ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جاستار ساياساتى دەپارتامەنتى قازاقستان جاستارىنىڭ كونگرەسىمەن بىرلەسىپ 2010 جىلعى 23-24 قاراشادا الماتى قالاسىندا ساياساتتانۋشىلار مەن الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ءى ورتاازيالىق كونۆەنتىن وتكىزدى.

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جاستار ساياساتى دەپارتامەنتى قازاقستان جاستارىنىڭ كونگرەسىمەن بىرلەسىپ 2010 جىلعى 23-24 قاراشادا الماتى قالاسىندا ساياساتتانۋشىلار مەن الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ءى ورتاازيالىق كونۆەنتىن وتكىزدى.

وبالى نە كەرەك، قازاقستان تاراپىنان ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى ەلدەر مەن جالپى تۇركى الەمىنىڭ ينتەگراتسيالىق پروتسەستەرگە بەلسەنە ارالاسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن باستامالار ءجيى كوتەرىلەدى. بۇدان بۇرىن قازاق بيلىگى ورتالىق ازيا وداعىن قۇرۋ يدەياسىن ۇسىنعان ەدى. بىراق بۇل وداققا رەسمي تاشكەنت وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا مۇددەلىرەك بولسا، قازىر وعان ىقتيارلىق تانىتپادى. مۇنىڭ سەبەبىن وتاندىق ساراپشىلار وزبەك ەلىنىڭ پراگماتيكالىق ۇستانىمدارىمەن تۇسىندىرەدى. ورتاازيالىق كونۆەنتىنە شاقىرىلعان قوناقتار «تاۋەلسىزدىكتىڭ 19 جىلىن ارتقا تاستاعان ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىندا بىرىگۋگە تالپىنعان بەتبۇرىستار بار ما؟ جالپى، ورتالىق ازيا ەلدەرى ءوز مۇددەلەرىن حالىقارالىق دەڭگەيدە بىرلەسە كوتەرىپ ءجۇر مە؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەمەك بولدى. ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ پايىمداۋىنشا، قازىر ورتالىق ازيا كەڭىستىگىندە رۋحاني سالاداعى داعدارىس، ۆاكۋم دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلادى. سول ۆاكۋمدى جويۋ ءۇشىن بۇگىنگى كۇن ءۇشىن قيال، ارمان بولىپ سانالاتىن يدەيالاردى ايتا باستاۋىمىز قاجەت ەكەن. ماسەلەن، ەۋرووداقتىڭ بىرىگۋى تۋرالى العاش كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى - ۆيكتور گيۋگو.
- ونى اقىن، جازۋشى، تاريحشى دەيمىز، ول مىقتى ساياساتكەر دە بولعان. ول حاتتارى مەن جازبالارىندا تۇبىندە ەۋرووداق پەن اقش بۇكىل الەمدى بيلەپ وتىرادى دەگەندى 1840 جىلدارى ايتقان. ءبىز مىقتى، ۇلى ۇلت بولامىز دەسەك، باسقا ۇلتتىڭ، تۇركى حالىقتارىنىڭ نامىسىنا تيەتىن، ادامداردى تاريحي تۇرعىدان قورلايتىن كوزقاراستاردان ادا بولۋىمىز كەرەك. ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ دە رۋحاني، مادەني بايلانىسىن ارتتىرۋىمىز قاجەت. كەرەك دەسەڭىز بىزدەردە وسى ايماققا تارالاتىن بىردە-ءبىر گازەت نەمەسە جۋرنال جوق ەكەن. رۋحانيات اينالىپ كەلگەندە، ساياساتى دا، باسقانى دا باسىپ تۇسەدى. ورتا ازيا ەلدەرىندە ورتاق رۋحاني-مادەني كەڭىستىك قالىپتاستىرماي، ەشقانداي ينتەگراتسيا تۋرالى ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس ، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
كونۆەنتكە شاقىرىلعان قوناقتار «ورتالىق ازيانىڭ ساراپتامالىق نارىعى ءالى دامۋ كەزەڭىندە. ول ءالى قۇرىلىمدانىپ ۇلگەرمەدى جانە تۇراقتىلىققا يە بولعان جوق» دەسە، ەكىنشى توپ «بەلگىلى ءبىر ساراپشىلاردىڭ مەكتەپتەرى جونىندە پىكىر ايتۋعا ءالى ەرتە. بۇعان مۇمكىن، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ساراپشىلار اراسىنداعى يدەيالىق دۇردارازدىقتىڭ ورىن الماۋى سەبەپ بولىپ وتىرعان شىعار» دەگەن پىكىرگە باسىمدىق بەرەدى. مۇنداي قۇبىلىسقا جول بەرمەۋ ءۇشىن وسىنداي حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باسقوسۋلار كەرەك-اق. بۇل ءبىزدىڭ ءتۇبىرىمىزدىڭ ءبىر ەكەنىن ەسكە سالىپ، عالامدىق كەڭىستىكتەگى ورتاق مۇددەلەرىمىزدى بىرىگىپ قورعاۋعا جۇمىلدىرادى.

ساياساتتانۋشىلار مەن الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ءى ورتاازيالىق كونۆەنتىنە «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ەرلان قارين قۇرمەتتى قوناق رەتىندە شاقىرىلىپ، «ايقىن» گازەتىنە سۇحبات بەردى:
- ەرلان مىرزا، «ساياساتتانۋشىلار مەن الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ءى ورتاازيالىق كونۆەنتىنە وزبەك، تاجىك ەلدەرىنىڭ ساياساتتانۋشىلارى كەلەدى» دەپ كۇتكەن ەدىك. ناتيجەسىندە قىرعىزستاندىق ءماجىلىس دەپۋتاتى قانىبەك يماناليەۆتەن وزگەنى كورە المادىق. مۇنىڭ سەبەبىن ءسىز نەدەن ىزدەيسىز؟
- مەن بۇل جيىنعا قاتىسۋشى رەتىندە عانا شاقىرىلدىم.
- ءسىز ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ساياساتتانۋشىلارى اراسىنداعى ارىپتەستىك بايلانىس قانداي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟
- ءبىز مۇنىڭ استارىن ارىدەن ىزدەۋىمىز كەرەك. ءتىپتى ءوزىمىزدى الىپ قاراڭىزشى. ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇدايى كورشىلەرىمىز وزبەكتىڭ نەمەسە قىرعىزدىڭ تاريحىن زەردەلەپ كوردىك پە؟ جاپونتانۋشىلاردى، اعىلشىن ءتىلى ماماندارىن دايىنداۋعا باسىمدىق بەرىپ، وزبەك نەمەسە قىرعىزتانۋ ماماندارىن دايىنداۋدى دا مۇلدەم ەستەن شىعارىپ الدىق. نەمەسە رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ ءاربىر دەپۋتاتىنىڭ ومىردەرەگىن جاتقا بىلەمىز دە، قىرعىز، وزبەك ساياسي پارتيالارىنىڭ سەركەلەرى تۋرالى ماعلۇماتىمىز وتە از. سول ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋى كورسەتكىشىنە، سول ەلدەگى ساياسي ۇردىستەرگە سالماقتى باعا بەرىپ جاتقان ەكونوميستەر، ساياساتتانۋشىلار تۋرالى دا ەستىمەپپىن. قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى كوشباسشىلىق ءرولى الىس-جاقىن كورشىلەرىمىز تاراپىنان مويىندالىپ جاتىر. دەمەك، ءبىزدىڭ ساياساتتانۋشىلارىمىزدىڭ دا الەۋەتى سوعان ساي بولۋ كەرەك.
- ورتالىق ازيا ەلدەرى وداعىن قۇرۋ يدەياسى جاقىن كورشىلەرىمىزدەن قولداۋ تاپپادى. ءسىز مۇنىڭ استارىن ساياساتتانۋشىلار اراسىنداعى ساياسي اليانستىڭ ىرگەتاسىنىڭ قالانباعاندىعىنان دەپ ويلايسىز با؟
- جوق، مۇلدەم ولاي ەمەس. مەنىڭشە، بۇل جەردە ماسەلە سول ەلدەردىڭ تاڭداپ العان ساياسي جۇيەسىنە بايلانىستى. وسىدان 20 جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىك العان ەلدەردىڭ تاڭداپ العان ساياسي جۇيەسى ءارتۇرلى بولدى. وسى وڭىردە ورنالاسقان بەس مەملەكەت اراسىنداعى ساياسي داۋلارعا ءالى سوڭعى نۇكتە قويىلعان جوق. ەڭ باستى كەدەرگى - ساياسي قايشىلىقتار. ورتالىق ازيا وداعىنىڭ قۇرىلۋى - الداعى بولاشاقتا كۇماندى.
- ءسىز ونىڭ نەگىزدىلىگىنە كۇمان كەلتىرىپ وتىرسىز با؟
- الداعى ون جىلدا ورتالىق ازيا ەلدەرى وداعىنىڭ قاجەتتىلىگىن سول ەلدەردىڭ باسشىلارىنىڭ ءبارى مويىندايتىن بولادى. سەبەبى عالامدانعان الەمدە جەكە-دارا ءومىر ءسۇرىپ، تۇپكى ناتيجەگە قول جەتكىزە المايمىز. سەبەبى تەك قانا تۇركى الەمىنىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ۇلەسى - 7 پايىز. ەگەر وداق قۇرىلار بولسا، 65 ميلليوندىق الىپ ەكونوميكالىق-نارىقتىق كەڭىستىككە جول اشىلار ەدى. بىزگە عالامدىق كەڭىستىك وداق رەتىندە توپتاسقاندا عانا ورىن بەرەدى.
- جاڭا كونۆەنت قوناقتارىنىڭ ءبىرى «ەقىۇ سامميتىنەن كەيىن ورتالىق ازيانىڭ ساياساتتانۋ كەڭىستىگى اقپاراتتار جەتىمسىزدىگىن ايقىن سەزىنەدى» دەپ قالدى. ال قازاقستاننىڭ يكۇ-عا توراعالىعى وسى بوس قۋىستى تولتىرا ما؟ جالپى، يكۇ ورتالىق ازيا ەلدەرى ساياساتتانۋشىلارىن ءوز ۇيىرىنە مويىن بۇرۋعا ىقپال ەتە الا ما؟
- ءبىز كەز كەلگەن حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ىشكى الەۋەتىن ءوز مۇددەمىزگە قاراي ويىستىرۋعا ارەكەت جاساۋىمىز كەرەك. ەقىۇ توراعالىعى ناتيجەسىندە ءوڭىردىڭ ايماقتىق پروبلەمالارىنا باتىستىڭ نازارىن اۋدارا الدىق. يكۇ توراعالىعى تۇسىندا دا ءبىز وسى ماسەلەلەردى العا جىلجىتا الامىز. سەبەبى ءبىزدىڭ وڭىرگە ءتان كەيبىر پروبلەمالار، اۋعانستان، يران تەك ءبىزدى عانا الاڭداتىپ وتىرعان جوق. سوندىقتان ءاربىر كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنى ايماقتىق مۇددەلى توپتار بىرىككەندە عانا تارقاتىلادى.
- بىراق ەقىۇ-نىڭ الەۋەتىن پايدالانۋعا ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىزدىڭ ءبارى بىردەي ىقىلاس تانىتا قويعان جوق قوي. ايماقتىق مۇددەلى توپتاردىڭ باسى تاعى دا بىرىكپەي قالدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- وعان دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك. ءبىز ەقىۇ توراعالىعى تۇسىندا اۋعان پروبلەماسىنا الپاۋىت ەلدەردىڭ نازارىن اۋدارا الدىق، قىرعىزداعى جاعدايدى رەتكە كەلتىردىك. مۇمكىن، جاقىن كورشىلەرىمىز ەقىۇ-نىڭ الەۋەتىن كورسەتە العان جوق شىعار، ءدال ءبىزدىڭ ەلدەگىدەي مازمۇنعا اينالدىرا الماعان بولار. بىراق قازاق توراعالىعى تۇسىندا بىرقاتار ايماقتىق پروبلەمالاردىڭ ءتۇيىنى شەشىلگەنىن اڭعارىپ قالدى.
- ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر-ءبىرىمىزدى تانىماي كەلدىك. قازاق وزبەكتى تانىمايدى. وعان ءبىزدىڭ ساياساتىمىز دا كىنالى ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىز باتىستىق - رەسەيلىك ۆەكتورعا كوبىرەك باسىمدىق ەتكەندەي...
- ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاريحى بار بولعانى 20 جىل عانا. ءبىز مەملەكەتتىك قالىپتاسۋدىڭ العاشقى كەزەڭىنەن وتتىك. الەم قاۋىمداستىققا تاۋەلسىز قازاق ەلى ەكەنىمىزدى مويىنداتتىق. شىنايى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ەندى باستالدى!

گۇلبارشىن ايتجانباي

«ايقىن» گازەتى