وزىق ويلى ەلدەر ارىسى ادامزاتتىڭ، بەرىسى ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قازىناسىن بايىتقان اسىل تۇلعالارىنىڭ، مەيلى ەكى-ءۇش عاسىر ءوتسىن، ومىرلەرىنىڭ اقىرعى ساعاتى مەن مينۋتىنا دەيىن تاپتىشتەپ جاتادى. كۇدىك كەلتىرەتىن ولىمدەرىن ءومىر بويى زەرتتەيدى. مەملەكەتتىك تۇرعىدا. ەندى شە، وتكىنشى ساياساتتىڭ وكىلدەرى ەمەس، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ ماڭدايىنا باسقان ءايمۇيىز سەركەلەرى ەمەس پە؟ ال قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ تاعدىرى شە؟ ارىنى ايتپاعاندا، بەرىدەگى مۇحتار اۋەزوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ كۇدىك كەلتىرەتىن ءولىمى اقي-تاقي زەرتتەلدى مە؟ بۇل تۋرالى ءسال كەيىن...

وزىق ويلى ەلدەر ارىسى ادامزاتتىڭ، بەرىسى ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قازىناسىن بايىتقان اسىل تۇلعالارىنىڭ، مەيلى ەكى-ءۇش عاسىر ءوتسىن، ومىرلەرىنىڭ اقىرعى ساعاتى مەن مينۋتىنا دەيىن تاپتىشتەپ جاتادى. كۇدىك كەلتىرەتىن ولىمدەرىن ءومىر بويى زەرتتەيدى. مەملەكەتتىك تۇرعىدا. ەندى شە، وتكىنشى ساياساتتىڭ وكىلدەرى ەمەس، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ ماڭدايىنا باسقان ءايمۇيىز سەركەلەرى ەمەس پە؟ ال قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ تاعدىرى شە؟ ارىنى ايتپاعاندا، بەرىدەگى مۇحتار اۋەزوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ كۇدىك كەلتىرەتىن ءولىمى اقي-تاقي زەرتتەلدى مە؟ بۇل تۋرالى ءسال كەيىن...

ورىستىڭ اتاقتى جازۋشىسى، قايتا­لانباس كينورەجيسسەرى ءارى اكتەرى ۆاسيلي شۋكشيندى بىلمەيتىن ادام جوق. وسى اياق-قولى بالعاداي شۋكشين كينوعا ساپ-ساۋ ءتۇسىپ ءجۇرىپ، 1974 جىلى ويدا جوقتا قايتىس بولعان. ولگەن سوڭ ەكى جىلدان كەيىن لە­نين­دىك سىيلىققا يە بولادى. ال ونىڭ ءولىمى رەسمي تۇردە «جۇرەگى كەنەتتەن توقتاپ قالعاننان بولدى» دەلىنگەنمەن، اينالا­سىنداعىلار وعان سەنبەي كەلگەن. كۇدىك اقىرى جالپىعا جاريا بولدى. 2009 جىلى بارناۋىلدا شۋكشين كينوفەستيۆالى ءوتتى. سوعان بايلانىستى ءباسپاسوز كونفەرەن­تسياسىنا جينالعاندار الدىندا رەسەيدىڭ حالىق ءارتيسى، اتاقتى كينواكتەر الەكساندر پانكراتوۆ-چەرنىي: «شۋكشين ءوز اجالى­نان ولگەن جوق. شۋكشين ارقىلى ورىستىڭ رۋحىن ولتىرمەكشى بولدى. سەبەبى ول ستە­پان رازين تۋرالى كينو تۇسىرمەك ەدى. ال شۋكشيننىڭ رازيندى قالاي سومدايتىنىن جاقسى بىلەتىن كوممۋنيستىك بيلىك مۇنداي كينو ورىس حالقىن تولقىتىپ، بۇلىك شىعا­رۋعا الىپ كەلەدى دەپ قورىقتى!» دەپ سەنسا­تسيالىق مالىمدەمە جاساعان. جالپى، قاي­تالانباس جازۋشىنى ۋ بەرىپ ولتىرگەنىن كە­زىندە شۋكشيننىڭ اينالاسىنداعى اتاق­تى ادامداردىڭ ءبارى دە جاقسى بىلگەنگە ۇقسايدى، بىراق ايتۋعا قورىققان كورىنەدى.
ال ەندى 1852 جىلى قايتىس بولعان ورىس­تىڭ ەڭ قۇپيا جازۋشىسى نيكولاي ۆاسيلەۆيچ گوگولدىڭ «جۇمباق» ءولىمى تۋ­رالى تالاس-تارتىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجۇرىپ جاتىر. ونىڭ شىعۋىنا سەبەپ بولعان جاع­داي: 1931 جىلى گوگول جەرلەنگەن موناس­تىردى تۇرمەگە اينالدىرىپ، ۇلى جازۋشى­نى باسقا جاققا جەرلەمەك بولادى. ءسويتىپ، 79 جىلدان كەيىن قابىرىن قازىپ كورسە، گوگولدىڭ باس سۇيەگى تەرىس قاراپ جاتىپتى. ياعني «ءولدى» دەگەن گوگول كوردە جاتىپ ەت­بەتىنەن اۋدارىلىپ تۇسكەن. ەندەشە، لەتار­گيامەن اۋىرعان جارىقتىق مولادا تىرىدەي جان تاپسىرعان بولدى عوي... «جۇمباق» ءولىمنىڭ وتىن گوگولدىڭ 1845 جىلى جازىپ قالدىرعان وسيەتى ونان سايىن مازداتا ءتۇستى. وندا «مەنىڭ دەنەمدى ءولىمنىڭ انىق تا ايقىن بەلگىسى بىلىنگەنشە، جەرگە تاپ­سىر­ماي تۇرىڭدار. مۇنى قاتتى اۋىرعان كەزىم­دە جۇرەگىم مەن تامىرىمنىڭ سوقپاي قالعان جاعدايى كەزدەسكەندىكتەن ايتىپ وتىر­مىن» دەلىنگەن... اقيقاتىنا كەلسەك، گوگولدىڭ باس سۇيەگىن الدەكىمدەر ۇرلاپ كە­تىپتى. قاشان، قالاي - جۇمباق. ءتىپتى جەر­لەۋگە اپارا جاتقاندا، گوگولدىڭ ءمايتىن، قولىن - قولداي، بۇتىن - بۇتتاي كەبىنىمەن قوسا جۇلىپ، ەلىرگەن جۇرت ەستەلىك ءۇشىن يتشە تالاپ اكەتكەن دەگەن دە اڭىز بار. ايتەۋىر ارحەولوگتار ۇرلانعان باستىڭ ورنىنا باسقا ءبىر جاس ادامنىڭ باس سۇيەگى قويىلعانىن انىقتاعان. كە­يىن­گى كەزدەگى زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، 42 جاسىندا اجال قۇشقان كلاسسيك جا­زۋشى اشتىقتان دا، ەسىنەن اداسىپ تا ءول­مەگەن، كەرى­سىن­شە، دارىگەرلەر، الدە - ادەيى، الدە - بىلمەستىكپەن، ۋلاپ ولتىرگەن بولىپ شىقتى. ەڭ باستىسى - نيكولاي ۆاسي­لەۆيچتىڭ ولەر الدىندا ءوزىنىڭ ەڭ ۇلى قول­جازباسى - «ءولى جانداردىڭ» ەكىنشى تومى­نىڭ جالعىز داناسىن ءوز قولىمەن ورتەپ جىبەرىپ، ارتىنان اھ ۇرىپ وكىنۋىنە نە سەبەپ بولدى ەكەن؟!. نە كەرەك، «ءتىرى كەزىندە ءولى ارۋاق سياقتى، ولگەن سوڭ ءتىرى سياقتى» گوگول جايىنداعى قورقىنىشتى اڭىزدىڭ نۇكتەسى قاشان قويىلارى بەلگىسىز.
ال «اسىلىپ ءولدى» دەلىنەتىن سەرگەي ەسە­نيننىڭ ءولىمى شە؟ سوڭعى زەرتتەۋلەر ونى بىرەۋلەر «نكۆد» ءول­تىرىپ، ارتىنان اسىپ كەتكەن دەگەن توقتامعا تولىق ۇيىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارىن ناقتى قۇجاتتارعا ءارى زاتتاي ايعاقتارعا سۇيەنە وتىرىپ، پالەن­باي جىل وتكەنىنە قاراماس­تان، رەسەيدىڭ باس پرو­كۋراتۋراسىنىڭ كري­ميناليستەرى ما­­تەماتي­كالىق دالدىكپەن دالەلدەپ شىقتى.
ورىستىڭ تاعى ءبىر ۇلى اقىنى - ماياكوۆسكي جۇمىس بولمەسىندە ءوزىن ءوزى باسىنان نە جۇرەگىنەن اتتى ما، الدە چەكيست اتىپ ءولتىردى مە، بۇل جاي دا ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق. ماياكوۆسكي ولگەندە، ۇستەلىنەن ەكى كۇن بۇرىن ءوز قولىمەن جازعان قوشتاسۋ حاتى تابىلعان. سوعان قاراماستان، اقىن اجالى جۋرناليستىك زەرتتەۋلەر نىسانىنا اينالىپ، توقتاۋسىز تالاس تۋدىرىپ كەلە جاتىر. وعان كەيىننەن اتىلعان مەزەتتە تۇسىرىلگەن اقىننىڭ اقىرعى سۋرەتىنە زەر سالىپ قاراعاندا كەۋدەسىنە قادالعان قوس وقتىڭ ءىزى ايقىن بىلىنەتىندىگى دە وتقا ماي قۇيا ءتۇستى. ماياكوۆسكيدى ەڭ سوڭعى رەت كور­گەن 22 جاستاعى اكتريسا پولونسكايا ەكەنى بەلگىلى. اقىن ونى وزىنە جار ەتپەك بولعان. كورشىلەرىنىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، اك­تريسا اقىن­نىڭ پاتەرىنەن شىعىپ كەتكەن سوڭ بارىپ، ىشتە اتىلعان وقتىڭ داۋىسى شىق­قان. ەندەشە، پولونسكايانىڭ اقىندى ءولتىرۋى مۇمكىن ەمەس. ماياكوۆسكي ءوزىن-ءوزى اتقان. جوق! اتىپ ولتىرگەن! قالاي؟ بىلاي: پولونسكايانىڭ كەلەتىنىنەن كۇنى بۇرىن حاباردار چەكيست، ماياكوۆسكيمەن دوس بولعان وگپۋ-ءدىڭ قۇپيا ءبولىمىنىڭ باستىعى اگرانوۆ ءبىر قۋىس بولمەدە تىعىلىپ وتىر­عان. پولونسكايا قالاي شىعىپ كەتەدى، سولاي بولمەگە ەنىپ، اقىندى اتقان. ءسويتىپ، جا­سىرىن جولمەن شىعىپ كەتكەن. كوكەيگە قونا ما؟ قونباسا، كەيىنگى زەرتتەۋلەر انىق­تاعانداي، اقىن تانىنەن الىنعان وق پەن جانىنان تابىلعان قارۋدىڭ سايكەس­پەۋىن العا تارتۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە اقىننىڭ ميى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى. مي ينستيتۋتى اقىن اتىلعان ساتتە-اق ءوزى­نىڭ قورىتىندىسىن: «ميدا ەشقانداي دا قالىپتان تىس اۋىتقۋشىلىقتىڭ بەلگىسى جوق» دەپ بەرگەن.
ەندى وزگەنى قويىپ، وزىمىزگە كوشەيىك.
كەمەڭگەر جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ قاي­تىس بولارىنىڭ الدىندا حرۋششەۆتىڭ تىڭدى يگەرۋ ناۋقانىنا بايلانىستى قارسى ءسوز سويلەگەن دەگەن دەرەك بار. اۋىزشا ايتى­لادى. ەگەر ول دەرەك راس بولسا، اۋەزوۆتىڭ اجالىنا تىكەلەي سەبەپ بولعان سول دەۋگە ابدەن بولادى.
تاعى ءبىرى - اۋەزوۆتىڭ جاپونيا ساپارى. 1957 جىلى كەڭەستىك دەلەگاتسيامەن بىرگە اتوم جانە سۋتەگى بومبالارىنا تىيىم سا­لۋ جونىندەگى بۇكىلالەمدىك كونفەرەنتسياعا بارعان اۋەزوۆ توكيو جاستارىنىڭ الدىن­دا بايانداما جاساعان. عۇلامانىڭ ول رەس­-مي ءسوزى قايبىر جىلى توكيو مۇراعاتىنان تا­بى­لىپ، جاپون تىلىنەن قازاقشاعا قوتا­رىلدى. وسى جاپونيادا ءجۇرىپ ءوزىنىڭ اتا­مەكەنى - سەمەي جەرىندە حيروسيماعا تاس­­تالعان بومبادان ەكى مىڭ ەسە ارتىق جارىلىس جاسالىپ جاتقانىنا اۋەزوۆتىڭ جانى قالايشا شىرقىراماسىن. باياندا­ما­سىندا جاق اشپاسا دا، بالكىم، سوندا ءجۇرىپ، بالكىم، مۇندا كەلگەن سوڭ، اۋىزشا «ءبىر­دەڭە» ايتقان بولۋى، ونى «سالپاڭ­قۇ­لاق­تار­دىڭ» جەتەر جەرىنە جەتكىزۋى مۇمكىن عوي. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، كەمەڭگەردىڭ اۋرۋى - ادام ولەتىن اۋرۋ ەمەس، «پوليپ» دەگەن الماتىدا-اق سىلىپ تاستايتىن كەسەل ەكەن. كەڭەس بەرگەندەر ماسكەۋدى نۇسقاپ باعىپتى. 1961 جىلى وسى ماسكەۋدە وپەرا­تسيا ۇستەلىندە جاتىپ: «چتو ۆى سو منويۋ دە­لاەتە؟» دەپ كوزىن اشقاندا، حيرۋرگ سۇمدىق شوشىپ كەتكەن كورىنەدى. شوشىماي قايتسىن، مۇنداي ناركوزدان ادامنىڭ ويانۋى استە مۇمكىن ەمەس بولسا. ال اۋەزوۆ ويانىپ كەتكەن! ءسىرا، اۋليە بابالارى تاپسىرىستى تاستاي ەتىپ ورىنداعان دوكتوردىڭ ارام وي، لاس ءىسىن سەزدىرگەن بولار...
قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى بەردىبەك سوقپاقباەۆتى بىلمەيتىن قازاق جوق. ونىڭ «مەنىڭ اتىم قوجاسىنىڭ» ءوزى نەگە تۇرادى؟ كوممۋنيستىك تار قۇرساۋ، تەمىر جۇيەگە ومىرىمەن دە، ونەرىمەن دە قاتتى قارسى بولعان بەردىبەك كوكەمىزدى كگب اڭدىپ باققانىن زامانداستارىنىڭ ءبارى بىلەدى. وسى سوقپاقباەۆتىڭ ءومىرى تۇرماق ءولىمى دە وزگەشە بولدى.
قادىر مىرزا ءالي بۇل تۋراسىندا بى­لاي دەپ جازادى: «...ارۋلاپ و دۇنيەگە ات­تاندىردىق. قيماس قالامگەردى قارا جەر قۇشاعىنا تاپسىردىق. ءوز قولىمىزبەن جەرلەدىك. ايتسە دە كوڭىلدە كۇدىك قالدى. ادام بىردەڭەنى سەزەدى. سەزەدى! كۇدىكتەنسەم كۇدىكتەنگەندەي-اق ەكەنمىن. كەيىن بەردىبەك سوقپاقباەۆ قازاسىنا كۋا بولعان ءبىر ءارىپ­تەسىمنەن ءتورت-بەس ادام بولىپ بارىپ، كەڭسايداعى ساياجايىنان توبەدە اسۋلى تۇرعان مارقۇمدى ءوز قولدارىنان ءتۇسىرىپ العانىن ەستىدىم. قازاق ءباسپاسوزى ونىڭ قا­لاي ولگەنى تۋرالى شىندىقتى بۇگىپ قالدى... ول - ءوزىن-ءوزى ولتىرەتىن ادام ەمەس-ءتى. قالاي دالەلدەسە دە، مەن ونىڭ اسىلىپ ولگەنىنە سەنبەيمىن. الدىمەن ءولتىرىپ، سودان كەيىن اسىپ كەتۋى مۇمكىن» («جازمىش»، 136-137-بەت).
قادىەكەڭ قازاقتىڭ قىران اقىنى جۇ­بان جايىندا بىلاي دەپ جازدى: «جالپى كۇدىك كەلتىرەتىن ولىمدەر وتە كوپ. سونىڭ ءبىرى - جۇبان مولداعاليەۆتىڭ ءولىمى. جۇباعاڭ ول كەزدە ەشكىم بارا الماعان باتىرلىققا باردى. جۇرەگىڭ داۋالامايتىن، اۋزىنا سىيمايتىن الاپات ۇلكەن شىن­دىقتى ايتتى. سودان كەيىن ونىڭ جەر باسىپ جۇرۋگە قاقىسى بولماي قالعان بولۋى كە­رەك. ونىڭ ءولىمى، نە بولسا دا، كولبيننىڭ موي­نىندا. لوگيكا سولاي دەيدى. ايتپەسە ونىڭ اۋرۋى كىسى ولەتىن اۋرۋ ەمەس-ءتى» («جازمىش»، 391-بەت).
اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا ءوز ەستەلىگىندە جۇبان اقىننىڭ كولبينگە قاراپ: «چتو حوتيتە وت موەگو نارودا، دوروگوي توۆاريشش؟ كازاحستان بىل لابوراتوريەي درۋجبى نارودوۆ. وتنيالي ۋ ناشەگو نارودا ۆسە. ي يازىك، ي ۆەرۋ. ۆاشي براتيا پودنيمايا تسە­لينۋ، توپتالي تراكتورامي ستەپنىح موگيل مويح پرەدكوۆ. ي ەتو مى پروستيلي. چتو ەشە حوتيتە؟» دەگەنىن جازادى. اۋىر ءسوز! بىلە­تىندەردىڭ ايتۋىنشا، كوكەيىندە نە جات­قانىن كىم ءبىلسىن، كولبين كەيىن سىر­قات­تانىڭ­قىراپ جۇرگەن اقىندى شاقىرىپ، ءماس­كەۋدەگى ەڭ مىقتى دارىگەرگە كورسەتۋگە كو­مەكتەسپەك بولىپتى. جۇبان اقىن باس تارت­قان. 1987 جىلى الماتىداعى اۋرۋحا­ناعا تۇسكەن جۇبان اقىن كوڭىلىن سۇراپ بار­عان ۇلكەن جازۋشىنىڭ بىرىنە: «مەن ەندى وسى اۋرۋحانادان قايتىپ شىقپايتىن شىعارمىن» دەگەن ەكەن. ءىشى بىردەڭەنى سەزگەن سوڭ ايتقان بولار...
جوعارىداعىداي ۇلكەن ساياسات بولماسا دا، «ادەبي ويىنداردىڭ» قۇربانى بولعان قانشاما قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى بار دەسەيشى. ماسەلەن، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ۇيىندە قاتتى اۋىرىپ جاتقاندا، بىرەۋلەر تەلەفونمەن استىرتىن حابارلاسىپ، «كى­تابىڭ شىقپايتىن بولدى، سەنىڭ ولەڭدەرىڭ تۇككە تۇرمايدى» دەپ، ءوزى سىرقاتتانىپ جاتقان اقىندى اجالىنا اسىقتىرعىسى كەلگەنىنە كۋا بولعانداردىڭ كوزى ءتىرى. ال ەندى مىقتى اقىن-جازۋشىلاردى وتىرىك ماقتاعان بولىپ، اۋزىنا ادەيىلەپ اراق تو­سىپ، ىشكىزىپ ولتىرگەن قالامداستارى تۋرالى ادەبي ورتادا اۋىزەكى ايتىلاتىن اڭگىمە­لەرگە قۇلاق تۇرسەڭ، جانىڭ شوشيدى...

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ «اجالى دا اڭىزعا اينالعان اقىندار نەمەسە كەمەڭگەولەردىڭ كۇدىك كەلتىرەتىن ولىمدەرى»

«ايقىن» گازەتى