Túrar Shapqara qazir Abai.kz aqparattyq portalynyng belsendi avtorlarynyng biri. Atyrau oblysyna qarasty Jyloy audanynda túratyn osy belsendi azamat sol ónirdegi kelensiz oqighalardyng betin ashyp, talay týiitkildi mәselelerding sheshiluine sebepker bolyp jýr. Áriyne, aqiqatqa qol jetkizu onay is emes. Túrar Shapqarany sotqa sýirep, mysyn basqysy keletin azamattar da az emes. "Aqqa Qúday jaq" degendey Túrar Shapqaranyng sotta jengenin keshe ghana sýiinshiley habarlaghan edik. Endi qarsy tarap "jenilgen kýreske toymaydynyn" kebimen taghy da kýrespekke bel buyp otyrghan kórinedi.

Abai.kz aqparattyq portaly

Mening ýstimnen qylmystyq is qozghasyn dep meni sotqa bergen Ybyraev Baltabay Jyloy audandyq sotynyng «aqtau ýkimine» narazylyq tanytyp, sotqa odan әrmen appeliyasiyalyq shaghym týsirdi. Sózding aqiqaty kerek, men sotty tanymaymyn, sottyng maghan býiregi búratynday mening onymen tuysqandyq jәne de basqaday esh qarym-qatynasym joq. Bәke-sәke, para-maradan aulaqpyn. Mening payymymda sot óz isin taza, adal jasady dep bilemin. Mening múnday bagha beruime sottyng meni aqtaghany sebep emes.

Men aqty – aq, qarany – qara deytin adammyn. Ybyraevtyng appeliyasiyalyq shaghymyn týgel oqyp shyqtym. Ol bergen shaghymynda: «Sottyng ýkimimen tolyq kelispeymin, is jan-jaqty obiektivti tekserilmedi, bolghan jaghdaylargha әdil zandy bagha bermedi», - depti. Ol Ybyraevtyng óz jeke pikiri, yzaly oiy jәne bar jetken týisigi. Sonda sot Ybyraevty jaqtap shyqsa «әdil sot» bolady da, al jaqtamasa avtomatty týrde «әdiletsiz sotqa» ainalyp kete me? Sot kim kóringenning qas-qabaghyna qaraytyn, әrkimning qoljaulyghy emes bolar. Sot kerisinshe Ybyraevtyng sot әdebin saqtamay ashulandyrghanyna qaramay, Ybyraevtyng jasyn, aq shashyn syilaumen jenil eskertpeler ghana berip otyrdy. Ybyraevtyn: «Sottyng sózding mәnisi, maqala mәtinine týsinbeui – adamgershilikke qiyanat jasaumen birdey» - degen sózining ózinde sotty «sauatsyz, mәngýrt» deytindey keketu faktisi bar. «Maqalany jay qarapayym adamgha oqytsa» deydi de, lezde «sózding mәn-mәtinin, jónin týsinetin adam ony sottau kerek, onyng orny týrme degendi esh kýmәnsiz aitady» degen. Jazyp keledi de, endi bir jerinde: «Maqalany oqyghan qansha adam meni atar oghy bolmay jýrgenine eshkim kýmәn keltirmesin» - deydi. Adam birnәrse jazarda sәl oilanu kerek qoy. Keltirilgen eki sózi eki týrli, tipten bir-birimen baylanyspaydy, laqpa sózder. Búnyng bәri Ybyraevtyng óz jeke logikasy. Mening maqalamdy oqyghan adam kerisinshe «Ybyraevty sottatu kerek, onyng orny týrme» deydi. Ybyraev sotqa qatysqan filolog mamangha da shekten shyghyp dýrse qoya berdi. Filolog D.J.Kokimova qansha degenmende qazaq tili men әdebiyet salasynyng mamany, arnayy berilgen diplomy bar, bilim beru oshaghy basshysynyng әdeyi tandap jibergen mamany. Sonda Ybyraevtyng oiynsha búlardyng bәri de sauatsyz, adamzattyng tómeni de, jalghyz ózi júmaqtan kelgen perishte me? Búnyng ózi adam mensinbeu, kemsitu, bәrin ózinen tómen sanau, tek qana ózim bilem, men kýshtimin degen tәkapparlyqtyng kórinisi. Álde kóringenning bәri Ybyraevty jaqtau, Ybyraevty maqtaugha jaralghan ba?

Mening Ybyraevta alajaq-berejaghym joq, әuelden bitpes dau, qyjaghym joq. Kek saqtau, ósh alu, qasaqana zymiyandyq jasau sekildi haram niyet, haram pighylym joq. Degenmende, Ybyraevtyng halyqqa keltirgen zalaly shamadan tys shekten shyqty. Sonda da men ony syilaghandyqtan qanday da bir zang oryndaryna berip aryzdanghan joqpyn. Men bar bolghany shyryldap shyndyqty ghana jazdym. Ol mening el ýshin jasaghan enbegim, paryzym, úrpaq aldyndaghy mindet boryshym dep bilemin, jәne de kózim júmylghansha turalyqty jaza beremin. Ishinde ótirigi, qospasy, qanqu ósegi, jalasy joq maqala Jylyoy halqynyng әuelden jaryqqa shyghara almay jýrgen uәjderi bolghany sebepti zerdelenip baryp jazylghan dýnie bolatyn. Búl maqalagha el týgeldey tәnti boldy desem esh qatelespeymin. Shaghymda Ybyraev: «Sot Shapqaraevtyng mýddesin, qúqyn, ter tógip, kóp kónil bóldi» - dep jazghan. Búl ne sóz? Úiqassyz múnday terminderdi jazuy, aiyptalushy men sot arasyna ot jaghyp aidap saluy dep týsinemin, demek, búl azghyrma sóz. Kerisinshe, sottyng maghan qatty eskerpeler bergenin Ybyraev estimey qalyp pa? «Aqparat qúraldaryna taratqanyn bylay qoysaq, sot zalynda sotqa asa senimdiligimen aqparatta aitylghan sózderdi keri aityp berdi» - dep, Ybyraev shaghymda asyra siltep jiberipti. Jazghan nәrsemdi qaytalap aitugha men ne ýshin búqpaylauym kerek? Sottyng súrauyna baylanysty jazghan nәrsemdi tura solay qylyp aityp berdim. Onyng qay jeri kýnә?

Ybyraev men týgili endi sotqa jala jaba bastady. Kerisinshe, sot aldaghy bolatyn sot otyrystarynyng bәrin Ybyraevtyn: «Myna kýni qolym tiymeydi, myna kýnge biylet alyp qoydym, demalugha ketip bara jatyrmyn» - degeni sekildi ynghayyna qarap belgilep otyrdy. «Al sot ýkimde T.Shapqaraevtyng halyqtyng atynan jazdym degenine nege bagha bermegen, әlde ol parlament nemese senat deputaty ma, ol halyq atynan maqala beretin kim?» - dep keltirgeni, Ybyraevtyng oi-órisining óte tómen dengeyde ekenin aishyqtay týsedi. Kózben kórip, qolmen ústap túryp, shyndyqty aituym ýshin men mindetti týrde parlament nemese senat deputaty boluym kerek pe? «Kim ol?» - dep, tәkapparlana adam mensinbeytindey men sonda QR azamaty emespin be? Jaqsylyqqa ýles qosuyma mening eshqanday da qúqym joq pa әlde shekteuli me? Zanda ondaygha jol berilmegen be? Álde qanypezer, adam shoshyr jeksúryn qiyamperisti súrqiya ister isteuim kerek pe? Halyq sonda auzy buuly, programmasy qúiylghan, puliti ózgening qolyndaghy qúltemir me? Maqala anyq halyq atynan jazylghan. Men halyqtyng janayqayyn jetkizushi belsendilerding birimin. Jastay elim ýshin ayanbay kýresip kelemin. Bәri jamyryp, ishtegisin jetkize almay, emosiyagha erip, ereuilge shyghyp halyq jappay lap ete týsse ne bolmaq? Men elde tynyshtyqtyng oryn aluyna zor ýlesimdi qosudamyn. Jәne zang ayasynan auytqymay, mәdeni, sauatty, salihaly beybit mәmlede halyq múnyn biylikke jetkizip otyrghan jayym bar. Sonymen qatar Ybyraev óz shaghymynda: «QR Ata zanynyng 34 babynda Árkim zandy saqtaugha, basqa adamdardyng abyroyy men qúqyqtaryn, bostandyqtaryn, abyroy men ar-namysyn qúrmetteuge mindetti» - delingen dep zang babtaryn keltiripti. Olay bolsa, myna qyzmetkerler júmystan ne ýshin naqaq quyldy?

• Júmaghaziyev Maqsot (87789037156) – «Jyloy su» mekemesinde jyl jarym «Kamaz» vakum avtokóligining jýrgizushisi bolyp qyzmet atqarghan. Ol óz sózinde júmystan negizsiz shygharylghanyn, bir apta qyzmetine esh saghat soqpaghanyn, qyzmette de, qyzmetten tys ta, esh migir joq, qúiryq jer iyisketpesten qúldyq jýiede júmsaghanyn, Múnaylydaghy mal qosyp otyrghan ýiine joldamasyz, cheksiz, mekeme kóligimen mekeme suyn tegin tasymaldap otyrghanyn, onyng 5-6 reysin ózi kamazben aparyp qúighanyn, avtokólikke esh qosalqy bólshek bermeytinin, kólikti toqtatpau ýshin óz qaltasynan aqsha shygharatynyn, olay bolmaghan jaghdayda qyzmetten qatang týrde, statiyamen quylatynyn qatty renishpen jetkizgen......
• Sýgirov Sembay (87758572148) – «Jyloy su» mekemesinde operator- mashinist (las sulardy aidau) bolyp qyzmet atqarghan. Onyng aituynda, kezekte túrghan 24 saghatynyng 2 saghatyn negizsiz, zansyz qiyp 22 saghat qylyp otyrghan. Bar bolghany enbegining sebepsiz soghylmaghan 2 saghatyn týgendemek bolyp daulaghan eken, «Men saghan aqyl qonghandy kórsetemin» dep, eki kýn qatarynan 48 saghat demaltpastan (kýni-týn) kezekke qoyghan, úiqysyz mashinist ýshinshi kýni demalugha ketkende Baltabay (sol ýshinshi kýni) jәne kezekke shyghasyng dep búiryq shygharghan da, «Mening búiryghyma baghynbady» degen syltaumen qyzmetten qudalaghan. Qazirgi tanda «Jyloy su» mekemesining dispecher, operator-mashinist mamandarynyng bәri 22 saghatpen otyr, búl tapa-taltýste qyzmetkerlerding enbekaqylaryna qol súghu emes pe deydi? ....
• Shaukirov Múrat (87014396826) – «Jyloy su» mekemesinde 2 jylday uchaski basshysy bolyp qyzmet atqarghan. Onyng aituynda, senbi, jeksenbi kýnderi mýldem demalyp kórmegen, jәne ol qyzmetterine esh saghat soghylmaghan, Baltabay: «Senderdiki oklad, sóileuge qaqylaryng joq» dep betpaqtanyp otyrghan. Motor salinikterin (metri 1000 tengeden) óz qaltasynan aqsha shygharyp bazardan satyp alyp otyrghan. Mekemege qyzmet kórsetu ýshin traktorlardy óz qaltasynan jaldap otyrghan, Baltabay anda-sanda kelisken janarmaylaryn da bermey talay abyroysyzdyqtargha úshyratqan. Al mekemening «KAT» degen (avtomat korobka) traktoryn birneshe jyl óz jeke sharuasyna tyghyp, tiyn jasap motoryn soqtyrdy. Oghan mekeme qarjysynan motoryn jóndetip, ol taghy jaramsyz bolyp shyqty. Endi qaytadan mekeme qarjysyna motor jinatuda. Traktor inisining ýiinde. Mekeme temir-tersekterin mekeme kóligimen «qara-temir» qabyldaytyn jerlerge ótkizip otyrghan, sony ózi talay aparghanyn, ishinde qosalqy bólshek retinde paydalanatyn talay әjeptәuir salmaqty motorlar ketkenin qynjylyspen jetkizdi. Mekeme qyzmetkerlerin jeke sharuasyna paydalanghan, shópterin týsirtken, maldaryna shóp saldyrtqan, boghyn, qiyn aldyrtqan, mal soydyryp, ishek-qaryn tazalatqan, aita berse kóp, búnyng istemey otyrghany joq deydi. Eng jenili «Jyloy sugha» kómek retinde bergen qalalyq әkim Keykin Shәkirding kotelinyidan týsken 500 tasyn Baltabay óz ýiine týsirip alghan. Qazirgi tanda ol tastar Baltabaydyng ýiining artynda jinauly túr....
• Áljanov Ámirhan (87783021745) – «Jyloy su» mekemesinde 3 jyldan asa operator-mashinist bolyp qyzmet atqarghan. Onyng aituynsha, «bar shyndyqty aityp qoydyn» dep, júmystan statiyamen shygharylghan. Sotqa qosalqy aitarlary bar.....
• Shakimov Orynbasar (87025393483) – «Jyloy su» mekemesining naghyz taptyrmas mamany, esh qarsy keler, qarsy aitar sózi joq, tek qana isin biletin momyn maman. Ony júmystan shygharghanyna Baltabay ókinip, qyzmetke qayta almaqshy, sondyqtan búl qyzmetker sóz saptay almauyna, búryn sondy sot ghimarattaryna baryp kórmegeni, t.s.s sebeptermen ózin mazalamauyn ótingen......
• Janbaev Orynbasar (87021382228) – búl mamandy júmystan shygharyp jibergenine biraz boldy. Búl jigit osy mekemening basshysy bolugha da layyqty. Jer asty kanaldaryn, barlyq mehanizm, tetikterdi jatqa biledi, isine myghym desek te bolady. Búl jigitte Baltabaydyng mekeme qosalqy bólshekterin temir-tersekke ótkizgen suretteri saqtalghan...
• Baltabay osy uaqytqa deyin zansyz adam qúqyghyn, adam kýshin qulyqpen eriksiz paydalanyp kelgen. Búndaygha arnayy kózdelgen baptar bar. Álimanov Narynbay degen ózi qatarlas kisini jalshy retinde sarayyna iytqorlyqpen qamap ústaghan. Narynbay sol ýiding otymen kirip kýlimen shyqqan. Basynyng auyratyndyghyn, qaghaz tanymaytyn, qol da qoya almaytyn sauatsyzdyghyn, azdap auyratyndyghyn asa qulyqpen paydalanghan Baltabay Narynbaydy mekemege kýzetshi qylyp tirkep qoyyp enbekaqysyn ózi alyp otyrghan. Narynbaygha tek «óle týssin» degendey temekisin, jýrek jalghasyn dep qaujityn qara nanyn ghana zorgha әperip otyrghan. Narynbay zeynetke qalghan song da Baltabaydyng esiginde jalshylyq ómirin jalghastyrghan. Ony keyin osy mekemede qarauyl bolyp júmys jasaytyn Álimanov Shýrenbay degen inisi halyqtan úyalghannan ol jerden yaghny qúldyq jýieden zorgha aiyryp alghan. Narynbay qazirgi tanda qoqys tógetin alang jaqtaghy bir qyrda mal baghyp jýr. «Jyloy su» mekemesining qyzmetkerlerining aitulary boyynsha Narynbay qysta kiyimsiz, azyp-tozyp, ash-jalanash kýide óte júpyny ómir sýrgen. Narynbay dispetcherlerge baryp, ondaghy úmyt qalghan, ashyp ketip formasyn búzghan, itke de qúigha kelmeytin jemnen beter iship-jemderdi siyryp salyp soghyp alyp otyrghan. Ony tútqynda ústap, múnday qayyrshylyq kýige týsirgen Baltabay deydi. El aman, júrt tynysh, mynanday mamyrajay beybit zamanda QR azamatyn qorlap, ýy qamaqta jalshy etip, enbekaqysyn alghannan bólek asa qulyqpen kýshin paydalanghany ýshin zang aldynda jauap bersin!

Ybyraevtyng oiynsha mening maqalamnyng ishinde oghan jaqpaytyn sózder bolypty. Áriyne, «itting ishine may jaqpaytyny» sekildi ashy shyndyq kimge únaydy? Sózim dәiekti, týsinikti bolu ýshin maqalada keltirilgen Ybyraevqa jaqpaghan sózderge jeke-jeke toqtalyp óteyin.

Ybyraev: «Meni sotty boldy, memlekettik qyruar qarjyny qymqyrdy degen jerine dәlel keltirsin» - dep otyr.  Qazaqta lezde qútylyp ketse de sottyng qarmaghyna bir ilinip qalghandy «sotty» bolyp dep aita beredi. Búl – sinoniym! Shyndyghynda oqigha jelisi bylay bolghan. «Jyloy su» mekemesi basshysy Ybyraev 6 mln 450 tg qarjyny óz sybaylastarymen tapa-taltýste talan-tarajgha salyp joq qylyp qymqyryp ketedi. Sybaylastar әzir 3 adam, kórinbey búghyp qalghandary boluy da әbden yqtimal. Búlar top bolyp qylmys jasaghany sebepti mindetti týrde sottalatyn boldy. Demek, búl jerde qyraghylyq pen asa qulyq qajet boldy. Óz qolastyndaghy qyzmetkerlerining aituy boyynsha búlar bir adamnan (zang ornynyng túlghasy) kenes alyp, «Kәmeletke tolmaghan balang bar, seni sottamaydy, bir adam moynyna alsan  top-grupirovka degen bәleden qútylamyz, sonda bәrimizge jenil bolady, kóp bolsa 3 jyl uslovnya beredi, keyin qymqyrghan qarjyny týgel qaytaramyz, bastysy sottalmaymyz. Jәne osy qyzmetinde ómir boyy jasay beresin» - dep, kishkentayy bar esepshining kómekshisine qolqa salady. Áytpese týgel sottalady. Ýiretuleri boyynsha: «Men qaydan bileyin, Baltabay joqta qol qoyyp jiberip edim» - dep, esepshining kómekshisi bar isti óz moynyna alady, sot bolady, sot esepshi kómekshisine 6 jyl berip, keyin egemendikting 25 jyldyghyna oray raqymshylyqqa bólenip, 3  jyl uslovnya, shekteu jazasyn taghayyndaydy. Búl arnayy qoyylghan drama edi. Búl jerde de kimning kimge kómekteskeni anyq jayt! 6 mln 450 tg jәimen ýkimetke qaytaryla bastaydy, 2 mln jarymy әli berilmegen sekildi. Solaysha búlar asa qulyqpen búl isten qútylghanday bolady. Is ret-retimen, ózderi oilaghanday kýide iske asty. Demek, búl iste de ýlken sybaylastyqtyn, jemqorlyqtyn, paraqorlyqtyn, klannyng iysi mýnkip túr. Isting búlay boluyn oilap tapqan, jәne dәl solay jasaghan túlghalardy jay adam, bolmasa tegin jasady dep oilamaymyn. Ssenariy boyynsha jasalghan epizodtar ertengi kýni «qayta qarau» nauqany oryn alghan jaghdayda sahnanyng opyrylyp ortagha qúlauyna әkep soqtyruy yqtimal jәne isting barlyghynan halyq habardar. Sot Atyrau qalasynda ótken. Al endi esepshining kómekshisi Balghanym hanym qazirgi tanda әli sol mekemede, sol qyzmetin jalghastyruda. Al Ybyraev eng bastysy búl jerde mening aty-jónim joq dep oilaydy, qatty tartsa qarmaqshalar shyghyp qalatynynan beyhabar sekildi. Mysaly, Ybyraevtyng osynday isteri «iskerlik» pe? Búl isting qayta qaraluyn súrap men QR Jogharghy sotyna aryz joldaymyn. Sebebi, memleket qarjysyn erkin qymqyryp, keyin ózderi oilaghanday asa qulyqpen onay qútylyp kete berse ne bolady? Qulyq qylghandargha týlkibúran, arbau, shang qaptyrdy, t.s.s sóz tirkesteri qoldanugha layyq. Al qúlaq jayly aitylsa, ol «ana qalqanqúlaghymen aqiqatty estimey me?» degen teneu. Jýgensiz ketken, әmpәi-jәmpәi, t.s.s sózder bizding jergilikti mentaliytet boyynsha ýnemi erkin qoldanystaghy aityla beretin bayyrghy qazaq sózderi. Ol sózder balaghatqa jatpaydy, jaman sóz bolsa «qazaq sózdik qorynan» alastatylyp alynyp tastaluy tiyis. Maqala bir adamgha qaratylyp jazylsa, kimge jazylsa da ol nәrse adamnyng ózine qaratylyp aitlylghany sebepti ashuyna tiii mýmkin. Ol tabighy zandylyq! Sonda bireuding ashuyna tiyedi dep eshkim shyndyq aitpau kerek pe? Kýnәni kórip túryp týzemeuimiz kerek pe? Al Ybyraevqa halyqqa qanday zardap shektirse de rúqsat pa sonda? Ar-namys, ojdan, bedel sekildi qasiyetter tek qana Ybyraevtyng denesine bekitilgen be? Júrtty synap, al ózi synaugha úshyraghanda «aryma tiydi» dep shu kóterip aryzdanudy shәlkes minezden dep esepteymin. Alla aldynda da, adam, zang aldynda da adamdar birdey. Maqala Ybyraevtyng ar-namysyna tiydi desek, Ybyraevtyng ekologiyany býldirip halyqtyng densaulyghyn qúrtuy halyqtyng eshnәrsesine tiygen joq pa? Sot Ybyraev ekeumizdi meyirlesip, tatulastyrugha tyrysyp baqty, biraq, Ybyraev: «Men qoymaymyn, týbine jetemin» dep qyrsyghyp baqty. Mening 7 balam bar, júmyssyzbyn. Ýiimnen góri el qamyna kóp alandaymyn. Ybyraevtyng sondaghy maqsaty nәfsany jenu ghana ma? QR QK 130 babtyng 2 bóligi, 131 babtyng 2 bóligimen qylmystyq is qozghatyp, menen tiyesili somany óndirse Ybyraevtyng úpayy týgendele me? Osy uaqytqa sheyin Ybyraevty syilap keldim, endi onyng ýstinen mening aryzdanuyma tura kelip túr. Jaza berse tom kitapqa ainalary sózsiz, sondyqtan qysqartylyp jazyldy.

Túrar Shapqara

Abai.kz