جانە ء"سىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى"

ابىلاي حان ولگەننەن كەيىن (1781 ج.) قا­زاقستاندا ساياسي بيلىكتىڭ داعدارىسى تەرەڭدەي تۇسكەنى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. حاننىڭ مۇراگەرى ءۋالي حاندىق قۇرعان كەزەڭدە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك القابىندا جەر ماسەلەسى، رۋ اراسىنداعى الاۋىزدىقتار كۇشەيىپ كەت­تى. رەسەيدىڭ ءسىبىر ولكەسىندەگى وكىلدەرى ءۋالي بيلىگىن تۇقىر­تىپ، السىرەتۋگە بارلىق كۇشىن جۇمسادى. 1789-1798 جىلدا­رى سىبىردەگى شەكارا اسكەرىن باسقارعان گەنەرال شتراند­مان سانكت-پەتەربۋرگكە پاتشاعا جازعان حابارىندا ءوزى­نىڭ توبىل جانە ەسىل اسكەري جەلىلەرىنىڭ بريگاديرى شرەيدەر­گە ءۋالي حان بيلىگىن مۇمكىندىگىنشە شەكتەۋدى تاپسىرعانىن جازادى: «يا پرەپروۋچيل ەمۋ ۆسەۆوزموجنىە ۋپوترەبيت ك تومۋ ستارانيا» دەيدى گەنەرال [1].

جانە ء"سىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى"

ابىلاي حان ولگەننەن كەيىن (1781 ج.) قا­زاقستاندا ساياسي بيلىكتىڭ داعدارىسى تەرەڭدەي تۇسكەنى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. حاننىڭ مۇراگەرى ءۋالي حاندىق قۇرعان كەزەڭدە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك القابىندا جەر ماسەلەسى، رۋ اراسىنداعى الاۋىزدىقتار كۇشەيىپ كەت­تى. رەسەيدىڭ ءسىبىر ولكەسىندەگى وكىلدەرى ءۋالي بيلىگىن تۇقىر­تىپ، السىرەتۋگە بارلىق كۇشىن جۇمسادى. 1789-1798 جىلدا­رى سىبىردەگى شەكارا اسكەرىن باسقارعان گەنەرال شتراند­مان سانكت-پەتەربۋرگكە پاتشاعا جازعان حابارىندا ءوزى­نىڭ توبىل جانە ەسىل اسكەري جەلىلەرىنىڭ بريگاديرى شرەيدەر­گە ءۋالي حان بيلىگىن مۇمكىندىگىنشە شەكتەۋدى تاپسىرعانىن جازادى: «يا پرەپروۋچيل ەمۋ ۆسەۆوزموجنىە ۋپوترەبيت ك تومۋ ستارانيا» دەيدى گەنەرال [1].

ءۋالي حاننىڭ بەدەلىن ەل الدىندا تومەندەتۋ ءۇشىن شرەيدەر سولتۇستىك قازاقستان ايماعىنداعى قازاق اۋىلدارىنا ءجيى جازالاۋ شارالارىن ۇيىمداستىرىپ، اۋىل باسشىلارىن حانعا قارسى ايداپ سالىپ وتىردى. وسىعان ىزا بولعان ءۋالي حان پاتشانىڭ اتىنا «پروشۋ نە پريتياسنيات وبيتاۆشۋيۋ ۆ ستەپي كيرگيزسكۋيۋ (كازاحسكۋيۋ-اۆت) وردۋ، كاكوۆى نام نيكوگدا نە بىلي چينەنى وت گوسۋداريا ي پرەجدە بىۆشيح گەنەراليتەتوۆ ... نە پوزۆوليايتە راسپورياجاتسيا وردويۋ ي ۆلادەت ناشەي زەملەيۋ ...» دەپ جازدى [2]. بىراق پاتشا ۇكىمەتى قا­زاق حالقىنىڭ ەركىندىگىن شەكتەۋ جولىنا شىنداپ تۇسكەن ەدى. ءارى ءسىبىر اسكەري شەپتەرىن باسقارعان كومانديرلەردىڭ زۇلىمدىق ىسىنە سانكت-پەتەربۋرگ باس­شىلىق جاساپ، باعىتتاپ وتىردى.

وتارشىل ۇكىمەتتىڭ ايتقانىمەن جۇرگەن رۋ باس­شىلارىنىڭ ءبىرازى 1794-1795 جىلدارى ءۋالي حانعا اشىق قارسىلىققا كوشتى. بۇل قارسىلىقتى رەسەي ۇكى­مەتىنىڭ ۇيىمداستىرعانى جوعارىدا اتى اتالعان گە­نەرال شترادماننىڭ گراف پ.زۋبوۆقا جازعان حاتىنان كورىنەدى: «ونوە پرەدپرياتيە نىنە ۆوزيمەلو تول سچاستليۆىي ۋسپەح، چتو نا سيح دنياح پرەدستاۆلەنو كو منە وت ۆىشەۋپوميانۋتوگو گ-نا بريگاديرا ي كاۆالەرا شرەيدەرا پروشەنيە، سلەدۋيۋششەە وت كيرگيزسكيح سۋلتانوۆ ي ستارشين نا ۆىسوچايشەە يميا ... چتو وني ۋتەسنەنى نەسپراۆەدليۆوستيۋ حانا ۆالي، كوتورىي ناگلىم پوحي­شەنيەم يح يمەنيا /ماسەلە جەر تۋرالى بولىپ وتىر-اۆت/ پريچينيايۋت يم رازورەنيە...» [3]. گەنەرال شتراندمان ارىز بەرۋشىلەردىڭ جازعانىن پايدالانىپ قازاق جەرىنە ىشكەرىلەي كىرۋدى ۇسىنادى «پروشەنيە كيرگيزتسەۆ جەلايۋ­ششيح پوۆينوۆاتسيا ەدي­نومۋ روسسيسكومۋ پراۆلەنيۋ ي وبيتات ۆ نى­نەش­­نىح يح كوچەۆياح، وتكرىۆاەت نام لەگچايشي سپوسوب راسپروسترانيت پرەدەلى ناشەگو وبشيرنوگو گوسۋدارستۆا...» [4]. حانعا قارسى بولعان رۋلاردىڭ قونىستارىنا جاقىنداپ، جەڭىل بەكىنىستەر سالىپ، اسكەر سانىن كوبەيتىپ، رەسەي شەكاراسىن وڭتۇستىككە جىلجىتا بەرۋ سول كەزدەگى رەسەي باسشىلارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ باستى ماقساتى بولسا كەرەك: «پو ۋچينەني تاكوگو پريباۆلەنيا كازاتسكوي كوماندى /ماسەلە كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ سانىن كوبەيتۋ-اۆت./ يا ناحوديتسيا بۋدۋ ۆ ۆوزموجنوستي نەكوتورىم چيسلوم ۆويسكا، زدەس پو ليني راسپولوجەننوگو، سلەدوۆات ۆپەرەد دليا زانياتيا مەست، وزناچەننىح كيرگيزتسامي ، نىنە پروشەنيە پوداۆشيمي، گدە، پوسترويا لەگكيە ۋكرەپلەنيا...» [5]. ەلدى ىشتەن ءىرىتۋ، الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ قانداي ماقسات ءۇشىن كەرەكتىگى حاتتا تولىق كورسەتىلەدى. ساياسي داعدارىس تىكەلەي ەكونوميكالىق ومىرگە اسەر ەتەتىنى دە رەسەي وتارشىلدىق جۇيەسىندەگى ادامدارعا جاڭالىق ەمەس.گەنەرال شتراندمان «سراۆ­نيۆايا پرەجنەە سوستويانيە كيرگيزتسوۆ س نىنەشنىم، موج­نو ۆيدەت وششۋتيتەلنۋيۋ پەرەمەنۋ ۆ يح سكوتوۆود­ستۆە. دا ي سامي كيرگيزتسى پريزنايۋت، چتو ونو پريۆەدەنو ۆ ۋپادوك» [6] دەپ جازادى.

وسىلايشا XVIII عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ورتا ءجۇز جەرىنە ەنەتىن 100 مىڭعا جۋىق ادام (دەرەكتەر­دە 79600 ادام دەلىنەدى-اۆت) ءۋالي حان بيلىگىن مو­يىنداماي، قازاقتىڭ سولتۇستىك اۋماعىندا ىشكى تۇراقسىزدىقتى كۇشەيتىپ جىبەردى. وسى سەبەپتى حانعا قارسى شىققان رۋلاردىڭ ءسىبىر اسكەري جەلىلەرىنە قاراي كوشپەك بولعان ارەكەتى جانە بارىمتا مەن ۇرلىق ەلدىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىنا ۇلكەن نۇقسان اكەلدى. اسىرەسە وسى تەكەتىرەسكە قاتىسقان اتىعاي-قۇدايبەردى، كوشەبە-كەرەي، كۇرلەۋىت-قىپشاق، اتىعاي-باباسان، ۋاق رۋلارى بىرنەشە جىلعى قاراما-قارسىلىقتىڭ كەزىندە ءتىپتى كەدەيشىلىككە ءتۇسىپ كەتتى.

ورىنبور كەدەن ورتالىعىنىڭ باسشىسى پ.ۆە­ليچ­كو 1805 جىلى قازاق اراسىندا كەدەيلىكتىڭ اسا كوبەيگەنىن، جوقشىلىقتان كوپتەگەن ادامداردىڭ ءوز بالالارى مەن تۋىستارىن ساتىپ جاتقانىن ايتادى. كوبىنەسە جاس بالالاردى تاماققا ايىرباستاۋ كوبەيىپ كەتكەن. ماسەلەن، ءبىر دەرەكتە ورىنبور كەدەنى ارقىلى 1805 جىلى حيۋاعا ءجۇز قازاق ساتىلعان: ۇلكەندەرى 100 سومعا دەيىن، ال جاستارى 25-30 سوم مولشەرىندە [7].

ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى گراف ۆولكونسكي ەرتىس پەن ورىنبور اراسىنداعى ورىس اسكەرلەرى ور­نالاسقان شەكارالىق القاپتا قازاقتىڭ جيىرما مىڭ­نان استام قايىرشىلىققا ۇشىراعان وتباسىلارى كۇن كورىس ىزدەپ جۇرگەنىن جانە ولاردى ىشكى جاققا قاراي (رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى ولكەلەرگە) كوشىرۋ جونىندە ۇسىنىس بىلدىرگەن. ولاردىڭ ويىنشا قايىرشىلىققا ۇشىراعان قازاقتاردى ىشكى رەسەي ولكەلەرىنە كوشىرۋ جانە بالالارىن ورىستارعا ساتۋ زاڭداستىرىلدى [8].

قازاق شارۋاشىلىعىنىڭ داعدارىسقا ۇشىرا­ۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ونىڭ ەڭ باستىسى - ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەرتىس جانە ەسىل بويىنداعى كەڭ بايتاق جايىلىمدىق جەرلەرىنەن ايرىلۋى، XVIII عاسىردان باستاپ ەرتىستەن ءارى قاراي ءوتۋ مۇمكىندىگىنىڭ جويىلۋى، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جايىقتىڭ ارعى جاعاسىنا وتۋىنە تىيىم سالىنۋى (بۇل دا سول ۋاقىتتان باستالادى). ەكاتەرينا II پاتشا زامانىندا قازاقتاردىڭ وسى ەكى ۇلى وزەننىڭ رەسەي جاعىنداعى جايىلىمدارىن پايدالانعىسى كەلەدى دەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ ۇسىنىسىنا پاتشا «ەگەر ولاردىڭ مالدارىنا ءشوپ جەتپەسە، ونى نەگە ءوز جەرلەرىندە شاۋىپ المايدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ياعني رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىندا وتىرعان جوعارعى قۇزىرلى ادامدار قازاق كوشپەلى شارۋاشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، سونشاما مالعا ەشقانداي دا قولمەن شاپقان ءشوپتىڭ جەتپەيتىنىن بىلمەگەن.

شارۋاشىلىقتاعى داعدارىس قازاقتىڭ ساياسي بيلىگىنە تىكەلەي اسەر ەتىپ، ونىڭ شاڭىراعىن شاي­قادى. بۇل كىشى جۇزدە سىرىم داتوۆ باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنە الىپ كەلسە، ورتا جۇزدە ءۋالي حان بيلىگىنە قارسى نارازىلىقتى كۇشەيتتى. ەكىنشىدەن, كەدەيلەنگەن وتباسىلار كۇنكورىس ءۇشىن رەسەيدىڭ شەكارالىق بەكى­نىستەرىنە، قونىستارىنا بارىپ، قايىر سۇراۋعا ءماج­بۇر بولدى. وسىنىڭ سوڭىندا رەسەي بوداندىعى قازاق ورتاسىنا ناقتى ورناي باستادى. ۇشىنشىدەن، كەدەي­شىلىكتىڭ كۇشەيىپ كەتۋى شەكارالىق بارىمتانى كۇشەيتىپ، ول ءوز كەزەگىندە جازالاۋ شارالارىنا الىپ كەلدى. بۇل جاعدايدا دا ەل ودان ءارى كەدەيلەنە ءتۇستى. مىسالى، 1795 جىلى ورتا ءجۇز قازاقتارى زۆەرينوگولوۆ (باعلان) بەكىنىسىنىڭ تۇبىندە شەكارادان اسىپ، شەليابى (چەليابينسك) تۇبىنە ەكى رەت شابۋىل جاسادى. وسى شابۋىلدىڭ كەزىندە بىرنەشە پوسەلكا تاس-تالقان بولىپ، قىرۋار ادام مەن مالدى قازاقتار ايداپ اكەتتى. ولاردىڭ سوڭىنان قۋعان يسەتسك اسكەري قوسىنى 50 ادامىنان ايرىلىپ، ناتيجە­سىز قايتتى. الايدا جازالاۋ شارالارىنا ارنالىپ جابدىقتالعان اسكەر بەيبىت جاتقان جۇزدەگەن قازاق اۋىلدارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، توناۋشىلىق جاسادى [9].

XIX عاسىردىڭ باسىنداعى ساياسي جانە شار­ۋاشىلىقتاعى داعدارىس رەسەي ۇكىمەتىنە ورتا ءجۇز جەرىندە حاندىق بيلىكتى جويۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءۋالي حان ولىمىنەن سوڭ (1819 جىل) ءسىبىر جەكە اسكەري كورپۋسىنىڭ كومانديرى س.برونەۆسكي باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنا بايانداما جاساپ، بۇدان ءارى ورتا جۇزدە حاندىق بيلىكتى جاڭعىرتپاۋ تۋرالى ۇسىنىس بەردى. بۇل شارا قازاق كۇيزەلىسىمەن قاتار كەلگەندىكتەن، رەسەي وكىلەتتى ورىندارى بۇل ۇسىنىستى قۋانا قابىلدادى: «يمەيۋ چەست ۋۆەدوميت چتو ۆ پروەكتە نوۆوگو وبرازاۆانيا سيبيرسكيح ليني زۆانيە حانا ياسنو بەس­پولەزنوە ۋپرازدنيت ... يزبرانيە حانا دو ۆرەمەني وتكلونيت ...» [10].

قازاق حالقى مەن رەسەيدىڭ بۇدان ءارى قارىم-قاتى­ناسىندا يسلام ءدىنىنىڭ وزىندىك ورنى بولعاندىعى، سول كەزدەگى كەيبىر قۇجاتتاردان كورىنەدى. بۇعان دەيىن تەك شارتتى تۇردە قازاق ورتاسىندا قابىلدانعان جانە ادەت-عۇرىپ زاڭدارىمەن ارالاسىپ، قازاقيلانا باستاعان يس­لام قازاق ورتاسىنان وزىنە قولايلى ورتا، قۇنارلى توپى­راق تاپتى. 1820 جىلى ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى­نا حات جازعان ەسىل بويىنىڭ قازاعى ك.بايسىنقاراەۆ ەڭ الدىمەن ەسىل بويىندا جارقىنوتكەل، مەدەتوت­كەل، توعىزباي دەگەن جەرلەردە ءوز اۋىلداستارىمەن بىرگە تۇراقتى، وتىرىقشى قونىس قۇرماق بولىپ رەسەي ۇكىمەتىنەن كومەك سۇرايدى (دانى نام بۋدۋت ۆسە سپوسوبى ك دومووبزاۆودستۆۋ), ەكىنشىدەن، ءسىبىردىڭ باسشىلارىنان مامليۋت دەرەۆنياسىنىڭ تاتارلارىنىڭ وزدەرىمەن بىرگە قونىستانۋىنا رۇقسات سۇرايدى. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى مۇسىلماندىق نەگىزىن يگەرۋ (تاتاردان) جانە مەشىت سالۋ: «پريسوەدەنيت ك ناشەمۋ وبششەستۆۋ يشيمسكوگو وكرۋگا دەرەۆني مامليۋتوۆوي ابۋباكيرا مامليۋتوۆا، ...يبرايا ابديكاديروۆا س دۆۋميا براتيامي بايازيتوم ي مۋحامەتوم، دليا يزۋچەنيا زاكونۋ بوجەمۋ ي دليا يسپراۆلەنيا دۋحوۆنىح پوترەب ... ا دليا بوگوسلۋجەنيا پوسترويت مەچەت» [11].

قالىپتاسقان جاعدايدا وتىرىقشىلىققا كوشۋ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى ءۇشىن بىردەن-ءبىر تىعىرىقتان شىعۋ جولى بولعانى انىق. ونى رەسەي ۇكىمەت ورىندارىنا حات-ارىز جازۋشى قازاقتاردىڭ وزدەرى دە جاسىرماي ايتادى «وستاۆاياس ۆ تەپەرەشنەم پولوجەني ت.ە. نە يمەيا ني پريستانيش، ني زاۆيسيموستي، دولجنى بۋدەم راسسترويتسيا سوۆەرشەننو».

قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ءوڭىرىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ يسلام جولىنا ءبىرجولاتا بەت قويعانى 1822 جىلعى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعىنى» دايىنداۋ بارىسىندا جيناقتالعان ادەت-عۇرىپ زاڭدارى دا دالەلدەيدى.

- «قۇدايدان بەزگەن، نە قۇدايعا قارسى ادام، ەگەر جەتى ادام كۋالىك جاساسا، تاسپەن اتىپ (ۇرىپ) ولتىرىلەدى. ەگەر ءولىم جازاسىن الماسا وندا ەلدەن قۋىلادى»;

- «ەگەر كىم دە كىم حريستيان دىنىندەگى ادامدى قازاق دىنىنە (يسلامعا-اۆت.) كىرگىزسە ول، و دۇنيەدە جۇماققا بارادى»;

- «ەگەر، قازاق ىشىنەن بىرەۋ حريستيان دىنىنە كىرسە، ول مۇرادان قۇر قالادى جانە تيەسىلى مەنشىگىنەن ايرىلادى. ەگەر كىم دە كىمنىڭ حريستيان دىنىنە كىرمەك نيەتى ءبىلىنىپ قويسا، ول ءوز زاڭىنا (يسلام-اۆت.) قاستاندىق جاساعانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى»، دەيدى ءسىبىر وبلىسى قازاقتارىنىڭ اراسىنان جيناقتالعان ادەت-عۇرىپ زاڭدارىندا [12].

سونىمەن بىرگە ادەت-عۇرىپ زاڭدارىندا قوجاعا نە مولداعا قارسى قول كوتەرگەن ادامنىڭ ۇيىرىمەنەن ءۇش توعىز تولەيتىنىن ەسكەرتەدى: «ەجەلي كتو حوجۋ يلي مۋللۋ پورانيت، پولوگاەتسيا، چتوبى وبيدچيك وبيجەننومۋ زاپلاتيل شتراف 27 شتۋك رازنوگو سكوتا، ۆ توم چيسلە ودنوگو ۆەربليۋدا; ا بۋدە پلاتيت نەچەم، تو دولجەن وتسەچ ودين بولشوي پالەتس»; ەگەر دە ادام ءولىمى بولسا، وندا جازا دا قاتتىراق. ادەت-عۇرىپ زاڭدارى بويىنشا «قوجانى ولتىرگەن ادام جەتى ادامنىڭ قۇنىن تولەيدى،نە سول ءولتىرۋشىنىڭ رۋىنان جەتى ادام، سونىڭ ىشىندە ءولتىرۋشىنىڭ ءوزى دە دارعا اسىلۋى كەرەك» [13]. بۇل زاڭ ەرەجەلەرى XIX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىندا ءدىن يەلەرىنىڭ قۇقىقتىق دەڭگەيى جوعارى بولعانىن بىلدىرەدى. وسىنداي ارتىقشىلىقتار ءدىني احۋالدىڭ رەسمي ءدىن قاعيدالارىن ەلدىڭ دۇرىس، ءوز مانىندە قابىلداعانىن، نە سوعان دايىن ەكەندىگىن كورسەتەدى. جوعارىدا كورسەتىلگەن س.ب.برونەۆسكي جيناعىندا جۇرگەن ەرەجەلەر بەلگىلى دارەجەدە ومبى ۋاقىتشا كوميتەتىنىڭ جۇيەلەگەن قازاق زاڭدارىمەن سايكەس كەلەدى. دەرەكتەر بۇل جيناقتى جاساۋعا كوكشەتاۋ قازاقتارىنان زىلقارا بايتوقاۇلىنىڭ، اقمولا قازاقتارىنان شۋاق سەڭكەباەۆ پەن ونىڭ مولداسى بادشە بوكشيننىڭ، باياناۋىل قازاقتارىنان قازانعاپ ساتىبالدىۇلىنىڭ, ت.ب. قازاقتىڭ بەلدى ازاماتتارىنىڭ قاتىسقانىن كورسەتەدى.

بۇل جەردە ەسكەرەتىن ءبىر ماسەلە بار. جوعارىدا «ەگەر كىم دە كىم حريستيان دىنىندەگى ادامدى قازاق دىنىنە (يسلامعا) كىرگىزسە سول ادام و دۇنيەدە جۇماققا بارادى» دەگەن ەرەجەگە ومبى كوميتەتىنىڭ تۇزەتۋى. ول يمپەريالىق مۇددە جانە ورىس حريستيان بيلىگى تۇرعىسىنان بىلاي دەلىنەدى: «پو سيم سوبورنوگو ۋلوجەنيا 22 گلاۆى، 24 ستاتي توگو، كوتورىي سكلونيل حريستيانينا ۆ ۆەرويسپوۆەدانيە كيرگيزسكوە، پو نا­كازانيۋ پلەتمي سسىلات ۆ رابوتۋ، ا پرينياۆشەگو ونوە ۆەرويسپوۆەدانيە سۋديت پو روسسيسكيم زاكونام» [14] دەلىنگەن. ال، قازاق اراسىنان حريستيان دىنىنە وتكەن ادامعا رەسەي زاڭدارى بارىنشا كومەك كورسەتىپ، ونىڭ اماندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. ولاردى بۇرىنعى قازاق ءتارتىبى بويىنشا ولتىرۋگە ەندى جول جوق: «ۆ پروتيۆنوم سلۋچاە س نەدوپۋستيۆشيمي جەلايۋششيح كرەستيتسيا پوستۋپات كاك سوسلۋشنيكامي زاكونا، ا زا ۋبيستۆو سۋديت كاك ۋبيتسوۆ» [15]. مىنە، 1822 جىلى قابىلدانعان «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعىنىڭ» كىرىسپە تاريحى وسىلاي. كەيبىر عىلىمي ورتادا ايتىپ جۇرگەندەي، بۇل - كەزدەيسوق قابىلدانا سالعان زاڭدار جيناعى ەمەس، الدىن الا ۇلكەن دايىندىقتان وتكەن، قازاق حالقىن ودان ءارى وتارلاۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان زاڭدار جۇيەسى ەدى.

رەسەيدىڭ بوداندىق قامىتىنا ءالى دە باس يە قويماعان، كوبىنەسە سىرتقى بودان (پروتەكتورات) جاع­دايىندا جۇرگەن قازاق ەلى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى» جۇزەگە اسا باستاعاننان ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارىنان تولىق ايرىلدى. بۇل قۇجات وسى ءىس- شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ارنالعان ساياسي-اكىمشىلىك العى شارتتار جاساپ بەردى. دەگەنمەن، «جارعى» قازاق حالقىنىڭ يسلام جولىنا ناقتى تۇسۋىنە، ونىڭ رەسمي تالاپتارى مەن ەرەجەلەرىن قابىلداۋىنا الىپ كەلدى. سەبەبى قانداي دا ءبىر ءىرى دىندەر سياقتى، يسلام ءدىنى دە ەڭ الدىمەن ەزىلگەن، جانشىلعان، تەڭدىكتى اڭساعان ادامداردىڭ ءدىنى ەدى.

1822 ج. 22 ماۋسىمدا قابىلدانعان «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى» بىرنەشە بولىمنەن تۇردى. ءۇشىنشى بولىمىندە قازاقتىڭ ءدىني ماسەلەلەرىنە قاتىستى «پوەليكۋ ۆەرا كيرگيز-كايساكوۆ پو سيە ۆرەمەني ۆ سۋششنوستي يازىچەسكايا، نەجەلي ماگومەتانسكايا، تو پرەدستاۆلياەتسيا نادەجدا نا وبراششەنيا منوگيح يز نيح ۆ حريستيانستۆو» دەلىنگەن [16]. بەلگىلى دارەجەدە تەك ساياسي-اكىمشىلىك ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانىپ، رۋحاني، اسىرەسە ءدىني سالانى جەتە باعالاماۋ وسى قۇجاتتا انىق كورىنەدى. قازاقتار وسىنىڭ ارقاسىندا ورىنبور ءمۇفتياتىنىڭ قاراماعىندا قالا بەردى.

1789  جىلى ۋفا قالاسىندا ەكاتەرينا II جارلىعىمەن اشىلعان ورىنبور مۇسىلماندارىنىڭ رۋحاني جينالىسى (ورەنبورگسكوە ماگومەتانسكوە دۋحوۆنوە سوبرانيە) ەڭ الدىمەن رەسەي قاراماعىنا ەنگەن مۇسىلمان ەلدەرىن رۋحاني باعىنىشتىلىقتا ۇستاۋعا باعىتتالعان ەدى. ورىنبور ءمۇفتياتىنا مەملەكەت (رەسەي) تاراپىنان تاپسىرىلعان اسا ماڭىزدى ولكەنىڭ ءبىرى قازاقستان بولدى. «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى» قابىلدانار تۇستا 1817 جىلى الەكساندر I رۋحاني ماسەلەلەر بويىنشا مينيسترلىك قۇرعان بولاتىن. بىراق ورىنبور ءمۇفتيىن بۇرىنعىشا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ۇسىنىسىمەن عانا بەكىتىپ وتىردى.

قازاق اراسىنداعى ءدىننىڭ رەسەيدىڭ ءسىبىر ولكەسىندەگى رەسمي مەكەمەلەرى نازارىنان تىس قالۋى ورىنبور مۇفتيلىگىنە ۇلكەن جول اشتى. بۇل شارۋانىڭ وڭ جانە تەرىس تۇستارى بولعانى دەرەكتەردەن ءمالىم. 1824 جىلدىڭ باسىندا "جارعى" ەرەجەلەرىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قازاق بيلەۋشىلەرىنە بىرنەشە رەت جينالىس وتكىزىلدى.ونىڭ جالپى مازمۇنى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ ەلگە تانىستىرىلدى. وسىدان كەيىن جازدىڭ العاشقى ايىندا پولكوۆنيك برونەۆسكي باستاعان وترياد سارىارقاعا اتتاندى. وسىلايشا ءسىبىر قازاقتارىنا العاشقى  قارقارالى وكرۋگى اشىلدى. سول كەزەڭدە ءىس قاعازدارى شىعىس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرگەندىكتەن، وكرۋگ ورتالىعى "دۋان" (ديۆان، ديۋان) دەپ اتالا باستادى. ءسويتىپ 1824 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا پودپولكوۆنيك گريگورەۆتىڭ وتريادىنىڭ كوكشەتاۋ جەرىنە كەلۋىمەن بايلانىستى. وسىلايشا 1824 جىلدىڭ 9 ساۋىرىندە قارقارالى وكرۋگى، ال 29 ساۋىرىندە كوكشەتاۋ وكرۋگى اشىلدى. بۇل ەكى ولكە دە قازاق تورەلەرىنىڭ قالىڭ قونىستانعان ورتالىقتارى بولاتىن. قارقارالىدا بوكەي تۇقىمدارى بيلىك قۇرسا، كوكشەتاۋدا ابىلاي حاننىڭ تۇقىمى كوپ بولدى. بەلگىلى دارەجەدە حاندىق بيلىككە ۇيرەنگەن ولكەلەردە وكرۋگتىڭ اشىلۋى العاشقى كەزەڭدە قارۋلى قاقتىعىس تۋعىزعان جوق.

1831 جىلى اياگوز وكرۋگى، ال 1832 جىلى اقمولا، 1833 جىلى باياناۋىل، سودان كەيىن قۇسمۇرىن مەن كوكپەكتى اشىلدى. وسىلايشا ءسىبىر وبلىسىنا باعىنىشتى جەتى سىرتقى وكرۋگ اشىلىپ بولدى. 1834 جىلعى ساناق ماتەريالدارى بويىنشا جوعارىداعى وكرۋگتەردىڭ ادام جانە اۋىل سانىن ءبىز بىلاي كورسەتە الامىز [17]:

دۋان باسشىلىققا «جارعى» ەرەجەسىنە ءساي­كەس شىڭعىس تۇقىمىنان سۇلتاندار سايلانۋى ءتيىس بول­دى. بىراق كەيبىر وكرۋگتەردە رۋباسىلاردىڭ بەلسەندىلىگى مەن سالماعىنا بايلانىستى اعا سۇلتاندىق قازاق حالقىنان شىققان بيلەردىڭ قولىنا بەرىلدى (مىسالى: باياناۋىل وكرۋگى).

وكرۋگتەر ءوز كەزەگىندە بولىستىقتارعا، ال بو­لىستىقتار اۋىلدارعا (اكىمشىلىك اۋىل) ءبولىندى. ءدىن ىسىنە قامقورلىق دۋانباسى اعا سۇلتاندارعا تاپ­سىرىلدى دا ولار بەلگىلى دارەجەدە مولدالارمەن بىرگە مەشىتتەردى ۇستاۋعا ارنالعان زەكەتتى دە جيناۋ قۇقىعىنا يە بولدى. العاشقى كەزەڭدە ءدىني بەيتاراپتىلىقپەن باستالعان وكرۋگتىڭ رۋحاني ءومىرى بىرتىندەپ ءدىني باعىتقا تۇسە باستادى. ونىڭ ءبىر سەبەبى ەل اراسىندا XVIII عاسىردىڭ سوڭى XIX عاسىردىڭ باسىندا ورنىعىپ قالعان يسلام داستۇرلەرى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ۇكىمەت قولداۋىنا يە بولعان «ۋكازنوي مولدالاردىڭ» اسەرى. ەكىنشى ماسەلەگە تەرەڭىرەك توقتالۋعا تۋرا كەلەدى، سەبەبى ورىس جانە قازاق دەرەكتەرىندە "ۋكازنوي مولدالار" جايىندا ءبىرشاما جازىلعان. ءماشھۇر ءجۇسىپ «قازاق شەجىرەسى» ەڭبەگىندە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنا بەلگىلى بولعان ۋكازنوي مولدا جاقاي احۋن تۋرالى جازادى. "سول تاۋاساردان التاۋ - جەتەۋ تۋادى. بىرەۋىنىڭ اتى - رامازان. رامازاننان تۋعان جاقاي. جاقاي احۋن اتانىپ، ەسكى زاكوندا (1822 جىلعى «جارعى»  - اۆت.) ءمۇفتي-حازىرەتتەردىڭ ءبىر ەلگە سايلاپ قويعان احۋنى بولىپ، «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» بولىپ تۇرعان كۇندە، بايىمەن ازار بولىپ قاشىپ بارعان قاتىنداردى قازاقتا نەكە جوق دەپ، پارا الىپ، بوساتىپ جىبەرە بەرگەن" [18]، - دەيدى. شەجىرەشى ودان ءارى بىلاي دەپ جازادى: «جالعىز قارا بولىپ كوزگە ءتۇسىپ، اۋىزعا ءىلىنىپ، جۇرت ورىسقا العاش قاراپ، دۋان اشىلعاندا مۇفتيلىك حازىرەتتەرىنە احۋن سايلانىپ، جاقاي احۋن اتى كوتەرىلىپ كەتكەن» [19].

ءماشھۇر ءجۇسىپ قازاقتىڭ «ۋاقىتشا ەرەجە» (1867-1868 جج.) قابىلدانعان زاماندا ورىنبور مۋفتياتىنان شىعىپ قالۋىن وسىنداي ۋكازنوي مولدالاردىڭ تەرىس ءىس-ارەكەتىمەن بايلانىستىرادى: «قازاقتىڭ مۇفتيدەن شىعىپ قالعانى سول» [20].

احۋن اتاعى قازاق دالاسىندا يسلام ءدىنىنىڭ اسەرىمەن XIX عاسىردا كەڭىنەن تاراي باستادى. يسلام ءدىنىنىڭ قىزمەتشىسىنىڭ لاۋازىمى، ءدىني يەرارحيادا «مۇفتيدەن كەيىنگى ءدىني اتاق». «يسلام ەنتسيكلوپەدياسىندا» بىلاي دەلىنەدى «بۇحار حاندىعىندا يسلام ءدىنى ماماندارىنىڭ ەڭ جوعارى لاۋازىمى احۋن بولدى. ءمۇفتيدىڭ شاريعات نەگىزىندە ايتقان شەشىمى احۋننىڭ كەلىسىمىنسىز جۇزەگە اسىرىلمايتىن» [21].

قۇربانعالي حاليد قازاق جەرىندە احۋن دارەجە­سىنىڭ كەڭ تاراۋى 1858 جىلى ورىنبور ءمۇفتيىنىڭ ۇسى­نىسىمەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وكرۋگ جانە وبلىستارعا «احۋن» قىزمەتىن تاعايىنداۋمەن بايلانىستى دەيدى. ول كىسىنىڭ جازۋىنشا «مولدالاردىڭ ىستەرىن تەكسەرىپ تۇرۋ ءۇشىن وكرۋگ وحۋنى، وبلىس وحۋنى جانە مۋحتابيستەر (ەسەپشى) تاعايىندالدى. بىراق بۇل تاعايىندالعان كىسىلەردىڭ كوپشىلىگى ۋكازنوي مولدادان ءبىلىمى ارتىق ەمەس. سوندىقتان بۇل رەفورمانىڭ پايداسى شامالى بولدى. سوندا دا بولسا قازاق اۋىلدارىندا ءار بولىسقا ءبىر-بىردەن نوعايدان مولدا تاعايىنداتىپ الۋ ءۇشىن، اقشا جيناپ بەرىپ ۋفاعا قاتىناسقا شىقتى» [22].

شەجىرەشىنىڭ ۋفا دەپ ايتۋىنا مىناداي سەبەپ بار. ورىنبور ءمۇفتياتى (ورەنبۋرگسكوە ماگومەتانسكوە دۋحوۆنوە سوبرانيە) 1789 جىلى ۋفا قالاسىندا اشىلعان، كەيىننەن 1796-1802 جىلدارى ورىنبوردا بولدى دا، ۋفاعا قايتىپ كەلدى [23].

قۇربانعالي حاليد ۋكازنوي مولدالاردىڭ قازاق ەلىنىڭ شىرقىن كەتىرگەنىن بۇلجىتپاي سۋرەتتەيدى "مولدالار كۇيمەلەرىن جەلدىرتىپ، ۋكازدارىن الىپ، مويىندارىنا شىنجىر باۋلى ساعات سالىپ، تويلاپ قايتقانداي بولىپ كەلىپ، كەتىپ جاتتى. نيزام (ەرە­جە) بويىنشا تۋ تۋرالى كۋالىك داپتەر، تۋعان-ءول­گەن، نەكە، تالاق سياقتى ىستەردى تىركەپ وتىرۋ ءۇشىن ارنايى قاعازدارىمەن رۇقسات الىپ كەلدى. بۇل ءسوز بىرەۋ­دى ماقتاۋ، بىرەۋدى داتتاۋ ەمەس... قاعاز العان مول­دالار... ءبىر ادام ولسە، ۋكازنوي مولدا بولماسا، ياكي ونىڭ اتىنان بىرەۋ بارماسا جانازا وقىماي كەي­بىر جاعدايدا ولىكتى ساسىتىپ، وبالىنا قالمايىق دەپ بىرەۋلەر جانازا وقىپ قويسا، ول ادام قۋعىنعا ۇشى­رايتىن بولدى. ونى ۋكازنوي مولدا قايدا جۇرسە دە تاپتىرىپ الىپ جازالاتىپ، شتراف (بوداۋ) تولەتىپ اۋرە ەتەتىن" [24].

ۋكازنوي مولدالاردىڭ شەكتەن شىققان ىستەرىن دە شەجىرەشى ازداپ سيپاتتاي كەتەدى: «ءبىر مىسال كەلتىرەيىك... ءبىر ادامنىڭ اتاسى اۋىرىپ، قيىن جاعدايدا جاتقاندا «پالەنشەنىڭ ولىگى سياقتى ءشىرىپ، ساسىپ، بەيناماز (جانازاسىز) قويىلماسىن» دەپ، ات جەتەكتەپ ۋكازنوي مولداعا كەلەدى. ۋكازنوي وعان ءبىر شاكىرتىن قوسىپ بەرەدى. شاكىرت باسىندا جالپاق ۇكىلى قالپاق، بەلىندە كۇمىس بەلبەۋ، قالتاسىندا شاقشا، ولەڭدەتىپ جىرلاپ اۋىلدان شىعادى. جولشىباي جولداسىنا بىلاي دەيدى:

- سەن پالەنشە، مەن بارعان سوڭ اتاڭ ولسە جاقسى، ەگەر ولمەسە بۇل ىستىقتا كەلگەنىمنىڭ جازاسىن ساعان تارتتىرامىن!  بۇل ءسوزدى ەستىپ، الگى بەيشارا اتاسى­نىڭ ءولىم قايعىسى ەسىنەن شىعىپ «قۇداي-اي اتام ولسە ءولسىن، مىنانىڭ دەرتىنە دۋشار قىلا كورمە» دەپتى.

قازاق اۋەلدە كوپ ەڭبەكتەنىپ مولدالارىن السا دا، سوڭىنان وكىنىش ەتىپ، ابدەن ارلانعاندىقتان اقىندارى ولەڭگە، ايەلدەرى جوقتاۋعا قوسىپ، ۋكازنوي مولدالاردى ەلدەن قۋعا اينالدى" [25].

بۇل كەلتىرىلگەن مىسالدار XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا يسلامنىڭ قازاق جەرىندەگى اسەرى ءار ءتۇرلى بولعاندىعىن كورسەتەدى. ەڭ باستىسى مەملەكەت بەيتاراپتىلىعىن، قازاق حالقىنىڭ ءوز ىشىندە تۇراقتى ءدىني وكىلەتتىك جانە شاكىرت دايىنداۋ، كادر ماسەلەسى شەشىلمەگەندىگىن پايدالانىپ ءدىن ءارتۇرلى كەلىمسەكتەردىڭ قولىنا كوشتى. ورىنبور ءمۇفتياتى بۇل كەزەڭدە قازاق جەرىندە، اسىرەسە ونىڭ سولتۇستىك ايماعىندا تەرىس ءرول اتقاردى. ورىنبور ءمۇفتياتىنىڭ سەنىم قاعازىمەن (جارلىعىمەن) ەلگە جىبەرىلگەن ۋكازنوي مولدالار بىرنەشە ونداعان جىلدار ىشىندە حالىقتىڭ ەداۋىر بولىگىنىڭ دىننەن بەزۋىنە، ءتىپتى شوقىنۋىنا جول اشتى. ەكىنشى جاعىنان ۋكازنوي مولدالاردىڭ سالعان ىلاڭى قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى ءدىن جاناشىرلارىن وياتىپ،ولاردى قازاقي يسلامنىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەسكە شىعاردى. بۇل تۋرالى ق.حاليد بىلاي دەپ جازادى: «جەرگىلىكتى ەل مولدالارى بەلدەرىن بەرىك بۋىپ، نامىس جالاۋىن جەلبىرەتىپ، نەشە جەردەن ارىز ايتىپ، اقشالارىن شىعىنداپ، اقىرىندا ءمۇفتيدىڭ قابىلداۋىنا جەتىپ ... ولگەندەرگە بيلىك جۇرگىزگەن ۋكازنوي مولدالارعا تيىم سالىندى» [26].

م.كوپەيۇلى دا، قۇربانعالي حاليد تە وسى كەزدەگى ۋكازنوي مولدالاردىڭ قازاق ورتاسىندا ىستەگەن ءىس-ارەكەتىن اسا ايىپتاپ، قاستاندىققا تەڭەيدى. ءتىپتى ۋكازنوي مولدالاردىڭ بيلىگى شەكتەلگەن ۋاقىتتا دا ولار ەل اراسىندا دىنسىزدىك تۋدى دەپ شۋ كوتەردى. قازاق حالقى ورىنبور ءدىني ورتالىعىنان الىستاعاندى ءجون كوردى. بۇل ماسەلەدەن «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى» قابىلدانعانعا دەيىن-اق قازاق حالقىنىڭ يسلام جولىنىڭ ءوز نۇسقاسىن جاساعانىنىڭ جانە ۋكازنوي مولدالاردىڭ جۇرگىزگەن ساۋاتسىز جانە دۇمشە ارەكەتىنە جول بەرمەۋگە تىرىسقانىن كورەمىز.

1822 ج. «ءسىبىر قىرعىزدارى تۋرالى جارعىدا» باس­تالعان ۋكازنوي مولدا تاعايىنداۋ ساياساتى دا وسى ءما­­سەلە­گە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگەن عا­لىم­دار دا XIX ع. ور­­­تاسىن­دا سىنعا ۇشىرادى. وسىنداي اۆتوردىڭ ءبىرى - باشقۇرت ش.يبراگيموۆ. ول كوپ جىلدار بويى ءسى­بىر ولكەسىندە، ونىڭ ىشىندە كوكشەتاۋ جەرىندە، شىڭ­عىس تورە اۋىلىندا قىزمەت اتقاردى. حاتشى بولا ءجۇ­رىپ ول قازاق تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنا قاتىستى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازدى. «و مۋللاح ۆ كيرگيزسكوي ستەپي» ماقالاسىندا ش.يبراگيموۆ ءسىبىر قازاقتارى وبىلىسىندا مولدالاردىڭ ەكى ءتۇرى بولعانىن جازادى: "مۋلل ۆ كيرگيزسكوي ستەپي موجنو رازدەليت نا دۆە كاتەگوري، يمەننو: مۋلل ۋكازنىح، نازناچاەمىح وت پراۆيتەلستۆا، ي چاستنىح، نازناچاەمىح ۋجە ۋكازنىمي مۋللامي،ا ينوگدا ي پروستو ساموزۆانتسەۆ...مۋلل نە ۋتۆەرجدەننىح پراۆيتەلستۆوم كيرگيزى ەششە بولشە ۋۆاجايۋت، پوتومۋ چتو وني ۆسەگدا ناحودياتسيا ۋ نيح نا گلازاح ..." [27].

ش.يبراگيموۆ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىندەگى مولدالاردىڭ كوپشىلىگى تاتار ەكەنىن جازادى «منە چاستو سلۋچالوس رازگوۆاريۆات س مۋللامي، ي نا ۆوپروس موي، وتكۋدا ون ي گدە پولۋچيل وبرازوۆانيە، يا ۆسەگدا پوچتي پولۋچال وتۆەت: "بىل تورگۋيۋششي تاتارين كازانسكوي گۋبەرني»[28].

بۇل تاتارلار قازاقتىڭ اڭعالدىعىن، اڭقاۋلىعىن پايدالانىپ جىلدام بايىپ كەتەدى دە، بىرەر جىلدىڭ ىشىندە مال-داۋلەت جيناپ الادى «پروجيۆ ۆ ستەپي نەسكولكو لەت نە يمەيۋشەي نيچەگو زا دۋشوي تورگاش (مولدا-اۆت.) دەلاەتسيا ۆلادەلتسەم نە مالەنكوگو تابۋنا سكوتا» [29].

زەرتتەۋشى ۋكازنوي مولدالاردىڭ اسىرەسە نەكە ىسىنە قاتتى ارالاسقانىن،وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن داۋ تۋىنداپ جاتقانىن جازادى. سونىمەن بىرگە ۋكازنوي مولدالار حالىق اراسىندا ءار ءتۇرلى ۋاعىزدار ايتىپ، حالىقتى ودان ءارى قاراڭعى قالىپتا ۇستاۋعا كۇش سالعانىن، 1856 جىلى ۋكازنوي مولدالاردىڭ قاتى­سۋىمەن ءسىبىر قازاقتارىنىڭ اراسىندا دۇربەلەڭ سالعان وقيعانى باياندايدى: «پرونەسلاس ۆەست، چتو كاكوي تو كيرگيز، ەزديۆشي ۆ گ. پەتروپاۆلوۆسك ۆوزۆراشاياس وتتۋدا ۆسترەتيل نەيزۆەستنەگو ەمۋ چەلوۆەكا". «جولدا كەزدەسكەن ادام قازاققا «سەندەر قۇدايعا سەنبەيسىڭدەر، مىنە پايعامباردىڭ ءسوزى جازىلعان قاعاز» دەپ قورقىتىپ،وسىدان كەيىن مومىن قازاقتار ىشىرتكى الۋ ءۇشىن (تۇمار، ت.ب.) مولدالارعا اعىلىپ كەلە باستاعان.

شوقان ءۋاليحانوۆ 1822 جىلعى «جارعى» تارتىبىنە بايلانىستى ەنگەن دىنگە قاتىستى ەرەجەلەرگە اسا نارازىلىق ءبىلدىردى. ول «اپوستولوم ماگوميتا ۆ سيبيرسكوي ستەپي بىل ۆەليكي سپەرانسكي، نازناچاۆشي مۋلل ي پرەدپولوجيۆشي پوستروەنيە مەچەتەي ي تاتارسكيح ۋچيليشش پري وكرۋجنىح پريكازاح» [30] دەيدى. بۇل جەردە شوقاننىڭ ايتىپ تۇرعانى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعىنىڭ» تومەندەگى ەرەجەلەرى:

"ۆ كاجدوم وكرۋگە يمەيۋت بىت پوستروەنى سلەدۋيۋششيە زدانيا: 1. دوم دليا پومەششەنيا وكرۋجنوگو پريكازا ...2. موليتۆەننىي دوم س جيليششەم دليا دۋحوۆەنستۆا، 3. بولشوي دوم دليا پومەششەنيا وت 150 دو 200 چەلوۆەك، 4. كازارما دليا پومەششەنيا كازاكوۆ...». - سودەرجانيە دۋحوۆەنستۆا ۆووبششە ۆوزلاگاەتسيا نا پوپەچەنيە سۋلتانوۆ» [31].

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايما­عىندا يسلام ءدىنىنىڭ تامىر جايىپ، كەڭ تاراۋىنا «ءسى­بىر قازاقتارى تۋرالى جارعىنىڭ» جوعارىدا كورسە­تىل­گەن ەرەجەلەرى تىكەلەي اسەر ەتتى. بۇل جەردە جوعا­رىدا ايتىلعان ەكى ەرەجەگە اسا كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ونىڭ ءبىرى مولدالارعا كومەك كورسەتۋگە اعا سۇلتانداردىڭ ءمىن­دەتتەلۋى، ەكىنشىدەن وكرۋگ ورتالىقتا­رىندا مەشىت­تەر­دى اشۋعا بەرىلگەن مۇمكىندىك. ەگەر ءبىز قىر وڭىرىندە اشىل­عان جەتى وكرۋگتىڭ (دۋان) باسشىلارى نەگىزىنەن وتە بەدەلدى،قولدارىنان بيلىك كەلەتىن ادامدار ەكە­نىن ەسكەرسەك، يسلامنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا ۇلكەن ءمۇم­كىندىك اشىلعانىن كورەر ەدىك. بۇل پروتسەسكە ءتىپتى ۋكازنوي مولدالاردىڭ جاعىمسىز ىستەرى دە بوگەت بولا العان جوق.

شوقان دا ۋكازنوي مولدالاردىڭ كوپشىلىگى تاتار ۇلتىنان ەكەنىن جانە وسى اتاقتى تىكەلەي پارا بەرۋ ارقىلى الاتىنىن جازادى: «پراۆدا چتوبى بىت مۋللوي،  نادو ۆىدەرجات ەكزامەن، كوتورىي پرويزۆوديتسيا تاتارسكيم مۋفتيەم، جيۆۋششيم ۆ ۋفە. نو ۋسپەح ەكزامەنا زاۆيسيت نە وت ستەپەني زنانيا ەكزامەنۋيۋشەگوسيا، ا وت كوليچەستۆا دەنەشنەگو پەشكەشا. مى نە زناەم، ەست لي گدە-نيبۋد نا سۆەتە تاكيە جادنىە ليحويمتسى، كاك ناشە رۋسسكوە مۋسۋلمانستۆو كوە دۋحوۆەنستۆو» [32].

ورتا ءجۇز قازاقتارى تۋرالى ءۇش تومدىق ەڭبەك جازعان م.كراسوۆسكي دە ۋكازنوي مولدالاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ يسلام دىنىنە كەدەرگى جاساپ وتىرعانىن جازادى: «ۋكازنوي مۋللا بولشە ۆسەگو وتتالكيۆاەت كيرگيزا وت سەبيا تەم، چتو جادەن; نە بۋد ەتوگو، ستەپنياك، كاجەتسيا، پريميريلسيا بى س رەليگيەيۋ پروروكا سكورەە، نەجەلي ەتو زامەتنو تەپەر، تو ەست پريميريلسيا بى ۆ توم وتنوشەني، چتو توچنەە پەرەنيال بى ي ۋسۆويل سەبە وبريادنوست ماگومەتانسكوگو زاكونا، نو دوگماتى ەتوي رەليگي، پروتيۆورەچاششيە ۋ كوني ۆشيمسيا مەجدۋ كيرگيزامي پونياتيام،ون كونەچنو وتۆەرگنۋل بى، چەم، ۆ پروچەم، ني مالو نە وسكوربيل بى ناشيح احۋنوۆ،پوتومۋ چتو پوسلەدنيە بولشە ۆسە­گو تونياتسيا زا تەم، چتوبى پريۆيت ك نارودۋ پري­ۆىچكۋ ك وبريادنوستي، نو نە سۋششنوست كورانا» [33]. م.كراسوۆسكي مولدالارعا قامقورلىقتى وكرۋگ باس­شىلارى اعا سۇلتانداردىڭ جاسايتىنىن جانە ولاردىڭ كەيبىرى ءدىن ىسىنە دەپ جينالاتىن زەكەتتى بولىسەتىنىن جازادى.

تاقىرىپتى قورىتىندىلاساق، ءبىز بىرنەشە ماسە­لەگە نازار اۋدارۋ قاجەت دەپ تابامىز. بىرىنشىدەن, «جارعى» قازاقتاردىڭ شالا مۇسىلمان ەكەنىن، ولاردى حريستيان دىنىنە كوشىرۋگە بولاتىنى تۋرالى تەزيستى ۇستاندى. ەكىنشىدەن, «جارعى» قىر وڭىرىندە اشىلعان دۋانداردا مەشىت-مەدىرەسەلەردى سالۋ قاجەتتىلىگىن ءجا­نە ءدىن شارۋاشىلىعىنا باسشىلىقتى اعا سۇلتاننىڭ جۇرگىزەتىنىن زاڭداستىرىپ وتىردى.

ورىنبور ءمۇفتياتىنىڭ ىشكى پروبلەمالارى (پاراقورلىق، قازاق ماسەلەسىن جەتە بىلمەۋ) قازاق دالاسىنا تولىپ جاتقان كەزدەيسوق ادامداردىڭ ءدىن شارۋاسىمەن كەلۋىنە جول اشتى (ۋكازنوي مولدا). سىرتتان تاعايىندالعان (بولىستاردىڭ كەلىسىمىمەن) ۋكازنوي مولدالار قازاق حالقىنىڭ ءدىن ماسەلەسىن تەرەڭ بىلمەيتىندىگىن پايدالانىپ، تەرىس ءىس-ارەكەتتەرگە جول بەردى. ۋكازنوي مولدالاردىڭ تەرىس ءىس-ارەكەتىنە قارسى نارازىلىق ورىستەپ، اقىرى ەل ىشىندەگى مولدالاردى قولداپ شىقتى. بىراق ونداعان جىل ورىنبور بەكىتكەن ۋكازنوي مولدالاردىڭ قاراماعىندا بولعان قازاق اۋىلدارى مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر اشۋ ىسىنە كىرىسە المادى. تەك 1850 جىلداردان باستاپ سىرتقى وكرۋگتاردىڭ باسشىلىعىنا حالىققا جاناشىر اعا سۇلتانداردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قۇرامداس بولىگى مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر اشۋ ءىسى قانات جايا باستادى. «قازاق تاريحى» جۋرنالىنان

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان