Bilim jәne ghylym ministrligining Jastar sayasaty departamenti Qazaqstan jastarynyng Kongresimen birlesip 2010 jylghy 23-24 qarashada Almaty qalasynda Sayasattanushylar men әleumettanushylardyng I Ortaaziyalyq Konventin ótkizdi.

Bilim jәne ghylym ministrligining Jastar sayasaty departamenti Qazaqstan jastarynyng Kongresimen birlesip 2010 jylghy 23-24 qarashada Almaty qalasynda Sayasattanushylar men әleumettanushylardyng I Ortaaziyalyq Konventin ótkizdi.

Obaly ne kerek, Qazaqstan tarapynan Ortalyq Aziya aumaghyndaghy elder men jalpy týrki әlemining integrasiyalyq prosesterge belsene aralasuyn qamtamasyz etetin bastamalar jii kóteriledi. Búdan búryn qazaq biyligi Ortalyq Aziya odaghyn qúru iydeyasyn úsynghan edi. Biraq búl odaqqa resmy Tashkent ótken ghasyrdyng 90-jyldarynyng basynda mýddelirek bolsa, qazir oghan yqtiyarlyq tanytpady. Múnyng sebebin otandyq sarapshylar ózbek elining pragmatikalyq ústanymdarymen týsindiredi. Ortaaziyalyq Konventine shaqyrylghan qonaqtar «tәuelsizdikting 19 jylyn artqa tastaghan Ortalyq Aziya elderining tәuelsizdik tarihynda biriguge talpynghan betbúrystar bar ma? Jalpy, Ortalyq Aziya elderi óz mýddelerin halyqaralyq dengeyde birlese kóterip jýr me?» degen saualgha jauap izdemek boldy. Sayasattanushy Aydos Sarymnyng payymdauynsha, qazir Ortalyq Aziya kenistiginde ruhany saladaghy daghdarys, vakuum degen sózder jii aitylady. Sol vakuumdy joi ýshin býgingi kýn ýshin qiyal, arman bolyp sanalatyn iydeyalardy aita bastauymyz qajet eken. Mәselen, Euroodaqtyng birigui turaly alghash kótergenderding biri - Viktor Gugo.
- Ony aqyn, jazushy, tarihshy deymiz, ol myqty sayasatker de bolghan. Ol hattary men jazbalarynda týbinde Euroodaq pen AQSh býkil әlemdi biylep otyrady degendi 1840 jyldary aitqan. Biz myqty, Úly últ bolamyz desek, basqa últtyn, týrki halyqtarynyng namysyna tiyetin, adamdardy tarihy túrghydan qorlaytyn kózqarastardan ada boluymyz kerek. Orta Aziya elderining de ruhani, mәdeny baylanysyn arttyruymyz qajet. Kerek deseniz bizderde osy aimaqqa taralatyn birde-bir gazet nemese jurnal joq eken. Ruhaniyat ainalyp kelgende, sayasaty da, basqany da basyp týsedi. Orta Aziya elderinde ortaq ruhaniy-mәdeny kenistik qalyptastyrmay, eshqanday integrasiya turaly sóz qozghau mýmkin emes , - deydi sayasattanushy.
Konventke shaqyrylghan qonaqtar «Ortalyq Aziyanyng saraptamalyq naryghy әli damu kezeninde. Ol әli qúrylymdanyp ýlgermedi jәne túraqtylyqqa ie bolghan joq» dese, ekinshi top «belgili bir sarapshylardyng mektepteri jóninde pikir aitugha әli erte. Búghan mýmkin, halyqaralyq dengeydegi sarapshylar arasyndaghy iydeyalyq dýrdarazdyqtyng oryn almauy sebep bolyp otyrghan shyghar» degen pikirge basymdyq beredi. Múnday qúbylysqa jol bermeu ýshin osynday halyqaralyq dengeydegi basqosular kerek-aq. Búl bizding týbirimizding bir ekenin eske salyp, ghalamdyq kenistiktegi ortaq mýddelerimizdi birigip qorghaugha júmyldyrady.

Sayasattanushylar men әleumettanushylardyng I Ortaaziyalyq Konventine «Núr Otan» halyqtyq demokratiyalyq partiyasynyng jauapty hatshysy Erlan Qarin qúrmetti qonaq retinde shaqyrylyp, «Ayqyn» gazetine súhbat berdi:
- Erlan myrza, «sayasattanushylar men әleumettanushylardyng I Ortaaziyalyq Konventine ózbek, tәjik elderining sayasattanushylary keledi» dep kýtken edik. Nәtiyjesinde qyrghyzstandyq Mәjilis deputaty Qanybek Imanәliyevten ózgeni kóre almadyq. Múnyng sebebin siz neden izdeysiz?
- Men búl jiyngha qatysushy retinde ghana shaqyryldym.
- Siz Ortalyq Aziya elderining sayasattanushylary arasyndaghy әriptestik baylanys qanday dengeyde dep oilaysyz?
- Biz múnyng astaryn әriden izdeuimiz kerek. Tipti ózimizdi alyp qaranyzshy. Biz kýni býginge deyin qúdayy kórshilerimiz ózbekting nemese qyrghyzdyng tarihyn zerdelep kórdik pe? Japontanushylardy, aghylshyn tili mamandaryn dayyndaugha basymdyq berip, ózbek nemese qyrghyztanu mamandaryn dayyndaudy da mýldem esten shygharyp aldyq. Nemese Resey Memlekettik dumasynyng әrbir deputatynyng ómirderegin jatqa bilemiz de, qyrghyz, ózbek sayasy partiyalarynyng serkeleri turaly maghlúmatymyz óte az. Sol elderding ekonomikalyq damuy kórsetkishine, sol eldegi sayasy ýrdisterge salmaqty bagha berip jatqan ekonomister, sayasattanushylar turaly da estimeppin. Qazaqstannyng Ortalyq Aziya elderi arasyndaghy kóshbasshylyq róli alys-jaqyn kórshilerimiz tarapynan moyyndalyp jatyr. Demek, bizding sayasattanushylarymyzdyng da әleueti soghan say bolu kerek.
- Ortalyq Aziya elderi odaghyn qúru iydeyasy jaqyn kórshilerimizden qoldau tappady. Siz múnyng astaryn sayasattanushylar arasyndaghy sayasy aliyanstyng irgetasynyng qalanbaghandyghynan dep oilaysyz ba?
- Joq, mýldem olay emes. Meninshe, búl jerde mәsele sol elderding tandap alghan sayasy jýiesine baylanysty. Osydan 20 jyl búryn tәuelsizdik alghan elderding tandap alghan sayasy jýiesi әrtýrli boldy. Osy ónirde ornalasqan bes memleket arasyndaghy sayasy daulargha әli songhy nýkte qoyylghan joq. Eng basty kedergi - sayasy qayshylyqtar. Ortalyq Aziya odaghynyng qúryluy - aldaghy bolashaqta kýmәndi.
- Siz onyng negizdiligine kýmәn keltirip otyrsyz ba?
- Aldaghy on jylda Ortalyq Aziya elderi odaghynyng qajettiligin sol elderding basshylarynyng bәri moyyndaytyn bolady. Sebebi ghalamdanghan әlemde jeke-dara ómir sýrip, týpki nәtiyjege qol jetkize almaymyz. Sebebi tek qana týrki әlemining ishinde qazaqtardyng ýlesi - 7 payyz. Eger Odaq qúrylar bolsa, 65 milliondyq alyp ekonomikalyq-naryqtyq kenistikke jol ashylar edi. Bizge ghalamdyq kenistik Odaq retinde toptasqanda ghana oryn beredi.
- Jana konvent qonaqtarynyng biri «EQYÚ sammiytinen keyin Ortalyq Aziyanyng sayasattanu kenistigi aqparattar jetimsizdigin aiqyn sezinedi» dep qaldy. Al Qazaqstannyng IYKÚ-gha tóraghalyghy osy bos quysty toltyra ma? Jalpy, IYKÚ Ortalyq Aziya elderi sayasattanushylaryn óz ýiirine moyyn búrugha yqpal ete ala ma?
- Biz kez kelgen halyqaralyq úiymnyng ishki әleuetin óz mýddemizge qaray oiystyrugha әreket jasauymyz kerek. EQYÚ tóraghalyghy nәtiyjesinde ónirding aimaqtyq problemalaryna Batystyng nazaryn audara aldyq. IYKÚ tóraghalyghy túsynda da biz osy mәselelerdi algha jyljyta alamyz. Sebebi bizding ónirge tәn keybir problemalar, Aughanstan, Iran tek bizdi ghana alandatyp otyrghan joq. Sondyqtan әrbir kýrdeli mәselelerding týiini aimaqtyq mýddeli toptar birikkende ghana tarqatylady.
- Biraq EQYÚ-nyng әleuetin paydalanugha bizding kórshilerimizding bәri birdey yqylas tanyta qoyghan joq qoy. Aymaqtyq mýddeli toptardyng basy taghy da birikpey qaldy. Siz qalay oilaysyz?
- Oghan da týsinistikpen qarau kerek. Biz EQYÚ tóraghalyghy túsynda aughan problemasyna alpauyt elderding nazaryn audara aldyq, qyrghyzdaghy jaghdaydy retke keltirdik. Mýmkin, jaqyn kórshilerimiz EQYÚ-nyng әleuetin kórsete alghan joq shyghar, dәl bizding eldegidey mazmúngha ainaldyra almaghan bolar. Biraq qazaq tóraghalyghy túsynda birqatar aimaqtyq problemalardyng týiini sheshilgenin angharyp qaldy.
- Biz kýni býginge deyin bir-birimizdi tanymay keldik. Qazaq ózbekti tanymaydy. Oghan bizding sayasatymyz da kinәli emes pe? Bizding syrtqy sayasatymyz batystyq - reseylik vektorgha kóbirek basymdyq etkendey...
- Bizding tәuelsizdigimizding tarihy bar bolghany 20 jyl ghana. Biz memlekettik qalyptasudyng alghashqy kezeninen óttik. Álem qauymdastyqqa tәuelsiz qazaq eli ekenimizdi moyyndattyq. Shynayy tәuelsizdik ýshin kýres endi bastaldy!

Gýlbarshyn AYTJANBAY

«Ayqyn» gazeti