Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiyteti 2017 jyldyng 9 mausymynda «Memlekettik tildi oqytu әdisnamasyn jetildiru men standarttaudy iske asyru joldary» taqyrybynda respublikalyq onlayn seminar ótkizetinin búghan deyin habarlaghan bolatynbyz.

Jambyl oblysy Tilderdi damytu basqarmasynyng Memlekettik tildi oqytu ortalyghynda ótken seminar barysynda onlayn rejim arqyly memlekettik tildi oqytu әdisnamasyn jetildiru men standarttaudyng joldary talqylandy. Sonday-aq ozyq tәjiriybeni zerdeleu jәne qorytu, oqytudyng qazirgi zamanghy әdisteri men tehnologiyalaryn tәjiriybege engizu mәseleleri sóz boldy.

Seminargha QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetining qyzmetkerleri, Memlekettik tildi oqytudyng ónirlik ortalyqtarynyng mamandary, ghylymiy-әdistemelik kenes mýsheleri, aimaq ghalymdary men til mamandary, Últtyq testileu ortalyghy QAZTEST jýiesin damytu basqarmasynyng mamandary qatysty.

Seminar barysynda әdisker-ghalymdar onlayn rejim arqyly memlekettik tildi oqytudyng tiyimdi tehnologiyalary men әdis-tәsilderimen bólisip, Tilderdi oqytu ortalyqtary men respublikagha belgili ýzdik әdiskerler sheberlik sabaqtaryn ótkizdi.

Sh.Shayahmetov atyndaghy tilderdi damytudyng respublikalyq ýilestiru-әdistemelik ortalyghynyng diyrektory Erbol Tileshov «Til degenimiz – belgili bir sózderding ózara tirkesu kombinasiyasy. Tildegi sózdik qordyng birlikteri keyde atau túlghada túryp, keyde týrlenip ózara baylanysqa týsetini de, әr tilding tabighatyna say baylanysu tәsilderi bolatyny da belgili. Soghan oray әr tilding grammatikalyq zandylyqtary da әr aluan. Álbette, jalpy sózdik qordaghy tildik birlikterding qoldanylu jiyiligi, soghan oray olardyng belsendiligi birdey emes. Múnyng til ýiretuge tikeley qatysy bar. Qazirgi tanda qazaq tilin memlekettik til retinde ýiretude әlgindey belsendi leksika tolyghymen aiqyndalmay jýr deuge bolady. Dәl osynday jaghday til ýiretu әdistemesin jetildire almasy týsinikti. Sondyqtan shiyrek ghasyrday uaqyt qazaq tilin ýiretu nәtiyje bermey kelse, oghan til salasynda jýrgenderding de «ýlesi» bar dep oilaymyz. Til ýirenushining kýndelikti qarapayym qoldanysyna eng qajetti belsendi leksikany tandau siyaqty manyzdy bastamany birlese atqarudyng qamyna kirisken jón» dep óz oiyn ortagha saldy.

Biz tómende Erbol Tileshovting bayandamasyn tolyghymen jariyalaudy jón sanap otyrmyz. Maman búl bayandamasynda qazirgi memlekettik tildi ýiretuge qatysty tyng oilaryn ortagha salady.

Erbol Tileshov, Sh.Shayahmetov atyndaghy tilderdi damytudyng respublikalyq ýilestiru-әdistemelik ortalyghynyng diyrektory:

– Búl asa manyzdy júmystyng negizi tikeley bolmasa da 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamada kórinis tapqan. Onyng «Qazaq tilin oqytudyng ýzdiksiz modeli» atty baghytynda balabaqsha-mektep-orta arnauly oqu orny-joghary oqu orny-joghary oqu ornynan keyingi dayyndyq dep úlasatyn tizbesinde til ýiretuding jalpymemlekettik jýiesi qarastyrylghan. Ókinishke qaray osy maqsat ta  memlekettik tilge qatysty ózge de manyzdy sharualar siyaqty oryndalmay jatyr. Eger memlekettik baghdarlamadaghy osy baghyt oryndalmaytyn bolsa, onda elimizde til ýiretudi jýieleu әli de qisapsyz san jyldargha sozyla bermek. Ol qoghamda qazaq tiline qatysty jaghymsyz ýsh mәseleni qalyptastyrady. Birinshiden, memlekettik tildi ýiretu әdistemesinde jýielilik saqtalynbaydy;  ekinshiden, til ýiretu nәtiyje bermeydi; ýshinshiden, qoghamdyq ortadaghy «qazaq tili - qiyn til, oqulyqtary nashar, әdistemesi әlsiz» degen jansaq pikir kóbeymese, azaymaydy.

Memlekettik baghdarlamada qarastyrylghan til ýiretuding jogharyda aitylghan tizbesining әr bóligi boyynsha leksikalyq minimumdar qabyldanuy tiyis dep oilaymyz. Qazirgi kezde biz aldymen eng bolmasa qazaq tilin bilmeytin azamattar ýshin bastapqy dengeyding osynday qajetti minimumyn dayyndauymyz kerek. Búl qazirgi qalyptasqan jaghdayda mektepting bastauysh synyptarynda, orta arnauly jәne joghary oqu oryndarynyng birinshi kursynda jәne eresek adamdargha arnalghan tildik kurstardyng bastapqy dengeyinde ýiretilui kerek. Múnday tәjiriybe әlemde barshylyq. Aytalyq, Japondarda «Dzyoyo kandziy», «Keyku kandzi» degen siyaqty mindetti tildik, iyerogliftik mindetti minimumdary bar. Biluge tiyisti tildik minimumdardy bekitu Reseyde de qolgha alyndy. RF Bilim jәne ghylym ministrligining 2014 jylghy 1 sәuirdegi  «Shetel tili retinde orys tilin mengeruding dengeyleri jәne onyng talaptary» atty № 255 búiryghy búl elge syrttan kelip júmys isteytinderding orys tilin biluin mindetteydi. Osy boyynsha olar 780 sóz bilui tiyis. Qazirgi halyqaralyq tәjiriybede, onyng ishinde, Qazaqstanda da tanymal bolghan aghylshyn tilin mengeruding amerikandyq TOEFL jәne britandyq IELTS jýieleri de belgili bir tildik minimumdy biludi talap etedi. Atap aitqanda, osy eki tanymal jýie auqymynda 650-900 sózden túratyn mәtindi bilu qajet.

Til ýiretude asa qajetti leksikany tandaudyng ghylymiy-әdistemelik dәstýrleri HH ghasyrdyng alghashqy jartysynan bastalady eken. Mәselen, 1921 jyly «Teachers Word Book» atty sózdiginde F.L.Torndayk aghylshyn tilining jii kezdesetin 10 myng sózin 4 million sózdik qoldanystan túratyn әr aluan mәtinderden jinaqtaghan eken. 1930 jyly aghylshyn jazushysy әri lingviysi Ch.K.Ogden London qalasynda aghylshyn tilining negizgi leksikasyn qamtyghan «Dictionary of Basic English»  atty sózdigin shygharady. Búl sózdik 850 sózdi qúraghan. Avtordyng oiynsha, osy sózder qarapayym dengeyde tildesuge jetkilikti eken. Bir qyzyghy - Ch.Ogden sózdigin zerdeleu maqsatynda

1943 jyly sol kezdegi  Úlybritaniya Premier-Ministri  Uinston Cherchilli men AQSh  Preziydenti Franklin Ruzvelit arnayy komiytet te qúrypty. Eger soghys jaghdayynda qos imperiya basshylary osynday sharagha barsa, onda leksikalyq minimumnyng til ýiretudegi manyzynyng airyqsha bolghandyghy. Aghylshyn tilining mamandary búl sózdikting býginde manyzyn joymaghandyghyn jazyp jýr. Bastapqy sózdik qordy qalyptastyrugha baghyttalghan dәl osynday sózdikter 1930 jyldardan beri әrtýrli avtorlar tarapynan dayyndalyp keledi. Solardyng ishindegi asa tanymal bolghan tәjiriybelerding biri – aghylshyn tilin ýirenuge arnalghan  Erih Vays sózdigi. Ol aghylshyn  tilin ýirenu ýshin bastapqyda eng basty 107 sóz qajet dep esepteydi. Avtordyng oiynsha, osynsha mólsherdegi sóz kýndelikti auyzeki tilding 50 payyzyn qamtidy eken. Reseylik A.V. Petrochenkov auyzeki tilde qoldanatyn sózderding 50 payyzyn qamtu ýshin 135 sóz kerek dep sanaydy.

Ghalymdardyng aituynsha, belgili bir tilde eng qarapayym dengeyde sóileu ýshin adamgha 400-500 sóz bilu qajet eken. Mәselen, 500 sóz deyik. Endi sózdik qory asa mol qazaq tilinen osy kólemdegi sózdi qalay iriktep alamyz soghan keleyik. Osy arada sóz irikteuding qaghidattary jóninde kelisip alghanymyz jón. Endi osy qaghidattargha keleyik. Birinshiden, әrbir til ózining semantikalyq jaghynan belsendi leksikany qalyptastyrady. Adam bir tilde sóilep oiyn bildiru ýshin soghan oray sózderdi tandaydy. Yaghni, sózderding semantikalyq mәni aldynghy qatargha shyghady. Múny sóz tandaudyng semantikalyq qúndylyq qaghidaty delik; ekinshiden, әrbir tilding óz tabighatyna say tirkesu zandylyqtary bolady, demek, búl arada biz sózderding ózara baylanysu retine mәn beruimiz kerek. Ony sózderding tirkesu qaghidaty deymiz; ýshinshiden, bastapqy dengeyde til ýiretude auyspaly maghynadaghy sózderdin, arhaizmderdin, neologizmderdin, terminderdin, dialektilerding alynbaghany jón. Yaghni, barshagha, әsirese, ózge tildi til ýirenushige biz nominaldy maghynadaghy sózderdi úsynamyz. Osyny tura maghynaly sózderdi ghana tandau qaghidaty dep ataymyz; tórtinshiden, belsendi leksika, әlbette, kýndelikti ómirde eng jii qoldanylatyn sózderden túrady. Múny sóz qoldanudyng jiyilik qaghidaty dep atadyq; besinshiden,  tilding sózjasamdyq arsenaly da eskerilui tiyis, óitkeni, әrbir tilding sózjasamdyq erekshelikteri bar. Múny sózjasam mýmkindigi qaghidaty dep ataghan jón; altynshydan, kýndelikti ómirde adam әiteuir bir ortada әreket etedi, soghan oray, sóz tandaudyng taqyryptyq qaghidaty shyghady; jetinshiden, tildegi jekelengen sózder tirkesui jәne sóilemge ainalyp qajetti oidy bildirui ýshin grammatikalyq minimum da qajet. Sondyqtan sóz irikteude grammatikalyq qaghidat ta eskerilgeni jón. Bizding oiymyzsha, qazirgi tanda  jogharyda keltirilgen qaghidattargha sәikes qazaq tilin ýiretuding bastapqy dengeyine arnalghan leksikalyq minimumdardy anyqtau qajettiligi tuyndaydy. Eger múnday minimum anyqtalmasa, tilimizdi ýiretuding әdistemesi tiyisti jolgha qoyylady dep aitu qiyn. Sondyqtan qazaq tilin ýiretu salasynda enbek etip jýrgen oqytushylar, әdiskerler, ghalymdar osynday leksikalyq minimumdy aiqyndau baghytynda izdengenderi jón dep oilaymyz. Ol ýshin sala mamandarynyng ózderi de, til ýirenushiler de osy bastapqy minimumgha enetin sózderding tizbesin jasauy qajet. Jýzdegen, tipti myndaghan adamdardan jinalghan múnday tizbe saralanyp, saraptalyp aitalyq, qazaq tilining eng belsendi qoldanylatyn alghashqy 100, 200, 500, 700, 900  sózi tiyanaqtaluy kerek. Osy sózderdi qoldanyp oqu qúraldary men oqulyqtar әzirlenui tiyis. Leksikalyq minimumgha enetin jekelengen sózderden aldymen sóz tirkesteri, sóilemder sodan song mәtinder dayyndaluy qajet. Eger biz qazaq tilin ýirenudi endi bastaghan tyndaushygha alghashqy 100 sózden bastap 700-900 sózge deyin jýieli ýirete alsaq, onda olardy auyzeki tilde erkin sóileu daghdysyna jetkize alamyz.

Leksikalyq jәne grammatikalyq birlikterding sóileu әreketindegi túraqtylyghy, qaytalanushylyghy ol birlikterding jiyiligin qalyptastyrady. Til ýiretu barysynda múghalimder men әdiskerler әr dengeyge tәn osynday jiyilikting jýiesin oqu ýderisinde paydalanuy qajet. Búl til men sóileuding arasyndaghy ózindik erekshelikterdi anghartugha ýlken mysal bola almaq. Jalpy tildik jýie bar da, sóileu jýiesi bar. Álgindey jiyilik sóileu jýiesining kórinisi. Osydan sóileuding semantikalyq jýiesi jasalmaq. Leksikalyq minimum qalyptastyru barysynda biz osylargha airyqsha nazar audarghanymyz jón. Ol ýshin ilgeride atalghan sózder tizbesin jasaudyng tәjiriybeleri jinaqtaluy qajet.

Til ýirenushige sol tilding on myndaghan, jýz myndaghan sózderinen birneshe jýz, birneshe myng sóz ghana iriktelinip alynyp úsynylady. Búl til ýiretudegi eng alghashqy, eng manyzdy әdistemelik әreket. Yaghni, múghalim eng aldymen neni jәne qanshalyqty kólemde úsynudy bilip aluy qajet bolsa, ekinshiden, sol kólemdi qalay ýiretudi týisinui kerek. Osy ekeuin jetik mengergen adam ghana jaqsy oqytushy, ýzdik әdisker bola alady. Qazirgi kezende osynday leksikalyq minimumdar anyqtalmaghandyqtan kýndelikti auyzeki tilde mýldem qoldanylmaytyn nemese asa siyrek qoldanylatyn sózder oqulyqtarymyz ben oqu qúraldarymyzda kóptep kezdesedi. Leksikalyq minimumgha mәn bermegendikten de sol oqulyqtyr men oqu qúraldarynda qajetsiz grammatikalyq materialdar, qazaq halqynyng salt-dәstýri, tarihyna qatysty materialdar shamadan tys kezdesip jatady. Búl til ýirenushining kýndelikti qajetti leksikalyq súranysyn eskermegendikten tuyndaydy. Biz mindetti leksikalyq minimumdy qalyptastyra almasaq, qazaq tilin ýiretu salasyndaghy olqylyqtargha búdan keyingi uaqyttarda da jol beretin bolamyz. Sondyqtan osyny boldyrmau ýshin  tól әdistememizdi jýieli arnagha búratyn uaqyt keldi.

Tilding baylyghy bar da onyng qyzmeti bar. Biz sol baylyqtyng belgili bir mólsherin ghana alyp til ýirenushige úsynamyz. Til ýirenushi biz ýiretkendi kýndelikti ómirde qoldana alsa, ol sol tilding qyzmetin paydalana alghany.  Eger oqytushylar men әdiskerler qazaq tilin ýiretude eng jii qoldanylatyn bastapqy leksikalyq minimumgha basa nazar audaryp, ony kýndelikti júmystaryna negiz etse, til ýiretuding de sapalyq dengeyi artar edi.  Biz osy jobany jýzege asyruda eng aldymen ghalymdardyn, әdiskerlerdin, múghalimderdin  nazaryn osyghan audarghymyz keldi. Áriyne, búl әdisteme salasyndaghy búryn belgisiz bolyp kelgen beymәlim mәsele emes. Bizding maqsatymyzdy belgilini naqtylau, bardy úqsatu dep úghynghan jón. Kýndelikti qajetti leksikany әr sabaqta oqytushylar da úsynyp jýrgenin bilemiz. Oghan qosa, «QAZTEST» mamandary da leksikalyq minimumdar dayyndaghan. Búl júmys ýstimizdegi jyly Bilim jәne ghylym ministrligining tapsyrysymen orystildi mektepterge arnalghan keshen auqymynda da oryndalypty. Múnday bastamashy әriptesterge sәttilik tileymiz.

Bizding ortalyq 2015 jyldan bastap «Qazaq sózi» jobasyn jýzege asyryp keledi. Búl jobanyng negizgi maqsaty qazaq tilin ýirenushilerge eng qarapayym dengeyde biluge tiyisti bastapqy sózdik qordy úsynu. Osy arqyly mynaday nәtiyjelerge qol jetkizuge bolady dep oilaymyz:

• belsendi leksikagha til ýirenushilerding jiti nazaryn audarady;
• til ýirenudegi jýielilikti qalyptastyrady;
• tildi iygeruding nәtiyjeli boluyna baghyt beredi;
• tek qajetti leksikalyq birlikterdi mengertedi;
• qazaq tilin ýiretu әdistemesin jetildiruge ýles qosady.

Áriyne, әr bastamanyng tolyqtyrar tústary bolaryn týsinemiz. Múnday bastamashylyq júmystar kópke ortaq, sondyqtan búl baghytta bolashaqta atqarylar júmystargha ghalymdardyn, әdiskerlerdin, múghalimderding atsalysqany jón.

Abai.kz