Suret Azattyq radiosynyng saytynan alyndy

– Raqym agha, songhy kezderi Qytay ekspansiyasynan ýreylenip, baspasózde týrli maqalalar jariyalanyp jýr. Jalpy, Qazaqstangha Qytaydan qauip bar ma?

– Ras aitasyz. Qazir kólenkesinen qorqatyn azamattar kóbeydi. Olar maghan «Qazaqstangha Qytaydan qanday qauip bar?» degen qarabayyr súraqty  jii qoyady. Múnday súraqtardyng ónin ainaldyryp «Reseyden qanday qauip bar?» «AQSh-tan qanday qauip tónip túr?» dep qoya beruge bolady. Bir nәrsening basy ashyq. Qazaqstan tәuelsiz, últtyq memleket, sondyqtan onyng mәngilik dosy da, mәngilik jauy da joq. Qytay da solay. Ol bizge jau da, dos ta emes. Tek jaz jaylauy, qys qystauy toghysyp jatqan ejelgi kórshi. Býgingi ekonomikalyq әriptes, diplomatiyalyq túrghydan tatu kórshi. Búl túrghydan men jaqynda ghana «Jas Alash» gazetinde jaryq kórgen Aydos Sarymnyng pikirimen tolyqtay kelisemin. Qytaygha baylanysty kýdik-kýmәnning shamadan tys qonglap ketuine eng aldymen biylikting ózi kinәli. Sebebi, ekonomikalyq baylanysta ashyqtyq jetispeydi. Osyny paydalanyp otqa may qúiyp otyrghandar óz ishimizde ghana emes, syrtqy jaqta da jeterlik. Sondyqtan, elimizge qauip qay jaqtan tónse de odan bizdi ekinshi bir jarylqaushy qútqaryp alady eken dep ýmittenuding qajeti joq. Biz ýshin mәngilik el boludyng jalghyz joly eshkimmen jaulaspay-aq, әdilet saltanat qúrghan, demokratiyaly últtyq memleketti jasaqtau. Qúday betin ary qylsyn dep tileyik. Eger el basyna kýn tuyp, Qazaq eli ishten iriytin bolsa, qazaq jerin qantalapaygha salugha esh bir kórshi ayanyp qalayyn dep túrghan joq.

– Qytay men Qazaqstan arasyndaghy baylanys qanday bolu kerek?

– Bir auyz sózben aitqanda jaqsy bolu kerek. Múnday alyp kórshini syilaghan Allagha biz alghys aitugha tiyispiz. Ekonomikalyq túrghydan alghanda әlemning tórtten birine juyq halyqty asyrap otyrghan, ekonomikasy AQSh-tan keyingi ekinshi oryn alatyn alyp elmen kórshi bolu dúrys paydalana bilsek bizding baqytymyz. Ekonomikalyq túrghydan alghanda Qytay әlem alpauyttarynyng silekeyin shúbyrtyp otyrghan tendessiz naryq. Soghan qaramastan bizdegi bar tәnir syilaghan úshan teniz tabighy baylyq olarda tapshy. Auylsharuashylyghynyng tútynu әlueti tipti ghajap. Eger biz ózimizde bardy úqsatyp, sol irgede túrghan ghalamat naryqqa sәtti saudalay alsaq, bizden esebi týgel eshkim bolmaydy. Búl jerde el-júrtty alandatyp, úiqysyn qashyryp otyrghan týitkil – Qytaygha bir jaqtyly basymdyq beru. Memleket basshysynyng 2017 jylghy halyqqa joldauynda: «Qazaqstanda óndirister ashu jónindegi Qytaymen birlesken investisiyalyq baghdarlamany tiyimdi jýzege asyru kerek. Qytay tarapymen uaghdalastyqqa qol jetkizildi. Nysandar belgilendi. Naqty júmys isteu qajet. Búl qazaqstandyqtar ýshin 20 myng jana júmys ornyn ashatyn zamanauy óndiris bolmaq. Qazir 6 joba jýzege asyryla bastady, al 2 joba iske qosyldy» - dep mәlimdegen bolatyn. Oghan jaqyndaghy Qytay  Halyq Respublikasynyng tóraghasy Sy Szinipin men QR preziydenti N.Nazarbaev qol qoyghan 7 milliard dollardyng investisiyalyq kelisim-shartyn qosynyz. Búl jerde әlemning qaysybir elimen baylanys ornatpayyq kiriptarlyq pen boryshqorlyq biz ýshin eng ýlken qater. Qazirgi jaghdayda tәuelsiz bir elge dórekilikpen, qarudyng kýshine sýienip basa kóktep kiruge orta ghasyrlyq sanamen oilaytyn Resey siyaqty elderding biyleushileri bolmasa, órkeniyetti elderding kóbi bara qoymaydy. Biraq, elindi ekonomikalyq kiriptar etip, demografiyalyq jaqtan jaulap alu, sol arqyly tәuelsiz bir últtyq memleketti quyrshaqqa ainaldyru býgingi kýnde keninen qoldanylatyn, eng әkki, jan-jaqty jetilgen imperiyalyq tәsilge  ainaldy. Biz osydan saq bolugha tiyispiz.

– Aytpaqshy Qazaqstangha kóshiriletin Qytaydyng sol 51 óndiris orny elge ne beredi, neden útylamyz?

– Búl qazaqstandyqtar ýshin 20 myng jana júmys ornyn ashatyn zamanauy óndiris bolatyndyghyn Elbasy shegelep aitty ghoy. Bizge keletin sol 51 óndiris alybynyng kimder ekenin bile almay otyrghanymyz ghana kýdigimizdi qoylata týsedi.  Bizdegi aqparat qúraldary qaydaghy bireulerding ajyrasuy men qayta ýilenui turaly kýn qúrghatpay habar beruden jalyqpaydy. Kerisinshe elding qauipsizdigi men bolashaghyna qatysty osynday aqparlar beruge tym saran. Sonda  Qytaydyng osy 51 kәsipornynyng Qazaqstangha kóshirilui memlekettik qúpiya sanatyna jata ma? Men atalghan óndiris oryndarynyng naqty tizbesin bilgende ghana ol turaly tolyq qandy pikir aita alamyn. Búl jerde Prezdent N.Nazarbaevtyn: «Tútastay alghanda, Qazaqstannyng óz investisiyalyq strategiyasy bolugha tiyis» degen pikirimen tolyqtay kelisuge bolady. Bir ókinerligi, biz ótken 25 jylda múnday strategiyanyng qajettiligi turaly oilanbaghan ekenbiz. Ýkimet ony biylghy 1 qyrkýiekke deyin әzirleui kerek eken. Óz basym tolyq qandy investisiyalyq strategiya joq jaghdayda jasalghan uaghdalastyqtardyng minsiz paydaly bolaryna kýmәnmen qaraymyn.

– Raqym agha, osy jerde Qytaydaghy qandastardyng jayyna toqtala ketsek. Qytaydaghy qazaq últynyng býgingi jaghdayy qalay? Qazir ol jaqta qysym bolyp jatqany aityla bastady.

– Qarapayym pendelik sanamen baghamdasaq, kýndelikti túrmys-tirshiligi jyldan jylgha jaqsaryp keledi. Búryn basym kópshiligi dәstýrli eginshilik jәne malsharuashylyghymen ainalysyp kelse, býginde óner-bilim men tirshilikting san salasyn mengergen týrli kәsip iyelerining qatary qaulap ósip keledi. Sauattylyq dengeyi Qytaydaghy 56 últtyng ishinde 5-orynda. Dau joq, bәsekege qabiletti últ retinde qalyptasyp ýlgerdi. Múndaghy eng osal túsy jas úrpaq últtyq til, últtyq sana men salt-dәstýrden qol ýzip, mәngýrttenip barady. Ol jaqtaghy aghayynnyng kóshi-qonyn myqtap qolgha almasaq, aidyng kýnning amanynda miliondaghan qandas bauyrlarymyzdan tiridey airylamyz ba dep qorqamyn.

– Qytaydaghy qazaqtyng auyr hәli jayly «uatsap» әleumettik jelisinde belgisiz adamnyng mәlimdemesi taraghanyn estigen bolarsyz. Sol mәlimdemege kózqarasynyz qalay?

– Sizding menzep otyrghanynyz ótken jyldyng sonynan bastalghan Qytaydyng ShÚAR ónirindegi tólqújat jinau dýrbelenine baylanysty ata-jóni belgisiz bireuding mәlimdemesi bolsa kerek. Ótken jyldyng sonynan beri «Qytaydan osy jaqqa kóship nemese tuysshylap kelgen qazaqtardy Qytaygha qayta shaqyrtyp jatyr eken, olardyng alatyn zeynataqysyn toqtatyp tastapty, yqtiyarhat alghandardyng pasportyn jinap alypty» degen әngime el arasyn kezip ketti. Biz búl mәseleni múqiyat zerttedik. Shynymen de, Qazaqstangha kelip azamattyq alghan zeynetkerlerding zeynetaqysyn toqtatyp tastaghan mysaldar bar eken. Sonday-aq, osy jaqqa kelip-ketip, yqtiyarhatpen jýrgen kóp sandy azamatty Qytaygha shaqyryp, «yqtiyarhattaryndy tapsyrasyndar, eger olay etpesender zeynet akylaryndy toktatamyz» degen talap qoyyp, pasporttaryn jinap alghan jaghdaylar da kóp bolyp shyqty. Ásirese búl jaghday Ile qazaq avtonomiyaly oblysynda jii qaytalanyp jatqanyn bildik. Bizding zertteuimizshe ortalyq Qytaydyng sayasaty men Shynjandaghy jergilikti biylikting ústanymy eki basqa bolyp shyqty. Jergilikti atqaminerler uaqytsha tekserudi «asyra oryndap» jibergen. Tipti Ile oblysynyng keybir audandarynda Qazaqstan azamattyghyn alghan zeynetkerlerge azamattyqtan bas tartuyn, óitpese zeynetaqysynan aiyrylatynyn eskertken. Yqtiyarhat alghandargha da sonday shart qoyyp, pasporttary men yqtiyarhattaryn jinap alghan. Keybir azamattardy «sen Qytaydaghy tirkeuindi uaqytynda óshirtpey, zang búzdyn» dep, týrli qysym kórsetkenin de estidik. Biz búl mәseleni «Jebeu» RQB atynan Qytaydyng Qazaqstandaghy tótenshe jәne ókiletti elshisi Jang Hanhuy myrzanyng atyna jәne ortalyq pen ShÚAR-daghy qúziretti biylikting aldyna resmy qoya bildik. Qazir Qazaqstangha resmy qonys audarghan etnikalyq qazaqtargha baylanysty mәsele birtindep sheshilip keledi. Biraq sol jerdegi sany az jergilik últtargha baylanysty diny jәne ruhany qysym әzirge tiylar emes. Búl jaghdaydy Qytaydyng ortalyq biyligi de kórip-bilip otyrghan bolugha tiyis. Múnday әlimjettik pen nauqanshyldyqtyng sony ýnemi qayghyly saldarlar tudyratynyna Qytaydyng ortalyq biyligi kóp keshikpey-aq kóz jetkizedi jәne ondy sheshedi dep oilaymyn. Al, uatsaptaghy belgisiz bireuding mәlimdemesi aighay-attangha ýiir, arandatushylyq sipaty basym sarynda. Osynday sayasy mәlimdeme jasaghan adam eng aldymen óz sózine jauap beru ýshin býrkenshik at qoldanbay ózining aty-jónin tolyq mәlimdeuge tiyis. Jәne memleket pen últtyng qamyn shyn oilaghan adam ishtegi qyjyldy shygharudy (ol shynymen bar bolsa) basty maqsat etip qoymay, eng aldymen osy mәlimdemening sayasy saldaryn oilauy kerek edi. Siz oilap kóriniz, osynday mәlimdemeni Qytaydyng ortalyq biyligining aldyna kóldeneng tartqan әperbaqan ShÚAR biyligi ol jaqtaghy jәne Qazaqstangha qonys audarghan etnikalyq qazaqtargha qysymdy búrynghydan beter kýsheyte bastaydy. Al, onyng Qytay Qazaqstangha soghys ashqan kýni Qytay әskerining aldynan qyzyl tu alyp shyghady deytin qisynsymaghyn qazaq kóshine qarsy shyghugha onsyz da syltau tappay otyrghan biyliktegi orysshyldar jerden jeti qoyan tapqanday quana qabyldaydy. Endi osydan kimning útyp kimning útylaryn óziniz oilay beriniz.

Keshe sizderding sayttan jogharydaghy mәlimdemeden de soraqy bir pikirdi tyndadym. Ol bilgishbekting payymynsha Qytaydan kelgen oralmandar shetinen Siriyagha jihadqa attanyp jatqan kórinedi. Ony kórip-bilip otyrghan Qytay biyligi onday jat aghymnyng jeteginde ketip jatqan jat niyetti qazaqtardyng Qazaqstangha kóshuine nege shek qoymauy kerek. Qarap túrsang jogharydaghy eki mәlimdeme bir birine mýldem kereghar. Biraq últtyq tútastyq ýshin airyqsha zalaldy. Ekeui de jaudy óz ishimizden tauyp alsam deydi. Qazaqtyng bir birine jaulyghyn, jattyghyn tilep jýrgenderding neni kózdep, ne oilaytyndyghy tek ózderine ghana ayan.

Súhbatty dayyndaghan Qanat Birlikúly

Abai.kz