قىتايداعى قازاقتاردى كىم قۇتقارادى؟
الەمدىك وركەنيەت پەن عىلىم-تەحنيكانىڭ ۇشقان قۇستاي دامىعان، ادامزات ساناسىنىڭ ۇشار بيىككە كوتەرىلىپ اقيقات ايدىنىندا سامعاعان وسىناۋ دەموكراتيا قانات قاققان بەيبىت زاماندا، سول ورەلى وركەنيەت پەن تەتىكتى تەحنيكانىڭ وردالى وتانى بولىپ وتىرعان الىپ قىتاي مەملەكەتىندە ادامدىق قۇقىق پەن قوعامدىق دەموكراتيانى تابانعا تاپتاعان، ءبىز بىلە بەرمەيتىن ەسسىز ەرەجەلەرى مەن اقىلعا سيىمسىز زاڭسىزدىقتارىنىڭ كەرى اسەرى، قوعامنىڭ دامۋىنا جاعىمسىز ىقپالىن تيگىزىپ قانا قويماي سولقىلداتقان جاراقاتتاي كۇننەن كۇنگە قوزداپ، ىشقىنا كۇشەيىپ كەلەدى.
قىتاي مەملەكەتى مەن قازاق مەملەكەتى ەجەلدەن ىرگەسى سوگىلمەگەن تاتۋ-ءتاتتى كورشى، سەنىمدى سەرىكتەس دوس ەل. ەكى ەل اراسىنداعى الەمدىك دەڭگەيدەگى بىرلەسكەن ءىرىلى-ۇساقتى ءىس-شارالار، سىرتقى ساۋدا-ساتتىق بايلانىستار، وڭىرلىك ساياسات سالالارى كۇننەن كۇنگە قارقىندى دامىپ، نىعىزدالىپ، نىعايىپ كەلەدى. قازاقستان جەرى گەوگرافيا جاعىنان ايتقاندا قىتايدىڭ ەۋروپاعا شىعاتىن جالعىز دا سەنىمدى كوپىرى، ءارى ەش كەدەرگىسىز كەلەتىن ەنەرگيا كوزى ەكەنىن انىق بىلگەن اسپان استى ەلى ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قازاقستان بيلىگىمەن ءجيى-ءجيى باس قوسىپ ماڭىزدى دا مازۇندى جينالىستار وتكىزىپ، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك جوبا جوسپارلارىنا وزىنشە كومەك بەرگەن سىڭاي تانىتىپ، جان سالا جاقىنداي ءتۇسىپ، جىبىرلاپ جىلجىپ تا كەلەدى.
قىتاي اقپارات كوزدەرى كوبىنەسە «دۇنيەدەگى ەڭ سەنىمدى ارىپتەسىمىز، دوسىمىز – قازاقستان» - دەپ، جار سالادى. ەگەر شىنىمەن دە قازاقستاندى سونداي ادال دوس دەپ ساناسا، وندا سول مەملەكەتتى قۇراپ وتىرعان نەگىزگى حالىق - قازاق ۇلتىن دا سونداي دوس كورەدى دەگەن ءسوز. قازىرگى تاڭدا، قىتايدا بەيرەسمي ساناق بويىنشا 2 ميليونداعان، ال قىتايدىڭ ساندىق مالىمەتى بويىنشا 1 ميلليون 600 مىڭ ەتنيكالىق قازاق ءومىر سۇرۋدە. قورىتا ايتساق قىتاي ءبىزدىڭ بۇگە-شىگەمىزدى انىق تا قانىق بىلەدى. ولاي بولسا، وسى جەردە قىتايلار شىنىندا دا قازاق ۇلتىن جاقسى كورە مە، شىنىمەن جاناشىرلىق ىستەي مە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى؟ سەبەبى قازىرگى قىتايدا بولىپ جاتقان جايسىز جاعدايلارمەن قۇبىلمالى قۇيتۇرقىلىقتار، جاڭادان شىعارىپ جاتقان «قيسىنسىز ەرەجە-تارتىپتەر» بۇل سۇراققا تەك قانا «جوق» دەپ جاۋاپ بەرە الادى.
قىتايدا جالپى شىڭجاڭ ولكەسى جەر كولەمىنىڭ جارتىسىنا جۋىق بولەگىن ۇستايتىن «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى» بولىپ، مۇندا ۇزىن سانى 4 قالا، 24 اۋدان 150-گە تارتا اۋىل بار، ءبارى دەرلىك قازاقتار ءجيى قونىستانعان، 1 ميلليون 600 مىڭ قازاق نەگىزىنەن وسى وبلىستا تۇرادى. ءبىز بىلەتىن قىتاي 2000-جىلعا دەيىن وسى قازاقتارعا ەرەكشە ءۇڭىلىپ، قۇرمەت كوزقاراسپەن قاراپ ءتىس-تىرناعىن اسا باتىرا قويماعان ەدى، ءتىپتى سول قازاقتاردىڭ قازاقستانعا ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعۋىنا، تۋىسشىلاۋىنا، وقۋىنا، كوشىپ-قونۋىنا ەش كەدەرگى جاساماعان بولاتىن.
2000-جىلداردان باستاپ مىڭعا تارتا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر اياق استىنان بىردەن قىتاي ءتىلدى مەكتەپتەرگە قوسىلىپ جىبەرىلدى. وسى وسقىرىنعان وداعاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قىتاي ەلىندە، ءوز «انا ءتىلىن» بىلمەيتىن، ۇلتتىق سەزىمنەن جۇرداي، ءدۇر مىنەزدى، ءدۇبارا ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. بۇرىن قازاقشا ءىس-قاعازدارمەن جۇرەتىن وكىمەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەردى تۇگەل دەرلىك قىتاي تىلىنە اۋىستىردى. وسىنىڭ سالدارىنان، قازىرگى تاڭدا، ءتىپتى قازاقى بولمىسى دا وزگەشەلەنىپ كەتكەنى سونداي، ءوز بالاسىن ءوز انا تىلىندە سويلەتە الماي، اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى ورتاق تىلدىك، وتباسىلىق تاربيە، ءتارتىپ بۇزىلا باستادى. وسىنى كورگەن ءار قازاق كەلەر ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ، «ۇلت بولىپ قالامىز با، جوق پا؟» دەگەن قورقىنىشتى ساۋالدى وزدەرىنە قويا باستادى.
سوندىقتان دا اتتىڭ باسىن ەلگە بۇرعان قانداستارىمىز كوبەيدى، ارينە ولار جان باعۋ ءۇشىن ەمەس، ۇرپاعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەلدى جانە كەلگىسى كەلەدى. ال قازاقستان وكىمەتى دە وسىعان دەيىن دە شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزعا ىستىق قۇشاعىن ىقىلاسپەن جايىپ، قۋانا قارسى الىپ، مەملەكەت بويىنشا ءتيىستى زاڭ-ەرەجەلەر شىعارىپ، باعدارلاما جاساپ، ءتۇرلى تيىمدىلىكتەر جاساپ جاتىر.
ءبىز دە وسى قازاق ەلىنىڭ ءبىر ازاماتى رەتىندە، ەلباسىنىڭ ۇلى ساياساتىن قولداپ، «شەتتەگى قازاقتىڭ وتانىنا ورالۋىنا تەك مەملەكەت قانا اينالىسادى» - دەمەي، ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋ ماقساتىندا، وسىنداعى ۇلت جاندى ءبىراز ازاماتتار مەن ازاماتشالار بىرىگىپ، قانداستارىمىزدى ەلگە شاقىرۋ ماقساتىندا قىتايداعى 4 قالا، 24 اۋدان بويىنشا، WEICHAT اقپاراتتىق جەلىسى ارقىلى توپ (گرۋپپا) قۇرىپ، قانداستارىمىزعا قازاقستاننىڭ قازىرگى دامۋ جاعدايىن، جەر-سۋ جاعدايىن تانىستىرىپ، ەلباسى بەكىتكەن سولتۇستىك ايماقتارداعى 7 وبلىس بويىنشا جەر جاعدايى، كاسىپپەن اينالىسۋ، مال باعۋ، ەگىن سالۋ ت.ب. اقپاراتتاردى ۇزبەي بەرىپ، ولاردى ەلىمىزگە كەلىپ ەڭبەك ەتۋگە ۇگىت جۇرگىزىپ كەلەمىز. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن قانداستارىمىز ەلگە كوشىپ كەلۋگە ىنتالانا دايىندالىپ، كەيبىرى ۇيلەرىن ساتىپ، جۇگىن بۋىپ-ءتۇيىپ، الداعى مەكتەپتىڭ جازدىق دەمالىسىنا قاراي اتتىڭ باسىن اتاجۇرتقا بۇرۋدى جوسپارلاپ، تاس-ءتۇيىن دايىن بولعان ەدى.
وكىنىشكە وراي وسى جىلدىڭ باسىنان بەرى قىتايدىڭ جەرگىلىكتى وكىمەتى شۇعىل تۇردە زاڭسىزدىقتارعا كوشتى، ياعني وسى قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا ەركىن كوشىپ كەلۋىنە اشىقتان اشىق قارسى ءىس-قيمىلدار جاسادى جانە قازىرگە دەيىن جاساپ كەلەدى، اتاپ ايتار بولساق، ولار تومەندەگى بىرنەشە زاڭسىزدىقتاردى قولدان جاساپ وتىر.
- قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ زاڭدى تولقۇجاتتارىن ەش سەبەپسىز جيىپ الىپ، قايتارىپ بەرمەي نەمەسە وتباسىنداعى ءبىر مۇشەسىنە (بالاسىنا نە ايەلىنە) تولقۇجات بەرمەي، ولاردىڭ قازاقستانعا وتباسىمەن تولىق كەلۋىنە تيىم سالىپ وتىر;
- قازاقستانعا كوشىپ كەلۋ ءۇشىن تولقۇجاتقا جاڭادان ءوتىنىش بەرگەن وتباسىنا تولقۇجات جاساماي نەمەسە وتباسىنداعى ءبىر مۇشەسىنە (بالاسى نە ايەلى) قۇجات بەرمەي، سول ارقىلى تۇتاس ءبىر وتباسىن ءجىپسىز بايلاپ وتىر;
- قحر-دا 30-40 جىل قىزمەت ەتىپ، زەينەتكە شىققان سوڭ، بالا-شاعاسىن ەرتىپ، زاڭدى تۇردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كوشىپ كەلگەن زەينەتكەرلەردى قىتايعا قايتادان شاقىرىپ الىپ، ولاردى قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋىنا رۇقسات بەرمەي، وتباسىنان ايىرىپ، تەك قحر-دا تۇرۋعا ماجبۇرلەپ وتىر، ەگەر دە ولار قحر-عا بارماسا جانە قر ازاماتتىعىن قابىلداسا، ولارعا «زەينەتاقىلارىڭدى توقتاتامىز» دەپ قورقىتىپ وتىر. (قحر 1985 جىلعى زاڭىندا، شەتەل ازاماتتىعىن العان زەينەتكەرلەردىڭ زەينەتاقىسىن توقتاتپاۋ تۋرالى انىق جازىلعان);
- قىتايداعى قانداستارىمىز ۇرپاعىن ساقتاۋ ءۇشىن، بالالارىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بالا-باقشالارىندا، مەكتەپتەرىندە، جوعارى-وقۋ ورىندارىنا وقىتىپ جاتىر، ال قىتاي وكىمەتى وسى وقۋشىلاردى ەش سەبەپسىز شاقىرتىپ، قازاقستاندا وقۋىنا تيىم سالدى، ەگەر وسى وقۋشىلار قىتايعا بارماي قويسا، ول جاقتاعى اكە-شەشەسىنە، تۋىس-تۋعانىنا ەرەكشە قىسىم جاساپ، قورقىتۋدا;
- قحر-دىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى قازاقستان ازاماتتىعىن العان قانداستارىمىزعا، قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى ازاماتتىرىمەن تەڭ دارەجەدە قاراماي، ولارعا قىتايدا تۋىلعانى ءۇشىن، «توپتىق ۆيزا»، «ەلەكتروندى ۆيزا» تۇرلەرىن بەرمەي وتىر;
- قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن العان قانداستارىمىزدى قحر جەرگىلىكتى وكىمەتى شاقىرتىپ الىپ، ولارعا ءوزى تۇرعان ورنىنان تىركەۋىن ءوشىرۋىن تالاپ ەتىپ، وسى ارقىلى كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدى جاپپاي قىتايعا شاقىرىپ، ءتۇرلى تەكسەرۋدەن، كوپتەگەن ورگانداردان رۇقسات سۇراتىپ، ولاردى قيناۋدا، ال زاڭ بويىنشا بۇل تىركەدەن ءوشىرۋ، قازاقستانداعى قحر كونسۋلىنىڭ جۇمىسى.
- قحر-داعى قانداستارىمىزعا ءتۇرلى ۇرەي تۋدىراتىن، اۋىزشا زاڭدار جاساپ، ولارعا قازاقستانداعى تۋىس-تۋعاندارىمەن بايلانىس ورناتپاۋعا، Wechat, WhatsApp سياقتى بايلانىس قۇرالدارىنداعى توپتاردان شىعۋعا ماجبۇرلەپ، ۇلتتىق مەرەكەلەرمەن قۇتتىقتاۋعا تيىم سالىپ، وسى ماسەلەلەر بويىنشا جاپپاي سۇراققا تارتىپ جاتىر;
- WeChat الەۋمەتتىك جەلىسىندە قازاقستانداعى تۋىستارمەن حابار الىسىپ، اڭگىمەلەسكەنى جانە بۇرىن قازاقستانعا بارىپ كەلگەنى ءۇشىن، 2017 جىلدىڭ 4 ماۋسىم كۇنى قحر شۇار وكىمەتى جينالىس اشىپ، «ەكىبەتكەيلەرمەن كۇرەسۋ» دەگەن قاۋلى قابىلداپ، ولاردى جاپپاي تەكسەرىپ، سۇراققا الىپ، «ساياسي ۇيرەنۋ» دەگەن اتپەن، ارنايى ورىندارعا الىپ كەتىپ، 1 ايدان 1 جىلعا دەيىن قاماپ جاتىر، وسى «ساياسي ۇيرەنۋگە» بارعان ازاماتتار ەندىگى جەردە «سوتتالعان ادام» رەتىندە ەسەپكە الىنىپ، ولاردىڭ شەتەلگە شىعۋعا تيىم سالىنادى;
- ەڭ سوراقىسى قازاقستاندى 26 تيىم سالىنعان، قاۋىپتى مەملەكەتتەر تىزىمىنە ەنگىزىپ، قازاقستانعا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدى نەگىزسىز تەرگەپ «ساياسي ۇيرەنۋگە» الىپ كەتىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى شىڭجاڭ وكىمەتى جەر-جەردەن جاپپاي اشىق تۇرمەلەر سالۋدا;
- قىتايداعى قر تولقۇجات-ۆيزا قىزمەت ورتالىعىندا تەك كوشىپ كەلەتىندەرگە ارنايى كوشى-قون ۆيزاسى كەزەكسىز بەرىلمەۋىنە بايلانىستى، ولار كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ۆيزالارىن اشىپ، كوشىپ كەلە المايتىن جاعدايعا تاپ بولىپ وتىر;
- قحر جەرگىلىكتى وكىمەتى، ازاماتتاردىڭ شەتەلگە سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا شىقپاۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ولاردى جاپپاي پارتياعا وتۋگە ماجبۇرلەپ، سول ارقىلى پارتياعا وتكەندەر شەتەلگە شىعۋعا بولمايتىنىن زاڭمەن ەسكەرتىپ جاتىر.
- قحر وسى ۋاقىتقا دەيىن الەمدىك 4 ۇلكەن ءدىندى، سونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىن مويىنداپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ دىنگە سەنۋ بوستاندىعى تۋرالى زاڭ قابىلداپ، ولاردىڭ يسلام قاعيدالارىمەن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا، مەرەكە-مەيرام وتكىزۋىنە، مەشىت سالۋىنا، ناماز وقۋىنا زاڭمەن رۇقسات بەرگەن، بىراق وسى سوڭعى بىرنەشە اي ىشىندە ءومىر بويى وسى مەشىتتە مەملەكەت جاعىنان بەلگىلەنگەن يمامداردى جاپپاي تۇرمەگە الىپ، الدىن «تۇرمەدە ءوز-وزىنە قول سالدى» دەپ (ناقتى ەكى يمام), مۇردەسىن تەكسەرۋگە بەرگىزبەي، كۇشتەپ تەز جەرلەتكەن، ال ءار مەشىتتە ادەتتەگىدەي ناماز وقيتىن اتا-اجەلەرىمىزگە دەيىن قاتاڭ سۇراققا الىپ، ورازادا ورازا ۇستاماۋعا بۇيرىق بەرگەن، تۇندە ۇيلەردى ارالاپ، شامى جانعانداردى «سارەسى ءىشتىڭ» دەپ تۇرمەگە الىپ كەتكەن.
جوعارىداعى زاڭسىزدىقتار ەلىمىزگە كەلۋگە دايىن وتىرعان قانداستارىمىزدى ءجىپسىز بايلاپ، ولاردى ۇرەيلەندىرىپ تاستادى. بۇل زاڭسىزدىقتار قىتاي زاڭىنا دا، حالىقارالىق زاڭدارعا دا قايشى ەكەنىن قاپەرگە الىپ، قازاقستاننىڭ رەسمي بيلىگى قىتاي مەملەكەتىنە نارازىلىق نوتاسىن جىبەرۋى كەرەك دەپ ويلايمىز.
قىدىرالى ورازۇلى
Abai.kz
