Júma, 29 Nauryz 2024
«Soqyr» Femida 16910 36 pikir 24 Shilde, 2017 saghat 01:08

Qytaydaghy qazaqtardy kim qútqarady?

Álemdik órkeniyet pen ghylym-tehnikanyng úshqan qústay damyghan, adamzat sanasynyng úshar biyikke kóterilip aqiqat aidynynda samghaghan  osynau demokratiya qanat qaqqan beybit zamanda, sol óreli órkeniyet pen tetikti tehnikanyng ordaly otany bolyp otyrghan alyp Qytay memleketinde adamdyq qúqyq pen qoghamdyq demokratiyany tabangha taptaghan, biz bile bermeytin essiz erejeleri men aqylgha siymsyz  zansyzdyqtarynyng keri әseri, qoghamnyng damuyna jaghymsyz yqpalyn tiygizip qana qoymay solqyldatqan jaraqattay kýnnen kýnge qozdap, yshqyna  kýsheyip keledi.

Qytay memleketi men Qazaq memleketi ejelden irgesi sógilmegen tatu-tәtti kórshi, senimdi seriktes dos el. Eki el arasyndaghy әlemdik dengeydegi birlesken irili-úsaqty is-sharalar, syrtqy sauda-sattyq baylanystar, ónirlik sayasat salalary  kýnnen kýnge qarqyndy damyp, nyghyzdalyp, nyghayyp keledi.  Qazaqstan jeri geografiya jaghynan aitqanda Qytaydyng Europagha shyghatyn jalghyz da senimdi kópiri, әri esh kedergisiz keletin energiya kózi ekenin anyq bilgen Aspan asty eli óz maqsatyna jetu ýshin Qazaqstan biyligimen jiyi-jii bas qosyp manyzdy da mazúndy jinalystar ótkizip, Qazaqstannyng memlekettik joba josparlaryna ózinshe kómek bergen synay tanytyp, jan sala jaqynday týsip, jybyrlap jyljyp ta  keledi.

Qytay aqparat kózderi kóbinese «dýniyedegi eng senimdi әriptesimiz, dosymyz – Qazaqstan» - dep, jar salady. Eger shynymen de Qazaqstandy sonday adal dos dep sanasa, onda sol memleketti qúrap otyrghan negizgi halyq - qazaq últyn da sonday dos kóredi degen sóz. Qazirgi tanda, Qytayda beyresmy sanaq boyynsha 2 miliondaghan, al Qytaydyng sandyq mәlimeti  boyynsha 1 million 600 myng etnikalyq qazaq ómir sýrude. Qoryta aitsaq Qytay bizding býge-shigemizdi anyq ta qanyq biledi. Olay bolsa, osy jerde qytaylar shynynda da qazaq últyn jaqsy kóre me, shynymen janashyrlyq istey me degen  zandy súraq tuyndaydy? Sebebi qazirgi Qytayda bolyp jatqan jaysyz jaghdaylarmen qúbylmaly qúitúrqylyqtar, janadan shygharyp jatqan «qisynsyz ereje-tәrtipter» búl súraqqa tek qana «joq» dep jauap bere alady.

Qytayda jalpy Shynjang ólkesi jer kólemining jartysyna juyq bólegin ústaytyn «Ile Qazaq avtonomiyaly oblysy» bolyp, múnda úzyn sany  4 qala, 24 audan 150-ge tarta auyl bar, bәri derlik qazaqtar jii qonystanghan, 1 million 600 myng qazaq negizinen osy oblysta túrady. Biz biletin Qytay 2000-jylgha deyin osy qazaqtargha erekshe ýnilip, qúrmet kózqaraspen qarap tis-tyrnaghyn asa batyra qoymaghan edi, tipti sol qazaqtardyng Qazaqstangha emin-erkin kirip-shyghuyna, tuysshylauyna, oquyna,  kóship-qonuyna esh kedergi jasamaghan bolatyn.

2000-jyldardan bastap myngha tarta qazaq tildi mektepter ayaq astynan birden qytay tildi mektepterge qosylyp jiberildi. Osy osqyrynghan odaghay sayasattyng kesirinen qytay elinde, óz «ana tilin» bilmeytin, últtyq sezimnen júrday, dýr minezdi, dýbara úrpaq ósip keledi. Búryn qazaqsha is-qaghazdarmen jýretin ókimettik organdar men mekemelerdi týgel derlik qytay tiline auystyrdy. Osynyng saldarynan, qazirgi tanda, tipti qazaqy bolmysy da ózgeshelenip ketkeni sonday, óz balasyn óz ana tilinde sóilete almay, ata-ana men bala arasyndaghy ortaq tildik, otbasylyq tәrbiye, tәrtip búzyla bastady. Osyny kórgen әr qazaq keler úrpaghynyng bolashaghyna alandap, «últ bolyp qalamyz ba, joq pa?» degen qorqynyshty saualdy ózderine qoya bastady.

Sondyqtan da attyng basyn elge búrghan qandastarymyz kóbeydi, әriyne olar jan baghu ýshin emes, úrpaghyn saqtap qalu ýshin keldi jәne kelgisi keledi. Al Qazaqstan ókimeti de osyghan deyin de shetten kelgen qandastarymyzgha ystyq qúshaghyn yqylaspen jayyp, quana  qarsy alyp, memleket boyynsha tiyisti zan-erejeler  shygharyp, baghdarlama jasap, týrli  tiyimdilikter jasap jatyr.

Biz de osy qazaq elining bir azamaty retinde, Elbasynyng úly sayasatyn qoldap, «shettegi qazaqtyng otanyna oraluyna tek memleket qana ainalysady» - demey, óz ýlesimizdi qosu maqsatynda, osyndaghy últ jandy biraz azamattar men azamatshalar birigip, qandastarymyzdy elge shaqyru maqsatynda Qytaydaghy  4 qala, 24 audan boyynsha, WEICHAT  aqparattyq jelisi arqyly top (gruppa) qúryp, qandastarymyzgha Qazaqstannyng qazirgi damu jaghdayyn, jer-su jaghdayyn tanystyryp, Elbasy bekitken soltýstik aimaqtardaghy 7 oblys boyynsha jer jaghdayy, kәsippen ainalysu, mal baghu, egin salu t.b. aqparattardy ýzbey berip, olardy elimizge kelip enbek etuge ýgit jýrgizip kelemiz. Osynyng nәtiyjesinde kóptegen qandastarymyz elge kóship keluge yntalana dayyndalyp, keybiri ýilerin satyp, jýgin buyp-týiip, aldaghy mektepting jazdyq demalysyna qaray attyng basyn Atajúrtqa búrudy josparlap, tas-týiin dayyn bolghan edi.

Ókinishke oray osy jyldyng basynan beri Qytaydyng jergilikti ókimeti shúghyl týrde  zansyzdyqtargha kóshti, yaghny osy qandastarymyzdyng Qazaqstangha erkin kóship keluine ashyqtan ashyq qarsy is-qimyldar jasady jәne qazirge deyin jasap keledi, atap aitar bolsaq, olar tómendegi birneshe zansyzdyqtardy qoldan jasap otyr.

  1. Qytaydaghy qandastarymyzdyng zandy tólqújattaryn esh sebepsiz jiyp alyp, qaytaryp bermey nemese otbasyndaghy bir mýshesine (balasyna ne әieline) tólqújat bermey, olardyng Qazaqstangha otbasymen tolyq keluine tiym salyp otyr;
  2. Qazaqstangha kóship kelu ýshin tólqújatqa janadan ótinish bergen otbasyna tólqújat jasamay nemese otbasyndaghy bir mýshesine (balasy ne әieli) qújat bermey, sol arqyly tútas bir otbasyn jipsiz baylap otyr;
  3. QHR-da 30-40 jyl qyzmet etip, zeynetke shyqqan son, bala-shaghasyn ertip, zandy týrde Qazaqstan respublikasyna kóship kelgen zeynetkerlerdi Qytaygha qaytadan shaqyryp alyp, olardy Qazaqstanda túraqty túruyna rúqsat bermey, otbasynan aiyryp, tek QHR-da túrugha mәjbýrlep otyr, eger de olar QHR-gha barmasa jәne QR azamattyghyn qabyldasa, olargha «zeynetaqylaryndy toqtatamyz» dep qorqytyp otyr. (QHR 1985 jylghy zanynda, Shetel azamattyghyn alghan zeynetkerlerding zeynetaqysyn toqtatpau turaly anyq jazylghan);
  4. Qytaydaghy qandastarymyz úrpaghyn saqtau ýshin, balalaryn Qazaqstan respublikasynyng bala-baqshalarynda, mektepterinde, joghary-oqu oryndaryna oqytyp jatyr, al Qytay ókimeti osy oqushylardy esh sebepsiz shaqyrtyp, Qazaqstanda oquyna tiym saldy, eger osy oqushylar Qytaygha barmay qoysa, ol jaqtaghy әke-sheshesine, tuys-tughanyna erekshe qysym jasap, qorqytuda;
  5. QHR-dyng Qazaqstandaghy elshiligi Qazaqstan azamattyghyn alghan qandastarymyzgha, Qazaqstannyng jergilikti azamattyrymen teng dәrejede qaramay, olargha Qytayda tuylghany ýshin, «toptyq viza», «elektrondy viza» týrlerin bermey otyr;
  6. Qazaqstangha kóship kelip, Qazaqstan azamattyghyn alghan qandastarymyzdy QHR jergilikti ókimeti shaqyrtyp alyp, olargha ózi túrghan ornynan tirkeuin óshiruin talap etip, osy arqyly kóship kelgen qandastarymyzdy jappay Qytaygha shaqyryp, týrli tekseruden, kóptegen organdardan rúqsat súratyp, olardy qinauda, al zang boyynsha búl tirkeden óshiru, Qazaqstandaghy QHR konsulining júmysy.
  7. QHR-daghy qandastarymyzgha týrli ýrey tudyratyn, auyzsha zandar jasap, olargha Qazaqstandaghy tuys-tughandarymen baylanys ornatpaugha, Wechat, WhatsApp siyaqty baylanys qúraldaryndaghy toptardan shyghugha mәjbýrlep, últtyq merekelermen qúttyqtaugha tiym salyp, osy mәseleler boyynsha jappay súraqqa tartyp jatyr;
  8. WeChat әleumettik jelisinde Qazaqstandaghy tuystarmen habar alysyp, әngimeleskeni jәne búryn Qazaqstangha baryp kelgeni ýshin, 2017 jyldyng 4 mausym kýni QHR ShÚAR ókimeti jinalys ashyp, «Ekibetkeylermen kýresu» degen qauly qabyldap, olardy jappay tekserip, súraqqa alyp, «Sayasy ýirenu» degen atpen, arnayy oryndargha alyp ketip, 1 aidan 1 jylgha deyin qamap jatyr, osy «Sayasy ýirenuge» barghan azamattar endigi jerde «sottalghan adam» retinde esepke alynyp, olardyng shetelge shyghugha tiym salynady;
  9. Eng soraqysy Qazaqstandy 26 tiym salynghan, qauipti memleketter tizimine engizip, Qazaqstangha kelip-ketip jýrgen qandastarymyzdy negizsiz tergep «sayasy ýirenuge» alyp ketip jatyr. Osyghan baylanysty Shynjang ókimeti jer-jerden jappay ashyq týrmeler saluda;
  10.  Qytaydaghy QR Tólqújat-viza qyzmet ortalyghynda tek kóship keletinderge arnayy kóshi-qon vizasy kezeksiz berilmeuine baylanysty, olar kez-kelgen uaqytta vizalaryn ashyp, kóship kele almaytyn jaghdaygha tap bolyp otyr;
  11. QHR jergilikti ókimeti, azamattardyng shetelge sonyng ishinde Qazaqstangha shyqpauyn qamtamasyz etu ýshin, olardy jappay partiyagha ótuge mәjbýrlep, sol arqyly partiyagha ótkender shetelge shyghugha bolmaytynyn zanmen eskertip jatyr.
  12.  QHR osy uaqytqa deyin әlemdik 4 ýlken dindi, sonyng ishinde Islam dinin moyyndap, jergilikti túrghyndardyng dinge senu bostandyghy turaly zang qabyldap, olardyng islam qaghidalarymen jýrip-túruyna, mereke-meyram ótkizuine, meshit saluyna, namaz oquyna zanmen rúqsat bergen, biraq osy songhy birneshe ay ishinde ómir boyy osy meshitte memleket jaghynan belgilengen imamdardy jappay týrmege alyp, aldyn «týrmede óz-ózine qol saldy» dep (naqty eki imam), mýrdesin tekseruge bergizbey, kýshtep tez jerletken, al әr meshitte әdettegidey namaz oqityn ata-әjelerimizge deyin qatang súraqqa alyp, orazada oraza ústamaugha búiryq bergen, týnde ýilerdi aralap, shamy janghandardy «sәresi ishtin» dep týrmege alyp ketken.

Jogharydaghy zansyzdyqtar elimizge keluge dayyn otyrghan qandastarymyzdy jipsiz baylap, olardy ýreylendirip tastady. Búl zansyzdyqtar Qytay zanyna da, halyqaralyq zandargha da qayshy ekenin qaperge alyp, Qazaqstannyng resmy biyligi Qytay memleketine narazylyq notasyn jiberui kerek dep oilaymyz.

Qydyrәli Orazúly 

Abai.kz

 

36 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2277
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3594