سۋرەت ازاتتىق راديوسىنىڭ سايتىنان الىندى

– راقىم اعا، سوڭعى كەزدەرى قىتاي ەكسپانتسياسىنان ۇرەيلەنىپ، باسپاسوزدە ءتۇرلى ماقالالار جاريالانىپ ءجۇر. جالپى، قازاقستانعا قىتايدان قاۋىپ بار ما؟

– راس ايتاسىز. قازىر كولەڭكەسىنەن قورقاتىن ازاماتتار كوبەيدى. ولار ماعان «قازاقستانعا قىتايدان قانداي قاۋىپ بار؟» دەگەن قارابايىر سۇراقتى  جيى قويادى. مۇنداي سۇراقتاردىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ «رەسەيدەن قانداي قاۋىپ بار؟» «اقش-تان قانداي قاۋىپ ءتونىپ تۇر؟» دەپ قويا بەرۋگە بولادى. ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق. قازاقستان تاۋەلسىز، ۇلتتىق مەملەكەت، سوندىقتان ونىڭ ماڭگىلىك دوسى دا، ماڭگىلىك جاۋى دا جوق. قىتاي دا سولاي. ول بىزگە جاۋ دا، دوس تا ەمەس. تەك جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى توعىسىپ جاتقان ەجەلگى كورشى. بۇگىنگى ەكونوميكالىق ارىپتەس، ديپلوماتيالىق تۇرعىدان تاتۋ كورشى. بۇل تۇرعىدان مەن جاقىندا عانا «جاس الاش» گازەتىندە جارىق كورگەن ايدوس سارىمنىڭ پىكىرىمەن تولىقتاي كەلىسەمىن. قىتايعا بايلانىستى كۇدىك-كۇماننىڭ شامادان تىس قويۋلاپ كەتۋىنە ەڭ الدىمەن بيلىكتىڭ ءوزى كىنالى. سەبەبى، ەكونوميكالىق بايلانىستا اشىقتىق جەتىسپەيدى. وسىنى پايدالانىپ وتقا ماي قۇيىپ وتىرعاندار ءوز ىشىمىزدە عانا ەمەس، سىرتقى جاقتا دا جەتەرلىك. سوندىقتان، ەلىمىزگە قاۋىپ قاي جاقتان تونسە دە ودان ءبىزدى ەكىنشى ءبىر جارىلقاۋشى قۇتقارىپ الادى ەكەن دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز ءۇشىن ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ جالعىز جولى ەشكىممەن جاۋلاسپاي-اق، ادىلەت سالتانات قۇرعان، دەموكراتيالى ۇلتتىق مەملەكەتتى جاساقتاۋ. قۇداي بەتىن ارى قىلسىن دەپ تىلەيىك. ەگەر ەل باسىنا كۇن تۋىپ، قازاق ەلى ىشتەن ءىريتىن بولسا، قازاق جەرىن قانتالاپايعا سالۋعا ەش ءبىر كورشى ايانىپ قالايىن دەپ تۇرعان جوق.

– قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى بايلانىس قانداي بولۋ كەرەك؟

– ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا جاقسى بولۋ كەرەك. مۇنداي الىپ كورشىنى سىيلاعان اللاعا ءبىز العىس ايتۋعا ءتيىسپىز. ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا الەمنىڭ تورتتەن بىرىنە جۋىق حالىقتى اسىراپ وتىرعان، ەكونوميكاسى اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىن الاتىن الىپ ەلمەن كورشى بولۋ دۇرىس پايدالانا بىلسەك ءبىزدىڭ باقىتىمىز. ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا قىتاي الەم الپاۋىتتارىنىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتىپ وتىرعان تەڭدەسسىز نارىق. سوعان قاراماستان بىزدەگى بار ءتاڭىر سىيلاعان ۇشان تەڭىز تابيعي بايلىق ولاردا تاپشى. اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ تۇتىنۋ الۋەتى ءتىپتى عاجاپ. ەگەر ءبىز وزىمىزدە باردى ۇقساتىپ، سول ىرگەدە تۇرعان عالامات نارىققا ءساتتى ساۋدالاي الساق، بىزدەن ەسەبى تۇگەل ەشكىم بولمايدى. بۇل جەردە ەل-جۇرتتى الاڭداتىپ، ۇيقىسىن قاشىرىپ وتىرعان تۇيتكىل – قىتايعا ءبىر جاقتىلى باسىمدىق بەرۋ. مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2017 جىلعى حالىققا جولداۋىندا: «قازاقستاندا وندىرىستەر اشۋ جونىندەگى قىتايمەن بىرلەسكەن ينۆەستيتسيالىق باعدارلامانى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. قىتاي تاراپىمەن ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىلدى. نىساندار بەلگىلەندى. ناقتى جۇمىس ىستەۋ قاجەت. بۇل قازاقستاندىقتار ءۇشىن 20 مىڭ جاڭا جۇمىس ورنىن اشاتىن زاماناۋي ءوندىرىس بولماق. قازىر 6 جوبا جۇزەگە اسىرىلا باستادى، ال 2 جوبا ىسكە قوسىلدى» - دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. وعان جاقىنداعى قىتاي  حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى سي تسزينپين مەن قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ قول قويعان 7 ميلليارد دوللاردىڭ ينۆەستيتسيالىق كەلىسىم-شارتىن قوسىڭىز. بۇل جەردە الەمنىڭ قايسىبىر ەلىمەن بايلانىس ورناتپايىق كىرىپتارلىق پەن بورىشقورلىق ءبىز ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاتەر. قازىرگى جاعدايدا تاۋەلسىز ءبىر ەلگە دورەكىلىكپەن، قارۋدىڭ كۇشىنە سۇيەنىپ باسا كوكتەپ كىرۋگە ورتا عاسىرلىق سانامەن ويلايتىن رەسەي سياقتى ەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرى بولماسا، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوبى بارا قويمايدى. بىراق، ەلىڭدى ەكونوميكالىق كىرىپتار ەتىپ، دەموگرافيالىق جاقتان جاۋلاپ الۋ، سول ارقىلى تاۋەلسىز ءبىر ۇلتتىق مەملەكەتتى قۋىرشاققا اينالدىرۋ بۇگىنگى كۇندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن، ەڭ اككى، جان-جاقتى جەتىلگەن يمپەريالىق تاسىلگە  اينالدى. ءبىز وسىدان ساق بولۋعا ءتيىسپىز.

– ايتپاقشى قازاقستانعا كوشىرىلەتىن قىتايدىڭ سول 51 ءوندىرىس ورنى ەلگە نە بەرەدى، نەدەن ۇتىلامىز؟

– بۇل قازاقستاندىقتار ءۇشىن 20 مىڭ جاڭا جۇمىس ورنىن اشاتىن زاماناۋي ءوندىرىس بولاتىندىعىن ەلباسى شەگەلەپ ايتتى عوي. بىزگە كەلەتىن سول 51 ءوندىرىس الىبىنىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلە الماي وتىرعانىمىز عانا كۇدىگىمىزدى قويۋلاتا تۇسەدى.  بىزدەگى اقپارات قۇرالدارى قايداعى بىرەۋلەردىڭ اجىراسۋى مەن قايتا ۇيلەنۋى تۋرالى كۇن قۇرعاتپاي حابار بەرۋدەن جالىقپايدى. كەرىسىنشە ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن بولاشاعىنا قاتىستى وسىنداي اقپارلار بەرۋگە تىم ساراڭ. سوندا  قىتايدىڭ وسى 51 كاسىپورنىنىڭ قازاقستانعا كوشىرىلۋى مەملەكەتتىك قۇپيا ساناتىنا جاتا ما؟ مەن اتالعان ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ناقتى تىزبەسىن بىلگەندە عانا ول تۋرالى تولىق قاندى پىكىر ايتا الامىن. بۇل جەردە پرەزدەنت ن.نازارباەۆتىڭ: «تۇتاستاي العاندا، قازاقستاننىڭ ءوز ينۆەستيتسيالىق ستراتەگياسى بولۋعا ءتيىس» دەگەن پىكىرىمەن تولىقتاي كەلىسۋگە بولادى. ءبىر وكىنەرلىگى، ءبىز وتكەن 25 جىلدا مۇنداي ستراتەگيانىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ويلانباعان ەكەنبىز. ۇكىمەت ونى بيىلعى 1 قىركۇيەككە دەيىن ازىرلەۋى كەرەك ەكەن. ءوز باسىم تولىق قاندى ينۆەستيتسيالىق ستراتەگيا جوق جاعدايدا جاسالعان ۋاعدالاستىقتاردىڭ ءمىنسىز پايدالى بولارىنا كۇمانمەن قارايمىن.

– راقىم اعا، وسى جەردە قىتايداعى قانداستاردىڭ جايىنا توقتالا كەتسەك. قىتايداعى قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى قالاي؟ قازىر ول جاقتا قىسىم بولىپ جاتقانى ايتىلا باستادى.

– قاراپايىم پەندەلىك سانامەن باعامداساق، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگى جىلدان جىلعا جاقسارىپ كەلەدى. بۇرىن باسىم كوپشىلىگى ءداستۇرلى ەگىنشىلىك جانە مالشارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلسە، بۇگىندە ونەر-ءبىلىم مەن تىرشىلىكتىڭ سان سالاسىن مەڭگەرگەن ءتۇرلى كاسىپ يەلەرىنىڭ قاتارى قاۋلاپ ءوسىپ كەلەدى. ساۋاتتىلىق دەڭگەيى قىتايداعى 56 ۇلتتىڭ ىشىندە 5-ورىندا. داۋ جوق، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگەردى. مۇنداعى ەڭ وسال تۇسى جاس ۇرپاق ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق سانا مەن سالت-داستۇردەن قول ءۇزىپ، ماڭگۇرتتەنىپ بارادى. ول جاقتاعى اعايىننىڭ كوشى-قونىن مىقتاپ قولعا الماساق، ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا ميليونداعان قانداس باۋىرلارىمىزدان تىرىدەي ايرىلامىز با دەپ قورقامىن.

– قىتايداعى قازاقتىڭ اۋىر ءحالى جايلى «ۋاتساپ» الەۋمەتتىك جەلىسىندە بەلگىسىز ادامنىڭ مالىمدەمەسى تاراعانىن ەستىگەن بولارسىز. سول مالىمدەمەگە كوزقاراسىڭىز قالاي؟

– ءسىزدىڭ مەڭزەپ وتىرعانىڭىز وتكەن جىلدىڭ سوڭىنان باستالعان قىتايدىڭ شۇار وڭىرىندەگى تولقۇجات جيناۋ دۇربەلەڭىنە بايلانىستى اتا-ءجونى بەلگىسىز بىرەۋدىڭ مالىمدەمەسى بولسا كەرەك. وتكەن جىلدىڭ سوڭىنان بەرى «قىتايدان وسى جاققا كوشىپ نەمەسە تۋىسشىلاپ كەلگەن قازاقتاردى قىتايعا قايتا شاقىرتىپ جاتىر ەكەن، ولاردىڭ الاتىن زەيناتاقىسىن توقتاتىپ تاستاپتى، ىقتيارحات العانداردىڭ پاسپورتىن جيناپ الىپتى» دەگەن اڭگىمە ەل اراسىن كەزىپ كەتتى. ءبىز بۇل ماسەلەنى مۇقيات زەرتتەدىك. شىنىمەن دە، قازاقستانعا كەلىپ ازاماتتىق العان زەينەتكەرلەردىڭ زەينەتاقىسىن توقتاتىپ تاستاعان مىسالدار بار ەكەن. سونداي-اق، وسى جاققا كەلىپ-كەتىپ، ىقتيارحاتپەن جۇرگەن كوپ ساندى ازاماتتى قىتايعا شاقىرىپ، «ىقتيارحاتتارىڭدى تاپسىراسىڭدار، ەگەر ولاي ەتپەسەڭدەر زەينەت اكىلارىندى توكتاتامىز» دەگەن تالاپ قويىپ، پاسپورتتارىن جيناپ العان جاعدايلار دا كوپ بولىپ شىقتى. اسىرەسە بۇل جاعداي ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا ءجيى قايتالانىپ جاتقانىن بىلدىك. ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزشە ورتالىق قىتايدىڭ ساياساتى مەن شىنجاڭداعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇستانىمى ەكى باسقا بولىپ شىقتى. جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر ۋاقىتشا تەكسەرۋدى «اسىرا ورىنداپ» جىبەرگەن. ءتىپتى ىلە وبلىسىنىڭ كەيبىر اۋداندارىندا قازاقستان ازاماتتىعىن العان زەينەتكەرلەرگە ازاماتتىقتان باس تارتۋىن، ويتپەسە زەينەتاقىسىنان ايىرىلاتىنىن ەسكەرتكەن. ىقتيارحات العاندارعا دا سونداي شارت قويىپ، پاسپورتتارى مەن ىقتيارحاتتارىن جيناپ العان. كەيبىر ازاماتتاردى «سەن قىتايداعى تىركەۋىڭدى ۋاقىتىندا وشىرتپەي، زاڭ بۇزدىڭ» دەپ، ءتۇرلى قىسىم كورسەتكەنىن دە ەستىدىك. بىز بۇل ماسەلەنى «جەبەۋ» رقب اتىنان قىتايدىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى جاڭ حانحۋي مىرزانىڭ اتىنا جانە ورتالىق پەن شۇار-داعى قۇزىرەتتى بيلىكتىڭ الدىنا رەسمي قويا بىلدىك. قازىر قازاقستانعا رەسمي قونىس اۋدارعان ەتنيكالىق قازاقتارعا بايلانىستى ماسەلە بىرتىندەپ شەشىلىپ كەلەدى. بىراق سول جەردەگى سانى از جەرگىلىك ۇلتتارعا بايلانىستى ءدىني جانە رۋحاني قىسىم ازىرگە تيىلار ەمەس. بۇل جاعدايدى قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگى دە كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان بولۋعا ءتيىس. مۇنداي الىمجەتتىك پەن ناۋقانشىلدىقتىڭ سوڭى ۇنەمى قايعىلى سالدارلار تۋدىراتىنىنا قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگى كوپ كەشىكپەي-اق كوز جەتكىزەدى جانە وڭدى شەشەدى دەپ ويلايمىن. ال، ۋاتساپتاعى بەلگىسىز بىرەۋدىڭ مالىمدەمەسى ايعاي-اتتانعا ءۇيىر، ارانداتۋشىلىق سيپاتى باسىم سارىندا. وسىنداي ساياسي مالىمدەمە جاساعان ادام ەڭ الدىمەن ءوز سوزىنە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن بۇركەنشىك ات قولدانباي ءوزىنىڭ اتى-ءجونىن تولىق مالىمدەۋگە ءتيىس. جانە مەملەكەت پەن ۇلتتىڭ قامىن شىن ويلاعان ادام ىشتەگى قىجىلدى شىعارۋدى (ول شىنىمەن بار بولسا) باستى ماقسات ەتىپ قويماي، ەڭ الدىمەن وسى مالىمدەمەنىڭ ساياسي سالدارىن ويلاۋى كەرەك ەدى. ءسىز ويلاپ كورىڭىز، وسىنداي مالىمدەمەنى قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگىنىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتقان اپەرباقان شۇار بيلىگى ول جاقتاعى جانە قازاقستانعا قونىس اۋدارعان ەتنيكالىق قازاقتارعا قىسىمدى بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيتە باستايدى. ال، ونىڭ قىتاي قازاقستانعا سوعىس اشقان كۇنى قىتاي اسكەرىنىڭ الدىنان قىزىل تۋ الىپ شىعادى دەيتىن قيسىنسىماعىن قازاق كوشىنە قارسى شىعۋعا ونسىز دا سىلتاۋ تاپپاي وتىرعان بيلىكتەگى ورىسشىلدار جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانا قابىلدايدى. ەندى وسىدان كىمنىڭ ۇتىپ كىمنىڭ ۇتىلارىن ءوزىڭىز ويلاي بەرىڭىز.

كەشە سىزدەردىڭ سايتتان جوعارىداعى مالىمدەمەدەن دە سوراقى ءبىر پىكىردى تىڭدادىم. ول بىلگىشبەكتىڭ پايىمىنشا قىتايدان كەلگەن ورالماندار شەتىنەن سيرياعا جيھادقا اتتانىپ جاتقان كورىنەدى. ونى كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان قىتاي بيلىگى ونداي جات اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتىپ جاتقان جات نيەتتى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كوشۋىنە نەگە شەك قويماۋى كەرەك. قاراپ تۇرساڭ جوعارىداعى ەكى مالىمدەمە ءبىر بىرىنە مۇلدەم كەرەعار. بىراق ۇلتتىق تۇتاستىق ءۇشىن ايرىقشا زالالدى. ەكەۋى دە جاۋدى ءوز ىشىمىزدەن تاۋىپ السام دەيدى. قازاقتىڭ ءبىر بىرىنە جاۋلىعىن، جاتتىعىن تىلەپ جۇرگەندەردىڭ نەنى كوزدەپ، نە ويلايتىندىعى تەك وزدەرىنە عانا ايان.

سۇحباتتى دايىنداعان قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz