Ozyq oily elder arysy adamzattyn, berisi óz últynyng ruhany qazynasyn bayytqan asyl túlghalarynyn, meyli eki-ýsh ghasyr ótsin, ómirlerining aqyrghy saghaty men minutyna deyin tәptishtep jatady. Kýdik keltiretin ólimderin ómir boyy zertteydi. Memlekettik túrghyda. Endi she, ótkinshi sayasattyng ókilderi emes, býtin bir últtyng mandayyna basqan aimýiiz serkeleri emes pe? Al qazaq aqyn-jazushylarynyng taghdyry she? Aryny aitpaghanda, beridegi Múhtar Áuezov, Júban Moldaghaliyev, Berdibek Soqpaqbaevtyng kýdik keltiretin ólimi aqiy-taqy zertteldi me? Búl turaly sәl keyin...

Ozyq oily elder arysy adamzattyn, berisi óz últynyng ruhany qazynasyn bayytqan asyl túlghalarynyn, meyli eki-ýsh ghasyr ótsin, ómirlerining aqyrghy saghaty men minutyna deyin tәptishtep jatady. Kýdik keltiretin ólimderin ómir boyy zertteydi. Memlekettik túrghyda. Endi she, ótkinshi sayasattyng ókilderi emes, býtin bir últtyng mandayyna basqan aimýiiz serkeleri emes pe? Al qazaq aqyn-jazushylarynyng taghdyry she? Aryny aitpaghanda, beridegi Múhtar Áuezov, Júban Moldaghaliyev, Berdibek Soqpaqbaevtyng kýdik keltiretin ólimi aqiy-taqy zertteldi me? Búl turaly sәl keyin...

Orystyng ataqty jazushysy, qayta­lanbas kinorejisseri әri akteri Vasiliy Shukshindi bilmeytin adam joq. Osy ayaq-qoly balghaday Shukshin kinogha sap-sau týsip jýrip, 1974 jyly oida joqta qaytys bolghan. Ólgen song eki jyldan keyin Le­niyn­dik syilyqqa ie bolady. Al onyng ólimi resmy týrde «jýregi kenetten toqtap qalghannan boldy» delingenmen, ainala­syndaghylar oghan senbey kelgen. Kýdik aqyry jalpygha jariya boldy. 2009 jyly Barnauylda Shukshin kinofestivali ótti. Soghan baylanysty baspasóz konferen­siyasyna jinalghandar aldynda Reseyding halyq artiysi, ataqty kinoakter Aleksandr Pankratov-Chernyi: «Shukshin óz ajaly­nan ólgen joq. Shukshin arqyly orystyng ruhyn óltirmekshi boldy. Sebebi ol Ste­pan Razin turaly kino týsirmek edi. Al Shukshinning Razindy qalay somdaytynyn jaqsy biletin kommunistik biylik múnday kino orys halqyn tolqytyp, býlik shygha­rugha alyp keledi dep qoryqty!» dep sensa­siyalyq mәlimdeme jasaghan. Jalpy, qay­talanbas jazushyny u berip óltirgenin ke­zinde Shukshinning ainalasyndaghy ataq­ty adamdardyng bәri de jaqsy bilgenge úqsaydy, biraq aitugha qoryqqan kórinedi.
Al endi 1852 jyly qaytys bolghan orys­tyng eng qúpiya jazushysy Nikolay Vasilievich Gogoliding «júmbaq» ólimi tu­raly talas-tartys kýni býginge deyin jýrip jatyr. Onyng shyghuyna sebep bolghan jagh­day: 1931 jyly Gogoli jerlengen monas­tyridy týrmege ainaldyryp, úly jazushy­ny basqa jaqqa jerlemek bolady. Sóitip, 79 jyldan keyin qabirin qazyp kórse, Gogoliding bas sýiegi teris qarap jatypty. Yaghny «óldi» degen Gogoli kórde jatyp et­betinen audarylyp týsken. Endeshe, letar­giyamen auyrghan jaryqtyq molada tiridey jan tapsyrghan boldy ghoy... «Júmbaq» ólimning otyn Gogoliding 1845 jyly jazyp qaldyrghan ósiyeti onan sayyn mazdata týsti. Onda «Mening denemdi ólimning anyq ta aiqyn belgisi bilingenshe, jerge tap­syr­may túryndar. Múny qatty auyrghan kezim­de jýregim men tamyrymnyng soqpay qalghan jaghdayy kezdeskendikten aityp otyr­myn» delingen... Aqiqatyna kelsek, Gogoliding bas sýiegin әldekimder úrlap ke­tipti. Qashan, qalay - júmbaq. Tipti jer­leuge apara jatqanda, Gogoliding mәitin, qolyn - qolday, bútyn - búttay kebinimen qosa júlyp, elirgen júrt estelik ýshin itshe talap әketken degen de anyz bar. Áyteuir arheologtar úrlanghan bastyng ornyna basqa bir jas adamnyng bas sýiegi qoyylghanyn anyqtaghan. Ke­yin­gi kezdegi zertteuler kórsetkendey, 42 jasynda ajal qúshqan klassik ja­zushy ashtyqtan da, esinen adasyp ta ól­megen, keri­sin­she, dәrigerler, әlde - әdeyi, әlde - bilmestikpen, ulap óltirgen bolyp shyqty. Eng bastysy - Nikolay Vasiy­lievichting óler aldynda ózining eng úly qol­jazbasy - «Óli jandardyn» ekinshi tomy­nyng jalghyz danasyn óz qolymen órtep jiberip, artynan ah úryp ókinuine ne sebep boldy eken?!. Ne kerek, «tiri kezinde óli aruaq siyaqty, ólgen song tiri siyaqty» Gogoli jayyndaghy qorqynyshty anyzdyng nýktesi qashan qoyylary belgisiz.
Al «asylyp óldi» delinetin Sergey Ese­ninning ólimi she? Songhy zertteuler ony bireuler «NKVD» ól­tirip, artynan asyp ketken degen toqtamgha tolyq úiyp otyr. Múnyng bәrin naqty qújattargha әri zattay aighaqtargha sýiene otyryp, pәlen­bay jyl ótkenine qaramas­tan, Reseyding Bas pro­kuraturasynyng kriy­minalisteri ma­­tematiy­kalyq dәldikpen dәleldep shyqty.
Orystyng taghy bir úly aqyny - Mayakovskiy júmys bólmesinde ózin ózi basynan ne jýreginen atty ma, әlde chekist atyp óltirdi me, búl jay da әli kýnge deyin júmbaq. Mayakovskiy ólgende, ýstelinen eki kýn búryn óz qolymen jazghan qoshtasu haty tabylghan. Soghan qaramastan, aqyn ajaly jurnalistik zertteuler nysanyna ainalyp, toqtausyz talas tudyryp kele jatyr. Oghan keyinnen atylghan mezette týsirilgen aqynnyng aqyrghy suretine zer salyp qaraghanda keudesine qadalghan qos oqtyng izi aiqyn bilinetindigi de otqa may qúya týsti. Mayakovskiydi eng songhy ret kór­gen 22 jastaghy aktrisa Polonskaya ekeni belgili. Aqyn ony ózine jar etpek bolghan. Kórshilerining kuәlik etuinshe, ak­trisa aqyn­nyng pәterinen shyghyp ketken song baryp, ishte atylghan oqtyng dauysy shyq­qan. Endeshe, Polonskayanyng aqyndy óltirui mýmkin emes. Mayakovskiy ózin-ózi atqan. Joq! Atyp óltirgen! Qalay? Bylay: Polonskayanyng keletininen kýni búryn habardar chekist, Mayakovskiymen dos bolghan OGPU-ding qúpiya bólimining bastyghy Agranov bir quys bólmede tyghylyp otyr­ghan. Polonskaya qalay shyghyp ketedi, solay bólmege enip, aqyndy atqan. Sóitip, ja­syryn jolmen shyghyp ketken. Kókeyge qona ma? Qonbasa, keyingi zertteuler anyq­taghanday, aqyn tәninen alynghan oq pen janynan tabylghan qarudyng sәikes­peuin algha tartugha bolady. Onyng ýstine aqynnyng miy әli kýnge deyin saqtauly. My instituty aqyn atylghan sәtte-aq ózi­ning qorytyndysyn: «Mida eshqanday da qalyptan tys auytqushylyqtyng belgisi joq» dep bergen.
Endi ózgeni qoyyp, ózimizge kósheyik.
Kemenger jazushy Múhtar Áuezov qay­tys bolarynyng aldynda Hrushevting tyndy iygeru nauqanyna baylanysty qarsy sóz sóilegen degen derek bar. Auyzsha aity­lady. Eger ol derek ras bolsa, Áuezovting ajalyna tikeley sebep bolghan sol deuge әbden bolady.
Taghy biri - Áuezovting Japoniya sapary. 1957 jyly kenestik delegasiyamen birge Atom jәne sutegi bombalaryna tyiym sa­lu jónindegi býkilәlemdik konferensiyagha barghan Áuezov Tokio jastarynyng aldyn­da bayandama jasaghan. Ghúlamanyng ol res­-my sózi qaybir jyly Tokio múraghatynan ta­by­lyp, japon tilinen qazaqshagha qota­ryldy. Osy Japoniyada jýrip ózining ata­mekeni - Semey jerinde Hirosimagha tas­­talghan bombadan eki myng ese artyq jarylys jasalyp jatqanyna Áuezovting jany qalaysha shyrqyramasyn. Bayanda­ma­synda jaq ashpasa da, bәlkim, sonda jýrip, bәlkim, múnda kelgen son, auyzsha «bir­dene» aitqan boluy, ony «salpan­qú­laq­tar­dyn» jeter jerine jetkizui mýmkin ghoy. Biletinderding aituynsha, kemengerding auruy - adam óletin auru emes, «poliyp» degen Almatyda-aq sylyp tastaytyn kesel eken. Kenes bergender Mәskeudi núsqap baghypty. 1961 jyly osy Mәskeude opera­siya ýstelinde jatyp: «Chto vy so mnoi de­laete?» dep kózin ashqanda, hirurg súmdyq shoshyp ketken kórinedi. Shoshymay qaytsin, múnday narkozdan adamnyng oyanuy әste mýmkin emes bolsa. Al Áuezov oyanyp ketken! Sirә, әulie babalary tapsyrysty tastay etip oryndaghan doktordyng aram oi, las isin sezdirgen bolar...
Qazaq balalar әdebiyetining klassiygi Berdibek Soqpaqbaevty bilmeytin qazaq joq. Onyng «Mening atym Qojasynyn» ózi nege túrady? Kommunistik tar qúrsau, temir jýiege ómirimen de, ónerimen de qatty qarsy bolghan Berdibek kókemizdi KGB andyp baqqanyn zamandastarynyng bәri biledi. Osy Soqpaqbaevtyng ómiri túrmaq ólimi de ózgeshe boldy.
Qadyr Myrza Ály búl turasynda by­lay dep jazady: «...Arulap o dýniyege at­tandyrdyq. Qimas qalamgerdi qara jer qúshaghyna tapsyrdyq. Óz qolymyzben jerledik. Áytse de kónilde kýdik qaldy. Adam birdeneni sezedi. Sezedi! Kýdiktensem kýdiktengendey-aq ekenmin. Keyin Berdibek Soqpaqbaev qazasyna kuә bolghan bir әrip­tesimnen tórt-bes adam bolyp baryp, Kensaydaghy sayajayynan tóbede asuly túrghan marqúmdy óz qoldarynan týsirip alghanyn estidim. Qazaq baspasózi onyng qa­lay ólgeni turaly shyndyqty býgip qaldy... Ol - ózin-ózi óltiretin adam emes-ti. Qalay dәleldese de, men onyng asylyp ólgenine senbeymin. Aldymen óltirip, sodan keyin asyp ketui mýmkin» («Jazmysh», 136-137-bet).
Qadyekeng qazaqtyng qyran aqyny Jú­ban jayynda bylay dep jazdy: «Jalpy kýdik keltiretin ólimder óte kóp. Sonyng biri - Júban Moldaghaliyevting ólimi. Júbaghang ol kezde eshkim bara almaghan batyrlyqqa bardy. Jýreging daualamaytyn, auzyna syimaytyn alapat ýlken shyn­dyqty aitty. Sodan keyin onyng jer basyp jýruge qaqysy bolmay qalghan boluy ke­rek. Onyng ólimi, ne bolsa da, Kolbinning moy­nynda. Logika solay deydi. Áytpese onyng auruy kisi óletin auru emes-ti» («Jazmysh», 391-bet).
Aqúshtap Baqtygereeva óz esteliginde Júban aqynnyng Kolbinge qarap: «Chto hotiyte ot moego naroda, dorogoy tovariysh? Kazahstan byl laboratoriey drujby narodov. Otnyaly u nashego naroda vse. Y yazyk, y veru. Vashy bratiya podnimaya se­linu, toptaly traktoramy stepnyh mogil moih predkov. Y eto my prostili. Chto eshe hotiyte?» degenin jazady. Auyr sóz! Bile­tinderding aituynsha, kókeyinde ne jat­qanyn kim bilsin, Kolbin keyin syr­qat­tanyn­qyrap jýrgen aqyndy shaqyryp, Mәs­keudegi eng myqty dәrigerge kórsetuge kó­mektespek bolypty. Júban aqyn bas tart­qan. 1987 jyly Almatydaghy auruha­nagha týsken Júban aqyn kónilin súrap bar­ghan ýlken jazushynyng birine: «Men endi osy auruhanadan qaytyp shyqpaytyn shygharmyn» degen eken. Ishi birdeneni sezgen song aitqan bolar...
Jogharydaghyday ýlken sayasat bolmasa da, «әdeby oiyndardyn» qúrbany bolghan qanshama qazaqtyng aqyn-jazushylary bar deseyshi. Mәselen, Júmeken Nәjimedenov ýiinde qatty auyryp jatqanda, bireuler telefonmen astyrtyn habarlasyp, «ki­tabyng shyqpaytyn boldy, sening ólendering týkke túrmaydy» dep, ózi syrqattanyp jatqan aqyndy ajalyna asyqtyrghysy kelgenine kuә bolghandardyng kózi tiri. Al endi myqty aqyn-jazushylardy ótirik maqtaghan bolyp, auzyna әdeyilep araq to­syp, ishkizip óltirgen qalamdastary turaly әdeby ortada auyzeki aitylatyn әngime­lerge qúlaq týrsen, janyng shoshidy...

Týpnúsqadaghy taqyryp «Ajaly da anyzgha ainalghan aqyndar nemese kemengeolerding kýdik keltiretin ólimderi»

«Ayqyn» gazeti