Kez kelgen dinning joghary maghynasy adam men adamzatty joghaltyp alghan jetilu jolyna qaytaru bolyp tabylady. Dinning tútastyghy elding tútastyghy: diny alauyzdyq últtyq alauyzdyqqa aparyp soqtyrady.

 Núrsúltan Nazarbaev

Kýn sayyn qúbylyp túrghan býgingi dýniyening ahualy adamzatty týrli synaqtargha salyp jәne de sol adamzat balasynyng basyna týrli qauip pen qaterin de tóndirip túr. Aqyly men parasaty bar jәne de ghylymy men tehnikasy sәt sayyn jetildirilip jatqan dýnie ghalamynyng adamy әli de soghys pen týrli qaruly qaqtyghystardan kóz asha almay kele jatqandyghy әriyne, ókinishti-aq. Kelise almay kerisip jatqan býgingi dýniyening beybit tynyshtyghy qashan ornar eken degen alang kónilding ornyna týser kýni tuar ma eken?! Sonau Afrika qúrylyghy men Tayau Shyghys elderinen bir jandaryna tynyshtyq izdep, ashyq tenizben  qoldaryna týsken qalt-qúlt etken qayyqqa minip, shybyn jandaryn qaterge tigip Europa qúrylyghyna lap qoyghan bosqyndardyng qazirgi jaghdayy endi kelip, sol Europa memleketterining ózderin sayasi, әleumettik-ekonomikalyq tyghyryqqa tirep otyr. Búl jaghdaygha, yaghny halyqtyng bosyp ketuine Afrika men Aziya kontiynentindegi jekelegen memleketterdegi jekelegen taypaaralyq jәne diny kózqarastardyng qaruly qaqtyghystarynyng sozylmaly jaghdayy sebepker boldy.

XXI ghasyr da adamzat balasynyng ýmitin ekidayly qylmaqshy ma? Alayda búl ghasyrdyng da qaupi men qateri az bolmaytyndyghyn Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti, Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev san mәrte  aitumen bolghan-dy.  Elbasy   2015 jylghy 30 qarashada « Qazaqstan jana jahandyq naqty ahualda: Ósu, Reformalar, Damu» atty Qazaqstan halqyna joldauynda: «Álem túraqsyz bola týsti. Jetekshi derjavalar bir-birine qarsy sanksiyalar engizdi. Olardyng arasyndaghy senim kýrt tómendep ketti. Tayau jәne Orta Shyghys, Soltýstik jәne Ortalyq Afrika ónirindegi túraqsyzdyq pen dau-janjaldar keng auqymdy bosqyndar aghynyna aparyp soqtyrdy. Árbir kýn terrorlyq aktiler men ondaghan adamdardyng qaza tapqandary turaly habarlar jetkizude. Býginde halyqaralyq terrorizm әlemge eleuli qater tóndirip túr»,-dep atap kórsetip, zamannyng býgingi syipatyn dәl anyqtap aitqan-dy.

Qazirgi uaqytta әlemdi tolghandyryp otyrghan ekstremizm men diny radikalizm mәselesi bizding elimizdi de shet ainalyp ótpesi anyq. Óitkeni, Qazaqstannyng geosayasy ornalasu jaghdayy men әlemdik qauymdastyqtaghy, sonyng ishinde ekonomikalyq әri strategiyalyq jaghynan alar manyzdy orny bar elimizding kópúlttylyq pen  kópkonfessiyalyq ereksheligin ózderining teris pighyldy әreketterine paydalanyp qalghysy keletin syrtqy da ishki de kýshterding tabylmay qalmasy da anyq. Býgingi kýni óz Tәuelsizdigining 25 jyldyghynyng kezeninde túrghan Qazaqstannyng әlemdegi eng bir tynyshtyq pen beybitshilikting araly dep aitar bolsaq, búl Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng ishki jәne syrtqy sayasatty adal da kóregendikpen, zamannyng tynysyn aldyn ala sezip, bolashaqty dúrys baghdarlay bilerlik alghyr oiynyng jemisi dep sanaymyz. Kóp dindi jәne kóp tildi Qazaqstannyng býgingi әlemdik abyroyyn saqtau jәne jýzdegen úlystargha qútty meken bolyp otyrghan ózimizding tughan elimizding tynyshtyghy men bereke birligin nyghaytu, Elbasy aldymyzgha tartyp otyrghan Últ josparyn oryndau mәselesining de, mindetterding de eng manyzdysy bolyp sanalady.

Zamannyng jelikpe jelimen jelpinip te jeligip te, aldy-artyn oilamastan azghyryndy bir jolgha týsip ketip jatqan óz otandastarymyzdyng keybir әreketteri men qylyqtaryna nalisyn, tipti soghan janynnyng da auyratyny bar. Ásirese, jekelegen azamattarymyzdyng jalghan «jihadty» jeleuletken teris iydeyanyng jetegine erip, adam qany suday shashylyp jatqan Tayau  Shyghystaghy Siriyagha  baryp jatqandyqtary alandata týsedi. Óitkeni, qazirgi uaqytta Qazaqstannyng arnayy qyzmet organdarynyng mәlimeti boyynsha bizding elimizden Tayau Shyghystaghy qaruly qaqtyghystar jýrip jatqan soghys oshaghyna attanghan azamattardyng sany 400-di qúrap otyr, olardyng 250-i әielder men balalar eken.

Al endi, jalghan «jihad» jariyalap, islam atymen sol Siriya jerinde ylang salyp otyrghan  DAISh úiymynyn  ( eskertu: DAISh úiymynyn  IGIYL-den («Islamskoe gosudarstvo Iraka y Levanta») eshbir aiyrmashylyghy joq jәne arabshagha «ad-Dawla al-Islamiya lil-Iraq wa ash-Sham» (DAIYSh) bolyp audarylady.) islammen esh baylanysy joq ekendigin diny qayratkerler de әlem sayasatshylary aityp ta, dәleldep te otyr. Rasynda, jekelegen toptar men jekelegen diny ekstremisterding býgingi әreketterin, olardyng jýrgizip otyrghan   sayasattary men adam balasyna qastandyq jasaugha  negizdelgen  amaldaryn  islammen janastyrugha eshqanday negiz joq. Búlar  «islam» sózin paydalanu arqyly óz iydeologiyasyn taratyp,  ózderining qataryna  jaqtas adamdardy tartudyng bir joly ghana dep bilgen abzal.  Diny uaghyzben  eldin  sanasyna biylik jasau onay bolsa kerek. Sondyqtan da, sanany jaulaytyn әdisting biri - dinning atyn jamylu arqyly  әsirese әli oi-sanasy men kózqarasy tolyq qalyptasyp bolmaghan jastardy  tura joldan adastyryp, olardy imanynan janyldyru elimizdegi ishki túraqtylyqqa qauip tóndirerin de oilaghanymyz abzal. Jalghan «jihadtyn» jeleuimen  jazyghy joq adam balasyn  qyrugha jol beretin terrorlyq әreketterding eshqaysy da eshqanday bir dinge de, iydeologiyagha da qatysy joq. Tek qana olar  din men iydeologiyany ózderining adam balasyna qarsy jasalyp jatqan jauyzdyq әreketterin aqtap alu ýshin ghana  paydalanatyndyghyn bilgenimiz jón.

DAISh sodyrlarynyng qanshama jazyqsyz jandardyng ómirlerin qiyp, nebir qanisherlik әreketterge baryp jýrgendikteri jayly derekti mәlimetterdi búqaralyq aqparat qúraldary aityp ta, jazyp ta jatyr. Týrkiyanyng astanasy Ankara qalasynda kýni keshe  jankeshtilerding halyq kóp jinalatyn avtobus ayaldamasynyng janynda jarylys jasauy adam qanyn jazyqsyz shashu men adam balasynyng beykýnә ómirin jauyzdyqpen qii emes pe? Búl qay dinge, qay imangha, qay zangha syyady?! Áriyne, Ankaradaghy búl jarylysqa DAISh sodyrlarynyng qatysy da joq bolar. Degenmen, islam atyn jamylghan DAISh siyaqty múnday  úiymdardyng jәne de  kez kelgen «jihadshyl» jankeshtilerdinәreketteri men olardyng ústanymdaryn  barsha adamzat balasyna, onyng týri men týsine de, tili men dinine de qaramastan tek izgilik pen jaqsylyq qana tileytin, әlemde tek qana beybitshilik boluyn ghana kózdeytin islam dinimen janastyrudyng esh qisyny joq qoy dep oilaymyz. Jalpy, islam dini men lankestik әreketterdi  bir satygha qoyyp, birge jikteu bolmasa islam men lankestik әreketter arasynda әldebir baylanys bar deuding ózi jansaq pikir bolar edi.

Búghan birden bir dәlel qasiyetti Qúrannyng «Mәida» sýresining 32-ayatynda «Jazyqsyz adamdy óltirgen adam – barlyq adam balasyn óltirgenmen teng (kýnәhar) bolady»,- dep kórsetilgendigi bar. Al, Múhammed payghambar bolsa, «Aqiqatynda senderding qandaryn, mal-mýliktering bir-biring ýshin qasterli, qol súghugha bolmaydy. Myna qajylyq kýnindey qasterli, qajylyq aiynday qasterli, Mekke qalasynday qasterli»,- dep ósiyet qaldyrghan joq pa edi? Osy eki ghana dәlelimizding ózi  jalpy adamzattyq qúndylyqtardy basshylyqqa alatyn ózge de  dinder tәrizdi islam dini de jazyqsyz adamgha, onyng ómirine, jeke mýlkine nemese ar-namysyna qatysty qanday da bir basqynshylyq jasaugha rúqsat bermeytindigin aighaqtap túr ghoy dep oilaymyz. Islamnyn  búl qaghidasy barsha Adamzatqa  ortaq qaghida bolarlyq qúndylyq!

Qazirgi uaqytta Qazaqstanda  diny nanym-senim bostandyghy Konstitusiyamen  qamtamasyz etilip otyr. Soghan oray kóptegen últtar, úlystar men konfessiyalardyng ókilderi ózara kelisim men mәmilegerlikte, yntymaqta ómir sýrip jatyr. Qazaqstan aumaghynda zandy týrde tirkelgen barlyq diny birlestikter zang ayasynda erkin qyzmet etude. Elimizde memleket qúraushy qazaq últynyng jәne basqa da birqatar músylman últtarynyng ata dini bolyp tabylatyn islam dinin ústanugha, ghibadattaryn oryndaugha, diny merekelerin toylaugha barlyq jaghday jasalghan. Múnday jaghday ózge de jetekshi dinderdi ústanushylarda da bar. Jәne de Elbasynyng Jarlyghymen músylmandardyng Qúrban aitynyng jәne pravoslavtik Rojdestvo meyramdarynyng alghashqy kýnderining demalys kýni bolyp belgilenuining ózi elimizdegi әr dinge degen zor qúrmetti kórsetse kerek.

Jalpy Qazaqstanda barlyq dәstýrli dinderge degen zor qúrmet bar. Múny әlem moyyndap otyr. Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti, Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng tikeley bastamasymen jәne úiymdastyruymen Astana qalasynda 2003 jyldan bastap әlemdik jәne dәstýrli dinderding liyderlerining bas qosulary ótkizilip keledi. Búl XXI ghasyrdyng úly oqighalarynyng biri edi!

Qazaq Eli jәne onyng Preziydenti adamzat damuynyng býgingi asa manyzdy kezeninde әlemdik jәne dәstýrli dinderding liyderlerining bas qosularyn bes ret ótkizui búghan deyin әlemning birde bir memleketining jәne eshbir memleket basshylarynyng qolynan kelmegen is bolatyn. Elbasynyng konfessiyaaralyq dialogty jәne lankestikke qarsy әreket jasaudy údayy jalghastyru jónindegi bastamasyn odan әri jýzege asyru maqsatynda qazirgi uaqytta Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Senatynyng Tóraghasy, әlemdik jәne dәstýrli dinder liyderleri siezi sekretariatynyng jetekshisi Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng basshylyghymen biylghy jyldyng 31 mamyr—1 mausym aralyghynda Astana qalasynda «Din–terrorizmge qarsy» taqyrybymen halyqaralyq konferensiya ótkizuge dayyndyq júmystary da jýrip jatyr.Álemning dәstýrli dinderining bedeldi degen ókilderi men әr elding parlamentariyleri bas qosady dep kýtilip otyrghan búl Astana sharasynyng dәl qazirgi myna alasapyrandy zamanda lankestik әreketter jasaushylardyng dýniyening bar qúrylyghyn qauip pen qaterde ústap, ýreylendirip otyrghan kezende sol lankestikke toqtau aitardaghy da,  tosqauyl bolardaghy da manyzdylyghynyng arta týseri haq.

Qazaqstan Respublikasynyng «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» Zanynyng preambulasynda hanafy baghytyndaghy islam dinining elding ruhany damuyndaghy tarihy rólining tanylatyndyghy da jәne orny da bar ekendigi atap kórsetilgendigin biluimiz kerek. Búl qazaq memlekettiligining jәne  onyng ruhaniy-mәdeny qúndylyqtarynyng qalyptasuyna erteden negiz bolghandyghymen qatar qazaq últynyng jәne Qazaqstan jerindegi kóptegen etnostardyng ata dini bolyp tabylatyn islamnyng el halqynyng ómirindegi ruhaniy-mәdeny manyzyn aighaqtay týsedi.

Mine, óz elimizde, ózimizding ejelgi qazaq jerinde islam dinining damuyna jasalyp otyrghan osynday auqymdy da jan-jaqty jaghdaylardyng da, elimizdegi beybit ómirding baghasyn da bilmey, songhy uaqytta tym kóbeyip ketken týrli diny jat aghymdardyng yqpalyna erip, elikteuge beyim jastarymyzdyng qandy qyrghyn oryn alyp jatqan Siriya jerine shekara asyp,  baryp jatqany әriyne, ókinishti jaghday. Al endi jihadshyldardyng jalghan jarnamasyna elikken de  janylghan, әli jetkilikti bilimderi de az jastardyng arasynda óz bastaryn qauip pen qaterge tikken qyzdarymyzdyn  boluy, onan da ókinishtisi  jas balalarymyzdy da qasapty qyrghyngha alyp baru tipti de  obal emes pe?  Oilanayyq!

Biz endigi arada tútas qogham bolyp, óz azamattarymyzdy, әsirese sonyng ishinde jastarymyzdy, qyzdarymyz ben balalarymyzdy  DAISh zúlmatynyng apatynan, ózge de jat pighyldaghy diny aghymdardyng yqpalynan arashalap qalugha júmyluymyz kerek. Ol ýshin eng әueli elimizde qolgha alynyp, iske asyrylyp otyrghan aqparattyq-týsindiru júmystaryna qarqyn bere týsip, aghartu júmystaryn jandandyrugha tiyistimiz. Biz jastarymyzdy jalghan qúndylyqtardan boyyn aulaq ústaugha ýiretip, olardy otansýigishtikke, meyirimdilikke, adamgershilikke baulyp, dәstýr men últtyq qúndylyqtardy boyyna sinirgen ruhy biyik, namysty azamattar etip tәrbiyeleuimiz qajet. Búl ýshin qogham mýshelerining diny jәne dintanulyq sauattylyghyn arttyryp qana qoymay, azamattyq belsendiligin kýsheytu, otansýigishtik sezimderine oy salu, ghasyrlar boyy qalyptasqan diny tanym men ruhany qúndylyqtardy janghyrtu, mәmileger, beybitsýigish minezderge qozghau salu qazirgi tandaghy iydeologiyalyq baghdarymyzdyng negizgi ózegine ainaluy tiyis.

Teris pighyldy әri jalghan dini  aghymdar men týrli sipattaghy ekstremistik jәne terroristik úiymdardyng әreketine birlesip qarsy túratyn shep qúru – bizding barlyghymyzdyng ortaq mindetimiz boluy tiyis dep sanaymyn.  Óitkeni, ekstremistik iydeyalar halyqty ózining erteden kele jatqan bay ruhany qúndylyqtary men salt-dәstýrinen bas tartqyza otyryp, azamattardyng últtyq, tarihi, mәdeni, ruhany sanasyn joydy kózdep otyrghandyqtary da jasyryn emes. Al tap múnday iydeologiya kezkelgen memleketke, sonday-aq   Qazaqstan ýshin de, bizding qogham ýshin de asa qauipti bolary bar. Bir sózben aitqanda, ózimizdi ózimizden bezindiru elimizding ishki túraqtylyghyna da eleuli qater tóndiretindigin de esimizde ústayyq.

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti, Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev ózining «Qazaqstan-2050. Qalyptasqan memleketting jana sayasy baghyty» atty Joldauynda «Býginde bizding halqymyz ýshin dәstýrli emes diny jәne jalghan diny aghymdar mәselesi ótkir túr. Jastarymyzdyng bir bóligi ómirge osy jat jalghan diny kózqarasty kózsiz qabyldaydy, óitkeni, bizding qoghamnyng bir bóliginde shetten kelgen jalghan diny әserlerge immuniytet әlsiz»,- dep atap kórsetui bizding qoghamnyng saqtyq júmystaryn odan әri jandandyru mәselesin eshqashan nazardan qaghys qaldyrmaugha mindettep túrghandyghyn terenirek zerdelegenimiz abzal.

Ózining tәuelsizdigin jariyalaghan kýnnen bastap, ózin zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde ornyqtyrghan Qazaqstannyng Ata Zany men din turaly zannamalarynda ekstremizm men radikalizmning barlyq kórinisterine, azamattardyng qúqyqtaryna qysym jasaudy kózdeytin әreketterge qarsy  túru tolyqqandy qarastyrylghanymen, biz endigi arada diny ekstremizm órship túrghan qazirgi uaqytta kóptegen últ ókilderi mekendep, kóptegen konfessiyalar qyzmet atqaratyn el ýshin últaralyq jәne dinaralyq tatulyqty saqtaudyng odan әri manyzdy bola týserin aitar edik.

Diny ekstremizm belgilerining aldyn alu jәne terrorizm qaupine jol bermeu arqyly adamnyn, qogham jәne memleketting qauipsizdigin qamtamasyz etuge baghyttalyp,Memleket basshysynyng jarlyghymen bekitilgen 2013-2017 jyldargha arnalghan diny ekstremizm men terrorizmge qarsy is-qimyl jónindegimemlekettik baghdarlamanyng elding birligi men yntymaghyn jәne diny ahualdy qalypty ústap túrudaghy manyzy aiyryqsha ekendigin uaqyttyng ózi nyqtay týsude. Soghan sәikes, qazirgi uaqytta elimiz boyynsha din salasyna qatysty memlekettik organdardyng júmystary jýieli dengeydegi jolgha qoyyldy dey alamyz. Memleketimizding din salasyndaghy uәkiletti organy Din isteri komiyteti tarapynan týrli diny ekstremizmning aldyn alugha baghyttalghan  san aluan sharalarynyng mazmúny jaqsaryp, jýzege asyrylyp,atqarylyp jatqan júmystary qoghamnyng kónilinen shyghyp otyr. Ásirese, diny qyzmetting sapasyn arttyru maqsatynda uaghyzdardy kýsheytu, jat aghymnyng jeteginde ketken jastarmen júmys jýrgizu, qayyrymdylyq sharalaryn ótkizu jәne de halyqty diny sauattandyru júmystary el boyynsha jer-jerde meylinshe jandanyp otyrghandyghyn atap kórseter edik.

Álemdi ala kónil qylyp alandatyp, qoghamymyzgha indet bolyp jabysa bastaghan  DAIYSh-ke qatysty jaghday sayasatker jәne qalamger azamat retinde meni de bey-jay qaldyrmaghany anyq. Jat pighyldaghy diny aghymdardyng jymysqy әreketterin әshkereleu maqsatynda «Jan shyryly» atty dramalyq shygharma  jazyp shyqtym. Búl piessamda el ishine dendep te bolsa enip kele jatqan jat diny aghymdardyng jetegindilerding aitqandaryna erip, shyndyq izdep shyrghalangha týsken adamdardyn, óz ata-anasynan, ózining salty men dәstýrinen, aqyr sonynda óz tughan jerinen bezgen jandardyng qayghy-qasiretteri,shet eldik sodyrlardyng qoldaryna týskennen keyingi  aldanyp, arbalghandardyng ózekterin órtegen ókinishteri, sansyz soqpaqtyng arasynan jol tappay anyrghan,  tughan elderine  jete almay  sanasy sansyrap, shyrqyraghan jandardyng jan  shyryly aitylady. Búl drama eki jyldan beri  Kókshetaudaghy Sh.Qúsayynov atyndaghy qazaq drama teatrynda sәtti jýrip jatyr. Aldaghy uaqytta shygharmany Elorda sahnasynda jәne elimizding ózge ónirlerinde qon da josparlanyp otyr.

Osy dramany jazu barysynda, kóptegen jaylardy zertteuge, mamandarmen pikir almasudyng barysynda qazirgi jastardyng óz ata-analaryn, tughan jerlerin tastap, «jihadqa»  baryp maghynasyz ólimge bas tigulerining basty sebebi diny sauatsyzdyqtan jәne fundamentalidi bilimderining jetispeushilikterinen bolyp jatqandyghyn andadym. Al radikaldy úiymdar bolsa, óz qatarlaryna jastarymyzdy tartu ýshin olardyng osy bir osal tústaryn  tiyimdi paydalanyp qalyp jatyr. Diny radikaldar bolsa «naghyz islam memleketinin» Siriya jerinde ekenin aityp jastarymyzdy eliktirip, «tamasha, adal da taza ómirdin» sonda ekenine, ol jerde jan tapsyrghan adamnyng júmaqqa baratynyna sendirip, shala sauatty jastardy sol jaqqa hijra jasaugha jeliktirip jýr. Alayda dini-ekstremistik lankes úiymdardyng negizgi maqsaty - el ishine ylang salu, býlik tudyru, dindes adamdardyng aralaryn arandatu, bir-birimen soghystyru, sol arqyly at tóbelindey az ghana toptyng materialdyq mýddesin kózdeytindikteri qazir aiday әlemge belgili bolyp otyr. Sondyqtan da qazirgi jastargha diny ekstremizm men lankestik әreketterding týpki mәni men maqsattaryn terenirek týsindirip, nening búrys, nening dúrys ekenin ajyrata bilulerine kýsh saluymyz kerek. Jastarymyzdyn  izgi múrattaghy dinnen dúrys  bilim alularyna aiyryqsha kónil bólingeni jón.  Teris pighyldy jat aghymdardyng óz mýddeleri ýshin әdeyi búrmalap, әsire paydalanyp jýrgen key úghymdarynyng islamdaghy shynayy mәnin terenirek ashyp, úghyndyrugha diny qyzmetkerlerimiz men teolog ghalymdarymyz belsendi atsalysulary kerek.

Búl mәselege osy túrghydan kele otyryp, biz eng әueli jastarymyzgha jihadtyng eng aldymen adamnyng óz nәpsisin tәrbiyeleu ekendigin, ózin óltiruding jәne de jazyqsyz ózge jandardy óltirudin  islamda ýlken kýnә sanalatynyn jastarymyzdyng jәne de býgingi ósip kele jatqan jas úrpaqtyng sanalaryna kýn sayyn siniruge tiyistimiz.

Elimizding erteni, bolashaghymyzdyng tiregi sanalatyn jastarymyz  agha buynnyng janashyrlyq tәlimin dúrys qabyldap, tughan elimizding iygiligine qyzmet etuge kýsh salghany abzal.

Jabal Erghaliyev, jazushy, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Parlament Senatynyng V-VI shaqyrylym deputaty

Abai.kz