiredi. Osynday artyqshylyqtar diny ahualdyng resmy din qaghidalaryn elding dúrys, óz mәninde qabyldaghanyn, ne soghan dayyn ekendigin kórsetedi. Jogharyda kórsetilgen S.B.Bronevskiy jinaghynda jýrgen erejeler belgili dәrejede Omby uaqytsha komiytetining jýielegen qazaq zandarymen sәikes keledi. Derekter búl jinaqty jasaugha Kókshetau qazaqtarynan Zilqara Baytoqaúlynyn, Aqmola qazaqtarynan Shuaq Senkebaev pen onyng moldasy Badshe Bokshinnin, Bayanauyl qazaqtarynan Qazanghap Satybaldyúlynyn, t.b. qazaqtyng beldi azamattarynyng qatysqanyn kórsetedi.

Búl jerde eskeretin bir mәsele bar. Jogharyda «Eger kim de kim hristian dinindegi adamdy qazaq dinine (islamgha) kirgizse sol adam o dýniyede júmaqqa barady» degen erejege Omby komiytetining týzetui. Ol imperiyalyq mýdde jәne orys hristian biyligi túrghysynan bylay delinedi: «Po sim Sobornogo ulojeniya 22 glavy, 24 staty togo, kotoryy sklonil Hristianina v veroispovedanie kirgizskoe, po na­kazanii pletimy ssylati v rabotu, a prinyavshego onoe veroispovedanie suditi po Rossiyskim zakonam» [14] delingen. Al, qazaq arasynan hristian dinine ótken adamgha Resey zandary barynsha kómek kórsetip, onyng amandyghyna kepildik beredi. Olardy búrynghy qazaq tәrtibi boyynsha óltiruge endi jol joq: «v protivnom sluchae s nedopustivshimy jelayshih krestitisya postupati kak soslushnikamy zakona, a za ubiystvo suditi kak ubiysov» [15]. Mine, 1822 jyly qabyldanghan «Sibir qazaqtary turaly Jarghynyn» kirispe tarihy osylay. Keybir ghylymy ortada aityp jýrgendey, búl - kezdeysoq qabyldana salghan zandar jinaghy emes, aldyn ala ýlken dayyndyqtan ótken, qazaq halqyn odan әri otarlau qajettiliginen tuyndaghan zandar jýiesi edi.

Reseyding bodandyq qamytyna әli de bas ie qoymaghan, kóbinese syrtqy bodan (protektorat) jagh­dayynda jýrgen qazaq eli «Sibir qazaqtary turaly Jarghy» jýzege asa bastaghannan ózining memlekettik instituttarynan tolyq airyldy. Búl qújat osy is- sharalardy jýzege asyrugha arnalghan sayasiy-әkimshilik alghy sharttar jasap berdi. Degenmen, «Jarghy» qazaq halqynyng islam jolyna naqty týsuine, onyng resmy talaptary men erejelerin qabyldauyna alyp keldi. Sebebi qanday da bir iri dinder siyaqty, islam dini de eng aldymen ezilgen, janshylghan, tendikti ansaghan adamdardyng dini edi.

1822 j. 22 mausymda qabyldanghan «Sibir qazaqtary turaly Jarghy» birneshe bólimnen túrdy. Ýshinshi bóliminde qazaqtyng diny mәselelerine qatysty «poeliku vera kirgiyz-kaysakov po sie vremeny v sushnosty yazycheskaya, nejely magometanskaya, to predstavlyaetsya nadejda na obrasheniya mnogih iz nih v hristianstvo» delingen [16]. Belgili dәrejede tek sayasiy-әkimshilik mәselelermen shúghyldanyp, ruhani, әsirese diny salany jete baghalamau osy qújatta anyq kórinedi. Qazaqtar osynyng arqasynda Orynbor mýftiyatynyng qaramaghynda qala berdi.

1789  jyly Ufa qalasynda Ekaterina II jarlyghymen ashylghan Orynbor músylmandarynyng ruhany jinalysy (Orenborgskoe magometanskoe duhovnoe sobraniye) eng aldymen Resey qaramaghyna engen músylman elderin ruhany baghynyshtylyqta ústaugha baghyttalghan edi. Orynbor mýftiyatyna memleket (Resey) tarapynan tapsyrylghan asa manyzdy ólkening biri Qazaqstan boldy. «Sibir qazaqtary turaly Jarghy» qabyldanar tústa 1817 jyly Aleksandr I Ruhany mәseleler boyynsha ministrlik qúrghan bolatyn. Biraq Orynbor mýftiyin búrynghysha Ishki ister ministrligining úsynysymen ghana bekitip otyrdy.

Qazaq arasyndaghy dinning Reseyding Sibir ólkesindegi resmy mekemeleri nazarynan tys qaluy Orynbor mýftiyligine ýlken jol ashty. Búl sharuanyng ong jәne teris tústary bolghany derekterden mәlim. 1824 jyldyng basynda "Jarghy" erejelerin týsindiru ýshin qazaq biyleushilerine birneshe ret jinalys ótkizildi.Onyng jalpy mazmúny qazaq tiline audarylyp elge tanystyryldy. Osydan keyin jazdyng alghashqy aiynda polkovnik Bronevskiy bastaghan otryad Saryarqagha attandy. Osylaysha Sibir qazaqtaryna alghashqy  Qarqaraly okrugi ashyldy. Sol kezende is qaghazdary shyghys erekshelikterin eskergendikten, okrug ortalyghy "duan" (divan, diuan) dep atala bastady. Sóitip 1824 jyldyng sәuir aiynyng sonynda podpolkovnik Grigorievting otryadynyng Kókshetau jerine keluimen baylanysty. Osylaysha 1824 jyldyng 9 sәuirinde Qarqaraly okrugi, al 29 sәuirinde Kókshetau okrugi ashyldy. Búl eki ólke de qazaq tórelerining qalyng qonystanghan ortalyqtary bolatyn. Qarqaralyda Bókey túqymdary biylik qúrsa, Kókshetauda Abylay hannyng túqymy kóp boldy. Belgili dәrejede handyq biylikke ýirengen ólkelerde okrugtyng ashyluy alghashqy kezende qaruly qaqtyghys tughyzghan joq.

1831 jyly Ayagóz okrugi, al 1832 jyly Aqmola, 1833 jyly Bayanauyl, sodan keyin Qúsmúryn men Kókpekti ashyldy. Osylaysha Sibir oblysyna baghynyshty jeti syrtqy okrug ashylyp boldy. 1834 jylghy sanaq materialdary boyynsha jogharydaghy okrugterding adam jәne auyl sanyn biz bylay kórsete alamyz [17]:

Duan basshylyqqa «Jarghy» erejesine sәi­kes Shynghys túqymynan súltandar saylanuy tiyis bol­dy. Biraq keybir okrugterde rubasylardyng belsendiligi men salmaghyna baylanysty agha súltandyq qazaq halqynan shyqqan biylerding qolyna berildi (mysaly: Bayanauyl okrugi).

Okrugter óz kezeginde bolystyqtargha, al bo­lystyqtar auyldargha (әkimshilik auyl) bólindi. Din isine qamqorlyq duanbasy agha súltandargha tap­syryldy da olar belgili dәrejede moldalarmen birge meshitterdi ústaugha arnalghan zeketti de jinau qúqyghyna ie boldy. Alghashqy kezende diny beytaraptylyqpen bastalghan okrugting ruhany ómiri birtindep diny baghytqa týse bastady. Onyng bir sebebi el arasynda XVIII ghasyrdyng sony XIX ghasyrdyng basynda ornyghyp qalghan islam dәstýrleri bolsa, ekinshi jaghynan ýkimet qoldauyna ie bolghan «ukaznoy moldalardyn» әseri. Ekinshi mәselege terenirek toqtalugha tura keledi, sebebi orys jәne qazaq derekterinde "ukaznoy moldalar" jayynda birshama jazylghan. Mәshhýr Jýsip «Qazaq shejiresi» enbeginde Qazaqstannyng soltýstik aimaghyna belgili bolghan ukaznoy molda Jaqay ahun turaly jazady. "Sol Tauasardan altau - jeteu tuady. Bireuining aty - Ramazan. Ramazannan tughan Jaqay. Jaqay ahun atanyp, eski zakonda (1822 jylghy «Jarghy»  - avt.) mýftiy-haziretterding bir elge saylap qoyghan ahuny bolyp, «aq degeni alghys, qara degeni qarghys» bolyp túrghan kýnde, bayymen azar bolyp qashyp barghan qatyndardy qazaqta neke joq dep, para alyp, bosatyp jibere bergen" [18], - deydi. Shejireshi odan әri bylay dep jazady: «jalghyz qara bolyp kózge týsip, auyzgha ilinip, júrt orysqa alghash qarap, duan ashylghanda mýftiylik haziretterine ahun saylanyp, Jaqay ahun aty kóterilip ketken» [19].

Mәshhýr Jýsip qazaqtyng «Uaqytsha ereje» (1867-1868 jj.) qabyldanghan zamanda Orynbor muftiyatynan shyghyp qaluyn osynday ukaznoy moldalardyng teris is-әreketimen baylanystyrady: «qazaqtyng mýftiyden shyghyp qalghany sol» [20].

Ahun ataghy qazaq dalasynda islam dinining әserimen XIX ghasyrda keninen taray bastady. Islam dinining qyzmetshisining lauazymy, diny iyerarhiyada «mýftiyden keyingi diny ataq». «Islam ensiklopediyasynda» bylay delinedi «Búhar handyghynda islam dini mamandarynyng eng joghary lauazymy ahun boldy. Mýftiyding sharighat negizinde aitqan sheshimi ahunnyng kelisiminsiz jýzege asyrylmaytyn» [21].

Qúrbanghaly Halid qazaq jerinde ahun dәreje­sining keng tarauy 1858 jyly Orynbor mýftiyining úsy­nysymen patsha ýkimetining okrug jәne oblystargha «ahun» qyzmetin taghayyndaumen baylanysty deydi. Ol kisining jazuynsha «moldalardyng isterin tekserip túru ýshin okrug ohuny, oblys ohuny jәne muhtabister (esepshi) taghayyndaldy. Biraq búl taghayyndalghan kisilerding kópshiligi ukaznoy moldadan bilimi artyq emes. Sondyqtan búl reformanyng paydasy shamaly boldy. Sonda da bolsa qazaq auyldarynda әr bolysqa bir-birden noghaydan molda taghayyndatyp alu ýshin, aqsha jinap berip Ufagha qatynasqa shyqty» [22].

Shejireshining Ufa dep aituyna mynaday sebep bar. Orynbor mýftiyaty (Orenburgskoe magometanskoe duhovnoe sobraniye) 1789 jyly Ufa qalasynda ashylghan, keyinnen 1796-1802 jyldary Orynborda boldy da, Ufagha qaytyp keldi [23].

Qúrbanghaly Halid ukaznoy moldalardyng qazaq elining shyrqyn ketirgenin búljytpay suretteydi "Moldalar kýimelerin jeldirtip, ukazdaryn alyp, moyyndaryna shynjyr bauly saghat salyp, toylap qaytqanday bolyp kelip, ketip jatty. Nizam (ere­je) boyynsha tuu turaly kuәlik dәpter, tughan-ól­gen, neke, talaq siyaqty isterdi tirkep otyru ýshin arnayy qaghazdarymen rúqsat alyp keldi. Búl sóz bireu­di maqtau, bireudi dattau emes... Qaghaz alghan mol­dalar... bir adam ólse, ukaznoy molda bolmasa, yaky onyng atynan bireu barmasa janaza oqymay key­bir jaghdayda ólikti sasytyp, obalyna qalmayyq dep bireuler janaza oqyp qoysa, ol adam qughyngha úshy­raytyn boldy. Ony ukaznoy molda qayda jýrse de taptyryp alyp jazalatyp, shtraf (bodau) tóletip әure etetin" [24].

Ukaznoy moldalardyng shekten shyqqan isterin de shejireshi azdap sipattay ketedi: «Bir mysal keltireyik... Bir adamnyng atasy auyryp, qiyn jaghdayda jatqanda «pәlenshening óligi siyaqty shirip, sasyp, beynamaz (janazasyz) qoyylmasyn» dep, at jetektep ukaznoy moldagha keledi. Ukaznoy oghan bir shәkirtin qosyp beredi. Shәkirt basynda jalpaq ýkili qalpaq, belinde kýmis belbeu, qaltasynda shaqsha, ólendetip jyrlap auyldan shyghady. Jolshybay joldasyna bylay deydi:

- Sen pәlenshe, men barghan song atang ólse jaqsy, eger ólmese búl ystyqta kelgenimning jazasyn saghan tarttyramyn!  Búl sózdi estip, әlgi beyshara atasy­nyng ólim qayghysy esinen shyghyp «qúday-ay atam ólse ólsin, mynanyng dertine dushar qyla kórme» depti.

Qazaq әuelde kóp enbektenip moldalaryn alsa da, sonynan ókinish etip, әbden arlanghandyqtan aqyndary ólenge, әielderi joqtaugha qosyp, ukaznoy moldalardy elden quugha ainaldy" [25].

Búl keltirilgen mysaldar XIX ghasyrdyng birinshi jartysynda islamnyng qazaq jerindegi әseri әr týrli bolghandyghyn kórsetedi. Eng bastysy memleket beytaraptylyghyn, qazaq halqynyng óz ishinde túraqty diny ókilettik jәne shәkirt dayyndau, kadr mәselesi sheshilmegendigin paydalanyp din әrtýrli kelimsekterding qolyna kóshti. Orynbor mýftiyaty búl kezende qazaq jerinde, әsirese onyng soltýstik aimaghynda teris ról atqardy. Orynbor mýftiyatynyng senim qaghazymen (jarlyghymen) elge jiberilgen ukaznoy moldalar birneshe ondaghan jyldar ishinde halyqtyng edәuir bóligining dinnen bezuine, tipti shoqynuyna jol ashty. Ekinshi jaghynan ukaznoy moldalardyng salghan ylany qazaqtyng óz ishindegi din janashyrlaryn oyatyp,olardy qazaqy islamnyng tazalyghy ýshin kýreske shyghardy. Búl turaly Q.Halid bylay dep jazady: «Jergilikti el moldalary belderin berik buyp, namys jalauyn jelbiretip, neshe jerden aryz aityp, aqshalaryn shyghyndap, aqyrynda mýftiyding qabyldauyna jetip ... ólgenderge biylik jýrgizgen ukaznoy moldalargha tiym salyndy» [26].

M.Kópeyúly da, Qúrbanghaly Halid te osy kezdegi ukaznoy moldalardyng qazaq ortasynda istegen is-әreketin asa aiyptap, qastandyqqa teneydi. Tipti ukaznoy moldalardyng biyligi shektelgen uaqytta da olar el arasynda dinsizdik tudy dep shu kóterdi. Qazaq halqy Orynbor diny ortalyghynan alystaghandy jón kórdi. Búl mәseleden «Sibir qazaqtary turaly Jarghy» qabyldanghangha deyin-aq qazaq halqynyng islam jolynyng óz núsqasyn jasaghanynyng jәne ukaznoy moldalardyng jýrgizgen sauatsyz jәne dýmshe әreketine jol bermeuge tyrysqanyn kóremiz.

1822 j. «Sibir qyrghyzdary turaly Jarghyda» bas­talghan ukaznoy molda taghayyndau sayasaty da osy mә­­sele­ge óz kózqarasyn bildirgen gha­lym­dar da XIX gh. or­­­tasyn­da syngha úshyrady. Osynday avtordyng biri - bashqúrt Sh.Ibragimov. Ol kóp jyldar boyy Si­bir ólkesinde, onyng ishinde Kókshetau jerinde, Shyn­ghys tóre auylynda qyzmet atqardy. Hatshy bola jý­rip ol qazaq tarihy men etnografiyasyna qatysty kóptegen enbekter jazdy. «O mullah v kirgizskoy stepiy» maqalasynda Sh.Ibragimov Sibir qazaqtary obylysynda moldalardyng eki týri bolghanyn jazady: "mull v kirgizskoy stepy mojno razdeliti na dve kategorii, iymenno: mull ukaznyh, naznachaemyh ot praviytelistva, y chastnyh, naznachaemyh uje ukaznymy mullami,a inogda y prosto samozvansev...mull ne utverjdennyh praviytelistvom kirgizy eshe bolishe uvajait, potomu chto ony vsegda nahodyatsya u nih na glazah ..." [27].

Sh.Ibragimov Qazaqstannyng soltýstik ónirindegi moldalardyng kópshiligi tatar ekenin jazady «mne chasto sluchalosi razgovarivati s mullami, y na vopros moy, otkuda on y gde poluchil obrazovaniye, ya vsegda pochty poluchal otvet: "byl torguyshiy tatarin Kazanskoy guberniy»[28].

Búl tatarlar qazaqtyng anghaldyghyn, anqaulyghyn paydalanyp jyldam bayyp ketedi de, birer jyldyng ishinde mal-dәulet jinap alady «projiv v stepy neskoliko let ne iymeiyshey nichego za dushoy torgash (molda-avt.) delaetsya vladelisem ne malenikogo tabuna skota» [29].

Zertteushi ukaznoy moldalardyng әsirese neke isine qatty aralasqanyn,osyghan baylanysty kóptegen dau tuyndap jatqanyn jazady. Sonymen birge ukaznoy moldalar halyq arasynda әr týrli uaghyzdar aityp, halyqty odan әri qaranghy qalypta ústaugha kýsh salghanyn, 1856 jyly ukaznoy moldalardyng qaty­suymen Sibir qazaqtarynyng arasynda dýrbeleng salghan oqighany bayandaydy: «proneslasi vesti, chto kakoy to kirgiyz, ezdivshiy v g. Petropavlovsk vozvrashayasi ottuda vstretil neizvestnego emu cheloveka". «Jolda kezdesken adam qazaqqa «sender Qúdaygha senbeysinder, mine payghambardyng sózi jazylghan qaghaz» dep qorqytyp,osydan keyin momyn qazaqtar ishirtki alu ýshin (túmar, t.b.) moldalargha aghylyp kele bastaghan.

Shoqan Uәlihanov 1822 jylghy «Jarghy» tәrtibine baylanysty engen dinge qatysty erejelerge asa narazylyq bildirdi. Ol «Apostolom Magomita v Sibirskoy stepy byl velikiy Speranskiy, naznachavshiy mull y predpolojivshiy postroenie mechetey y tatarskih uchilish pry okrujnyh prikazah» [30] deydi. Búl jerde Shoqannyng aityp túrghany «Sibir qazaqtary turaly Jarghynyn» tómendegi erejeleri:

"V kajdom okruge iymeiyt byti postroeny sleduiyshie zdaniya: 1. dom dlya pomesheniya okrujnogo prikaza ...2. molitvennyy dom s jiliyshem dlya duhovenstva, 3. bolishoy dom dlya pomesheniya ot 150 do 200 chelovek, 4. kazarma dlya pomesheniya kazakov...». - Soderjanie duhovenstva voobshe vozlagaetsya na popechenie sultanov» [31].

Bizding pikirimizshe Qazaqstannyng soltýstik aima­ghynda islam dinining tamyr jayyp, keng tarauyna «Si­bir qazaqtary turaly jarghynyn» jogharyda kórse­til­gen erejeleri tikeley әser etti. Búl jerde jogha­ryda aitylghan eki erejege asa kónil bólu kerek. Onyng biri moldalargha kómek kórsetuge agha súltandardyng min­dettelui, ekinshiden okrug ortalyqta­rynda meshit­ter­di ashugha berilgen mýmkindik. Eger biz qyr ónirinde ashyl­ghan jeti okrugting (duan) basshylary negizinen óte bedeldi,qoldarynan biylik keletin adamdar eke­nin eskersek, islamnyng qaryshtap damuyna ýlken mým­kindik ashylghanyn kórer edik. Búl proseske tipti ukaznoy moldalardyng jaghymsyz isteri de bóget bola alghan joq.

Shoqan da ukaznoy moldalardyng kópshiligi tatar últynan ekenin jәne osy ataqty tikeley para beru arqyly alatynyn jazady: «pravda chtoby byti mulloy,  nado vyderjati ekzamen, kotoryy proizvoditsya tatarskim muftiyem, jivushim v Ufe. No uspeh ekzamena zavisit ne ot stepeny znaniya ekzamenuishegosya, a ot kolichestva deneshnego peshkesha. My ne znaem, esti ly gde-nibudi na svete takie jadnye lihoimsy, kak nashe russkoe musulmanstvo koe duhovenstvo» [32].

Orta jýz qazaqtary turaly ýsh tomdyq enbek jazghan M.Krasovskiy de ukaznoy moldalardyng is-әreketterining islam dinine kedergi jasap otyrghanyn jazady: «Ukaznoy mulla bolishe vsego ottalkivaet kirgiza ot sebya tem, chto jaden; ne budi etogo, stepnyak, kajetsya, primirilsya by s religiei proroka skoree, nejely eto zametno teperi, to esti primirilsya by v tom otnoshenii, chto tochnee perenyal by y usvoil sebe obryadnosti magometanskogo zakona, no dogmaty etoy religii, protivorechashie u kony vshimsya mejdu kirgizamy ponyatiyam,on konechno otvergnul by, chem, v prochem, ny malo ne oskorbil by nashih ahunov,potomu chto poslednie bolishe vse­go tonyatsya za tem, chtoby priviti k narodu priy­vychku k obryadnosti, no ne sushnosti Korana» [33]. M.Krasovskiy moldalargha qamqorlyqty okrug bas­shylary agha súltandardyng jasaytynyn jәne olardyng keybiri din isine dep jinalatyn zeketti bólisetinin jazady.

Taqyrypty qorytyndylasaq, biz birneshe mәse­lege nazar audaru qajet dep tabamyz. Birinshiden, «Jarghy» qazaqtardyng shala músylman ekenin, olardy hristian dinine kóshiruge bolatyny turaly tezisti ústandy. Ekinshiden, «Jarghy» qyr ónirinde ashylghan duandarda meshit-medireselerdi salu qajettiligin jә­ne din sharuashylyghyna basshylyqty agha súltannyng jýrgizetinin zandastyryp otyrdy.

Orynbor mýftiyatynyng ishki problemalary (paraqorlyq, qazaq mәselesin jete bilmeu) qazaq dalasyna tolyp jatqan kezdeysoq adamdardyng din sharuasymen keluine jol ashty (ukaznoy molda). Syrttan taghayyndalghan (bolystardyng kelisimimen) ukaznoy moldalar qazaq halqynyng din mәselesin tereng bilmeytindigin paydalanyp, teris is-әreketterge jol berdi. Ukaznoy moldalardyng teris is-әreketine qarsy narazylyq óristep, aqyry el ishindegi moldalardy qoldap shyqty. Biraq ondaghan jyl Orynbor bekitken ukaznoy moldalardyng qaramaghynda bolghan qazaq auyldary meshitter men medreseler ashu isine kirise almady. Tek 1850 jyldardan bastap syrtqy okrugtardyng basshylyghyna halyqqa janashyr agha súltandardyng keluine baylanysty, músylman dinining qúramdas bóligi meshitter men medreseler ashu isi qanat jaya bastady. «Qazaq tarihy» jurnalynan

«Qazaq tarihy» jurnalynan