(Basy myna siltemede)

«... Sen jaqsylyq, jamandyqty jaratqan – Qúday, biraq qyldyrghan Qúday emes, aurudy jaratqan – Qúday, auyrtqan Qúday emes, baylyqty, kedeylikti jaratqan – Qúday, bay qylghan, kedey qylghan Qúday emes dep, nanyp úqsang bolar, әitpese – joq»  /Abay, 28-qarasóz/.

Ómirge kelgennen keyin jer basqan júmyr basty әrbir pende baqytty jarqyn ghúmyr keshuge úmtylady.  Adamnyn, ózining eng bir artyq jaratylysynyng qamyn әuelden  oilaghan «artyq aqyl iyesi» Jaratushy - asa sheksiz meyirimdi, asqan sheber ghoy. Ómir berdi, ómir sýruge qajetti nәrsening bәrin de asqan kelisimmen jaratty.  Oy kózimen qarasan, "kereksiz jaralghan bir tozany joq, tәrtipti tanghalarlyq zor mәshiyne" etip súlulyghyna sóz jetpeytúghyn búl ghalamdy  «kәmalatty sheberlikpen» jaratty. Sondyqtan  jaratylystyng túnghiyq  tylsym syryna, Abaysha aitqanda "kózge kórilgen, kónilge sezilgen ghalamdy qanday hikmetpenen jarastyryp, qanday qúdiretpenen ornalastyrghan, eshbir adam balasynyng aqyly jetpeydi".   Súlu sózdi sýrelermen sabaqtaghan saliqa oidyng sardary Mәshhýr Jýsip Jaratushy IYemizdin  dýniyeni  minsiz órnektegenin óz óleninde tómendegidey shumaqtarymen tarazylaydy:

Qúdayym jeksenbi kýn jer jaratty

Jer-sudy әuel bastap bir jaratty.

Tau men tas, aghash pen shóp, kól men ózen

Týrindey tekemetting týr jaratty.

Jerlerden agha berdi búlaq qaynap,

Gýldenip bәisheshekter, búlbúl sayrap.

Jeksenbi, dýisenbimen búl eki kýn

Jer jýzin tegis qyldy týgel saylap.

Seysenbi – jer, sәrsenbi kýni kókti qyldy,

Qúdiretpen qylghan isin neshe bóldi.

Kókti jerge  par qylyp jarastyryp,

Ay men Kýn, júldyzdan  perde  qúrdy.

Eki  kýn  Jer, eki kýn Kók jaratty,

Bir-birine ekeuin júp jaratty.

Bir saghatta qylugha qúdireti bar,

«Pendeme» ghibrat bolsyn» dep jaratty.

Kitaptan kórgenimdi aitpan teris,

Qúdiretting qylghan isi tipti kelis.

Yrzyq, nesip - qorekti iship - jeytin,

Jaratty beysenbi kýn bәrin tegis.

Aspan biyik, Jer tómen, tau-tas qatty,

At ayaqty bolghanda, qús qanatty.

Zahardan bal, tikennen gýl shygharyp,

Júma kýni  jaratty adamzatty.

Qúdiretpen on segiz myng ghalam boldy,

Bәri – qabyq, manyzy adam boldy.

Qúdaydyng qúdaylyqpen qylghan isi,

Jaralyp alty kýnde tәmәm boldy.

Rasynda, dana Abaydyng on jetinshi qarasózinde Sokrat hakimning Aristodimge aitqanynday  búl ghalamnyng "kelisti kórimdigine hәm qanday layyqty jarastyqty zakonimen jaratylyp, onyng eshbirining búzylmaytúghynyn kóresin. Búlardyng bәrine tanghajayyp qalasyng hәm aqylyng jetpeydi..." Endi, meyirimi sheksiz, asa qamqor Alla taghalanyng búl  dýniyeni "ólsheuine oy jetpeytúghyn", "pendening aqylyna ólsheu bermeytúghyn" osynsha mahabbatpen "myqty kórkem zakonge" qaratyp jaratudaghy, sonyng ishinde, jalghyz-aq  pendesin barlyghynan artyq, iri jaratudaghy maqsaty nede dep oilanarsyn...

Allanyng basqa jan iyesi hayuandardan, neshe myng týrli jansyzdardan aqyl iyesi insandy artyq, iri jaratudaghy maqsaty – adam arqyly sheksiz sheberligin tanytqysy keluinde bolsa kerek. Onyng ýshin adam balasynyng da Alla aldyndaghy aiqyn da úly missiyasy, ghúmyrynyng maghynasy – әueli, jaralysty, ózin jaratqan "eng týpki Jaratushy – minsiz IYesin" adaspay tanugha talpynu dep bilemiz.  "Mahabbatpen jaratqan adamzatty, Sen de sýy ol Allany jannan tәtti..." Abay sózi. Kemenger oishyl adam Allanyng úly mahabbatpen jaratqan tuyndysy bolghandyqtan, onyng qaytarymy Oghan degen kirshiksiz  mahabbatpen ghana ólshenetinin algha tartady.

Endeshe ómir bergen Qúday, bәrin de bergen, әrbir nәrseni  kez kelgendikpen emes, "әrbir týrli kerekke bola jaratyp hәm bir-birine sebeppen baylanystyryp", ornymen jaratqan Qúday.  Biraq, Abaydyng 28-qarasózinde jazylghanday  "bәrin qylushygha qyldyrushy", yaghny "bir antúrghangha enbeksiz mal bergen", "bir Qúdaydan tilep, adal enbek qylyp, payda izdegen kisining enbegin jandyrmay, qatyn-balasyn jóndep asyrarlyq ta qylmay, kedey qylghan, eshkimge zalalsyz bir momyndy auru qylyp, qor qylghan, qayda bir úry, zalymnyng denin sau qylghan", "týzikti beyishke shygharamyn dep, búzyqty tozaqqa salamyn dep aita túra, pendesining bireuin jaqsylyqqa meyildendirip, bireuin jamanshylyqqa meyildendirip, ózi qúdaylyq qúdiretimen bireuin jaqsylyqqa búryp, bireuin jamanshylyqqa búryp jiberip túrghan bir  Qúday ma eken?!»  .  Eger Qúday bolsa, "osynyng bәri Qúday taghalanyng aiypsyz, minsiz ghafur rahimdyghyna, әdildigine layyq kele me», yaghni, adamdy jaratylys ataulydan artyq qylyp mahabbatpen jarata túra, «ózi qúdaylyq qúdyretimen» pendesining birin jaman, birin jaqsy jolgha búruy Onyng sipattaryna, esimderine layyq is pe? - dep ýlken saual tastaydy qaytadan. Álbette, joq deymiz. Óitkeni, adamda ózge jaratylys iyelerinen erekshelep,  әrbir nәrseni shyn tarazylap, dәl bastyryp túratyn "aqyl degen ólsheusiz bir jaryq núr"  bar ghoy. Sondyqtan da dana aqynnyng osy ghaqliyasynda aitylghanday ne kórsek te, kim bolsaq ta Qúdaydan demesek kerek eken.  Aqyl iyesi adam bolghan song da Jaratushy jalghyz iyeden  basqanyng barlyghy egiz jaratylghanyn eskere otyryp, qarama-qayshylyqty eki joldyng birin aqylmen tandau óz erkimizde bolmaq eken.

Siz qalay oilaysyz, oqushym?! Eng úly nyghmet aqyl berilgen eng artyq jaratylys adam retinde biz qanshalyqty dengeyde aqylymyzdy Abay aitqan aqyldy adamnyn isine júmsap jýrmiz?! Sananyzda sizding ómirinizden oryn aluyn qalaytyn nәrseler jayyndaghy oilar ghana qalyptasqan ba? Álde, kýngirttik pen senimsizdik, qorqynysh pen maqsatsyzdyq  basym ba?

Oy – tausylmas quatty energiya desek, aqyl – energiyany saqtaytyn qor. Oiynyz neghúrlym biyik әri aiqyn bolsyn. Sonda aqylynyz da sonshalyqty keneye әri jaqsy energiyamen bayy týsedi. Pozitivti ne negativti oilaudyng manyzdylyghy sonday, ol midyng kólemine, qatparlyghyna, qabyldau jyldamdyghyna, 1 mlrd-tan astam neyrondardyng júmysynyng artuyna ne kemuine, aqyldyng jandanuyna  zor әserin tiygizedi eken. Ghylymda bizding basymyzda kýnine 60 000-80 000-gha juyq oilar tuatyny da dәleldengen.

Al, sol oy qaydan shyghady? Alpys eki tamyrymyzdaghy toqtausyz almasyp jatatyn qan, әueli, jýrekpen baylanys jasaydy eken-daghy, jýrekten qaynap, migha baryp, midan búrqyrap oy bolyp shyghady eken. Biraq qanday bolyp shyghady, mәsele sonda. Negativti ne pozitivti oidyng shyghuyna ishken, jegenimizding orasan zor әseri bar ekendigi de óz aldyna bir әngime.    Endi  oiynyzdyng tereng týbine әdiletti jýrekpen ýnilip kórdiniz be?  Basqa kelgen әrbir oidy andap, basqara, baghalay  alasyz ba?! Óitkeni, sizding sóziniz, is-әreketiniz, qarym-qatynasynyz oilauynyzdyng nәtiyjesi ghoy. Búl rette:

«Jaqsylyq kórsem – ózimnen,

Jamandyq kórsem – ózimnen,

Taghdyr qyldy degendi

Shygharamyn sózimnen», - deydi úshqyr oily, jalyndy aqyn Súltanmahmút. Búl sózden bilindi: pozitivti oilay bilu -  ruhany әri materialdy, intellektualdy bay,  tolyq adamsha jarqyn ómir sýrudin, jalpy, qoghamnyng baylyghy boludyng eng negizgi qúpiya kilti. Dana halqymyz múny bir-aq auyz sózben "Oy týzelmey, boy týzelmeydi",-dep qana nýktesin qoyghan.

Olay bolghanda, oiyna kelgen әr isti ghadiletti jýrekke synatu arqyly aqylmen oy bekitu, ony aityp, jazyp qana qoymay, kýndelikti maqsatty týrde jýzege asyru, sóitip, tek jaqsylyqqa, erteninning býginnen de jaryq bolatynyna  senu  nemese gharip qasar momynnyng bireui bolyp bargha shýkir, joqqa sabyr etip, Qúdaydyng jaratqanynan artyq is bolmas dep kýiki pendelikpen, kýibeng pәruaysyzdyqpen kýn  keshu   nemese ornyndy tappay, «ne bolsa sol bir bayansyz, baghasyz nәrsege qyzyghyp, qúmar bolyp, ómirinning qyzyqty, qymbatty shaghyn it qorlyqpen ótkizip» /15-shi sóz/ alyp, baylauy joq bayansyz nәrseden payda kýtu de  ózinning qolynda. Hakim Abay aitpaqshy "úzaqtay shulap, qarghaday barqyldap, auyldaghy boqtyqtan úzay almay",   "eshnәrsege kónilmenen qaramay, kózben de jaqsy qaramay, kónil aityp túrsa senbey, kózben kórgen nәrsening syrtyn kórgenge-aq toyyp qalyp, syryn qalay bolady dep kónilge salmay», janyndy tәnine biyletesin, әlde, tәnindi janyna  bas úrghyzasyn... Qalay desek te, aqyl iyesi insan retinde jaratylystyng payda bolu sebebine ýnilmesek, adamnyng búl ómirge kelgendegi maqsaty nede dep oilanbasaq qay jerimiz adam?  Adam men ózge jaratylghandardyng aiyrmasyn bilmey, ruhani, intellektualdy, fizikalyq әlemimizdi kýndelikti bayytpasaq, sóitip, myna dýniyege tenizding tamshysynday bolsa da paydamyzdy tiygizbesek eshnәrse «bilmeytin jәne bilemin dep talaspaytyn» hayuannan qay jerimiz artyq?! Abay atamyz 43-qarasózinde qozghaghan siz eskere bermeytin dýniyening kórinbegen   syry,  quatty kýsh «sila prityagatelinaya odnorodnogo» boyynyzda bar emes pe?   Ony qoldanbaghan, eskerip baqpaghan adam adamshylyqan shyghady, hayuan bolady, sondyqtan "dýniyening kóringen hәm kórinbegen syryn týgendep, eng bolmasa denelep bilmese, adamdyqtyng orny bolmaydy. Ony bilmegen song ol jan adam jany bolmay, hayuan jany bolady..." -dep ony  da týsindirdi ghoy Abay ata 7-shi qarasózinde.  Kózi ashyq, kónili oyau adam ýshin búl sózderining bәri de anyq óz suretimen ishine jayghasar.

Álem tanyghan Áuezovten keyin, Abay turaly kim ne aita alady?

Býkil ghúmyryn Abaytanugha arnaghan, әdebiyet aidynynda erkin jýzgen mýiizi qaraghayday koriyfeylerden keyin mening qosar ýlesim  qanday bolmaq?  Biraq qogham ózgerip, janarghan sayyn, qoghamdyq sana da ósip, jana sipatqa ie bolmay ma?!  « ... Men bir júmbaq adammyn, ony da oila!...» - dep úly Abaydyn  ózi aityp ketkendey  jana qyrlarynan tanyluy әbden mýmkin ghoy.

Shahiynúr Sәduaqas

Jalghasy bar

Abai.kz