Qyrghyzstanda 150 diny úiym, 2500 meshit bar eken. Sarapshylar olardyng songhy 3-4 jylda eki ese óskenin aitady. Kórshi eldegi kólenke týsirerliktey úlghayyp ketken «әsire dinshildik» Qyrghyzstandaghy keshegi sayasy oqighalar kezinde óz «ýlesin» qosty. Búl turaly sarapshylardyng pikirleri týrli aqparat qúraldarynda údayy jariyalanyp otyr. Búdan TMD elderindegi diny ahualdyng kýrdeliligi, Qyrghyz elindegi diny faktordyng jiti nazargha alynghanyn kóremiz. Shekaralas elderdegi din taqyrybyn Qazaqstan jaghdayymen salystyryp qarau kóp jayttyng betin ashatyny anyq. Bir aita keterligi, Qazaqstandyq BAQ-ta diny ekstremizm taqyrybynyng kenirek talqylanuy, әsirese, qazaq tildi aqparat qúraldarynyng әsire dinshilderdi batyl synauy jәne parlamentting qos palatasy deputattarynyng mәseleni sóz etui elde búl salada naqty qadamdar jasala bastaghanyn kórsetetindey. Alayda, diny faktordyng damu dinamikasy әr elde әr týrli bolghandyqtan olardyng júmys nәtiyjeleri de әr aluan ekeni belgili. Sondyqtan media kenistiktegi aqparat qúraldaryn sholyp shyghyp, saraptaghanda Qazaqstandaghy din taqyryby salystyrmaly týrde qay satyda túrghanyn bayqaymyz.

«Qazaqstandyq diny ekstremizm»

Qyrghyzstanda 150 diny úiym, 2500 meshit bar eken. Sarapshylar olardyng songhy 3-4 jylda eki ese óskenin aitady. Kórshi eldegi kólenke týsirerliktey úlghayyp ketken «әsire dinshildik» Qyrghyzstandaghy keshegi sayasy oqighalar kezinde óz «ýlesin» qosty. Búl turaly sarapshylardyng pikirleri týrli aqparat qúraldarynda údayy jariyalanyp otyr. Búdan TMD elderindegi diny ahualdyng kýrdeliligi, Qyrghyz elindegi diny faktordyng jiti nazargha alynghanyn kóremiz. Shekaralas elderdegi din taqyrybyn Qazaqstan jaghdayymen salystyryp qarau kóp jayttyng betin ashatyny anyq. Bir aita keterligi, Qazaqstandyq BAQ-ta diny ekstremizm taqyrybynyng kenirek talqylanuy, әsirese, qazaq tildi aqparat qúraldarynyng әsire dinshilderdi batyl synauy jәne parlamentting qos palatasy deputattarynyng mәseleni sóz etui elde búl salada naqty qadamdar jasala bastaghanyn kórsetetindey. Alayda, diny faktordyng damu dinamikasy әr elde әr týrli bolghandyqtan olardyng júmys nәtiyjeleri de әr aluan ekeni belgili. Sondyqtan media kenistiktegi aqparat qúraldaryn sholyp shyghyp, saraptaghanda Qazaqstandaghy din taqyryby salystyrmaly týrde qay satyda túrghanyn bayqaymyz.

«Qazaqstandyq diny ekstremizm»

«Masa.kz» saytynyng 2010 jylghy qarashanyng 17-i kýngi janartylymynda «Qazaqstandy Halifatqa ainaldyrmaq eken...» atty Shәriphan Qaysardyng maqalasy jaryq kórdi. Onda Qúrban ait kýnderi Astanada halifat ornatqysy keletin ekstremistik toptyng qúryqtalghany turaly aitylady. Esterinizde bolsa, osynday jaghday 2003 jyly Qúrban ait kýni Almatydaghy ortalyq meshitting aldynda bolghan. Onda bir top býlikshil jas meshitke kelgen adamdargha qauip tudyrghan. Artynan polisiya olardy tútqyndaghan bolatyn. «Bizde diny ahaual qalypty» dep esep berip kelgenimizben, sol jeti jyldyng arasynda diny jaghday odan sayyn kýrdelene týskeni kórinedi.

«Astana prokurorynyng birinshi orynbasary Esenjan Dosanovtyng «Ekspress K» gazetindegi sózine sensek, islam dinin bet perde etken ekstermistik top dastarhan basynda mәslihat qúrudy, qatar túryp namaz oqudy syltau etip, jaldap alghan pәterlerde jii bas qosqan». Búl turaly sol «Masadaghy» maqalada aitylady. «Islam dinine bas iymegenderding basyn alu kerek, kýshtep sәjdege jyghu kerek» degen siyaqty besiktegi bala shoshyp oyanatynday qorqynyshty sózder aitylyp kelipti», - deydi Sh.Qaysar.

Avtordyng mәlimetinshe, «jasyryn top Astanadaghy polisiya qyzmetin basyp alyp, qarjy minsitrligi men Elordanyng rәmizi ispettes «Bәiterekti» jaryp jiberudi josparlaghan. Sóitip, Astanada alasapyran jasamaq bolghan halyqaralyq ekstermistik toptyng mýsheleri kózge ilinip, tútqyndaldy» delingen onda. Maqala sonynda ol: «Qazir júrt Jaratqannyng haq dini - islamnyng ishine týsken jegi qúrttardyng әlemdi dýrliktirgen әrqily әreketterinen týnilip bitti. Tyghyryqtan shyghar jol qaysy?» - dep saual tastaydy.

Qarashanyng 22-si kýni «zonakz.net» saytynda «Últtyq qúndylyqtarymyzgha qarsy «Asyl arna» atty maqala jaryq kórdi. Maqalada atalghan arnanyng dәstýrli dindi mansúqtap, qauipti «uahhabshyl» iydeyany taratyp otyrghanyn ashynyp jazady.

«Diny fanattardyng búl qimylyna toqtau salmasa elimizding erteni qorqynyshty. Búghan osy arnagha bas kóz bolyp, qarjylandyryp otyrghan Din isteri jónindegi komiytet ne der eken?..» - deydi sharasyz avtor.

«Diny bassyzdyq toqtatylmasa Yassauiyding kesenesi әjethanagha ainaluy mýmkin» degen maqala 12-qarashada «Jas qazaq ýni» gazetinde jariyalandy. Atalghan basylym «Áulie Aghash órtengen kezde bizde de sol bir qaterli tarihtyng bastalghanyn úqqanday boldyq. Endi, Arystan bab, Qoja Ahmet Yassaui, Aysha biybi, Qarahan, Rayymbek siyaqty túlghalardyng mazarlaryna shabuyl jasaluy mýmkin» dep jazady. Sonday-aq maqalada: «Tipti, Qoja Ahmet Yassauiyding kesenesin ish bosatar «mәdeniyet ýii» etse de, tang qalmaysyz. Óitkeni, payghambarymyzdyng tughan ýiin әjethana etkender (uahhabiyler) eshteneden tayynbaydy», - delingen.

Búl avtor da: «Búghan tiyisti biylik oryndary men Din isteri jónindegi basqarma ne deydi eken? Al ziyaly qauym she?», - degen saualmen sózin tәmәm etedi.

Al, 3-qarashada elimizding bas gazeti «Egemen Qazaqstan» senator Ómirbek Baygeldining «Qazaghym qayda barasyn?» degen maqalasyn jariyalady. Senator ózining maqala jazuyna týrtki bolghan, Aqtaudaghy týrmeden qashqan 21 balanyng oirany ekenin aitady. «Osynyng artynsha "Jas Alash" gazetine shyqqan solardyng ishindegi bir balanyng әkesining janayqayy, bizding de boyymyzgha boylap, jayylyp bara jatqan dertting payda bolghanyna kózimizdi ashyp, jaghamyzdy ústatty. Auruyndy jasyrsan, ólim әshkere qylady degendey, alghashqysy auyr da bolsa joghalghan dýnie edi. Al mynau denege jayylyp bara jatqan auru ghoy», - deydi senator.

Ómirbek Baygeldi: «Múnday әrtýrli aghymdar kirip alghan memleketterding bәrinde de tirshiliginde bereke joq, eli ash-jalanash, kýnde qyrghyn, onyng bәrin ózdering kórip, estip otyrsyndar. Olardyng sany biraz el bolyp qaldy qazir. Qaraqtarym-au, izdegendering osy ma? Bizdi nege osynday jaghdaylar oilantpaydy?», - deydi.

Óziniz bayqaghanday, barlyq maqalada avtorlar tek, saualmen, súraqpen oilaryn ayaqtaugha mәjbýr bolghan. «Pәle mýiizin arbityp kelmeydi» degendey qauipti diny ekstremizmning tamyryn tabu kerektigi endi aiqyn bolsa kerek...

Alatoodaghy alabóten úiymdar

Qyrghyzstandaghy aqparat qúraldaryn saraptap kórgenimizde mәselening әldeqayda terendep ketkenin bayqadyq. Búl eldegi din atyn jamylghan toptardyng júmystary «jemis» bere bastaghan. BAQ betterindegi maqalalardan olardyng barynsha sayasatqa ene bastaghanyn kóremiz.

2010 jyly qarashanyng 12-si kýni «Sentrasia.ru» saytynda jaryq kórgen Qanybek Jekshenovting «Hizb-ut-Tahriyr» Qyrghyzstandy jaulauda. 1-bólim» jәne odan eki kýn ótkesin «Hizb-ut-Tahriyr» Qyrghyzstandy jaulauda. 2-bólim» atty maqalasy kóp jәitten habar beredi. Q.Jekshenovtyng sarapshylardyng payymyna sýinene otyryp aitqan pikiri eleusiz qalatyn sóz emes. Ol qyrghyz elindegi diny ahualdyng kýrdeliligin, islamdyq radikaldyq toptardyng memlekettik organdy birtindep jaulap alyp jatqanyn aitady.

Q.Jekshenov: «Hizb-ut-Tahriyr» úiymynyng Qyrghyzstannyng sayasy kóshbasshylarymen aradaghy baylanystary jolgha qoyylghan. «Birqatar sayasy partiyalar «Hizb-ut-Tahriyr» úiymynyng iydeyalarymen sabaqtasatyn baghdardy ústanady. Olardyng ishinde Qyrghyzstandy músylmandyq el dep sanaytyn «Taza dyn harakati» (Taza din әreketi) jәne «Akyl es, ruh, yiman» (Aqyl-es, ruh, iman) partiyalary jatady». «Hizb-ut-Tahriyr» Qyrghyzstandaghy biylikti jaulap alu ýshin ózderining ókilderin memlekettik qúrylymdargha kirgizip jatyr. Úiymnyng mýsheleri qúzyrly organdar, qyrghyz milisiyasy qyzmetkerleri esebinen kýrt kóbeygen. Sonday-aq, onyng ishinde audandyq biylik ókilderi, auyldyq basqarma men pedagogtary da bar. Qaterli úiymnyng qatarynda kóptegen ziyaly adamdar bar - «parlament deputattary, belgili kәsipkerler, ýkimet sheneunikterin tartu arqyly, olar ózderining isterine qarjylyq, moralidyq jәne basqa da týrdegi kómek alyp otyr. Sonyng әserinen «Hizb-ut-Tahriyr» mýsheleri ýkimetting kómegi arqyly ózderin Qyrghyzstandaghy radikaldy emes úiym retinde kórsetu maqsatyn kózdep otyr!», - deydi.

«Hizb-ut-Tahriyr» mýshelerining saylau barysynda kandidattargha jәrdemdesu arqyly olarmen bolashaqtaghy óz josparlaryn iske asyru ýshin әdeyi kelisimge kelgen jerleri bar ekenin aitady.

Sonday-aq, maqalada «Qyrghyzstanda «Hizb-ut-Tahrirdin» mýshelerimen jaqtastarynyng da sany kýrt artyp jatqany, 2006-2008 jyldary úiymdy qoldaushylar ýsh esege deyin ósip, 15 myng adamgha jetkeni» aitylady.

Al, «Ispandyq «Eurasia Review» basylymynyng eksperti Grinfilidting aituyna qaraghanda, ýkimetting yqpaldy mýsheleri de sayasy mýddelerine diny ekstremisterding qoldauyn paydalanghysy keledi.

Jekshenov: «Qyrghyzstan ýkimetining ókilderi «Hizb-ut-Tahrirden» tónetin qauipti onsha elemeytin siyaqty. El ishinde radikaldy úiymdardyng belsendiligi artyp, dәstýrli islam daghdarysqa úshyraghan. Búdan bylay әleumettik sayasat isterin jýrgizude qatelikterge úrynsa, diny radikaldy úiymdardyng bedeli artyp, Qyrghyzstan ýkimeti birjola abyroyynan aiyrylatyn týri bar», - dep qorytyndy jasaydy.

Bayqap otyrsanyz, Qyrghyzstandaghy «dini» úiymdardyng júmysy «jemis» bere bastaghany - әzirge aldyn alu sharalarymen shektelip otyrghan bizding elge sabaq boluy kerek.

Qazaqstanda býgingi kýni resmy mәlimet boyynsha 1700 meshit bar. Onyng tek, 200-i ghana Ádilet ministrligine tirkelgen. Songhy eki jylda meshit sany arta týskeni turaly әngime kóp. Ásire dinshilderimizding sodyr әreketteri turaly da gulep túrghan sóz kóp...

Maqalagha oray:

• «Hizb-ut Tahriyr» partiyasy dep atalatyn sektany Palestinada dýniyege kelgen Takiu-d-Din Nabhany (1908-1977jj) qúrdy. T.Nabhany Ál-Azhar uniyversiytetin bitirgennen keyin Palestinagha oralyp, múghalim, sudiya bolyp júmys istedi. 1952 jyly óz partiyasyn qúryp, ony basqarugha, partiyanyng mәdeny jәne iydeologiyalyq bastauy bolyp tabylatyn kitaptar men kitapshalar shygharugha ómirin arnady. (Batys Qazaqstan oblysynyng ishki sayasat departamentining alghy sózimen shygharylghan «Hizb-ut-Tahriyr» islamnyng joly emes» kitapshasynan alyndy. 2008j.)
• Úlybritaniya Otarlau ministrligi basqaryp jәne әr memleketke jiberip otyrghan myndaghan tynshylardyng biri bolghan Hemfer 1125 (m.1713) jyly Basra qalasynda qolgha týsirgen 14 jastaghy Nәjdtik Múhammedti kóp uaqyt boyy aldap, «Uahhabi» aghymyn qúrdy jәne taghy sol ministrlikting әmirimen 1150 (m.1737) jyly búl aghymdy jariya etti. («Aghylshyn tynshysynyng moyyndaulary», M.Syddyq Gýmish, Almaty, 2010j. )
• «Ghylymy enbekterde salafizm aghymynyng «Ál-Qaida», «Taliban», «Ózbekstan islam qozghalysy», «Ortalyq Aziya modjahedter jamaghaty», «Hizb-ut Tahriyr», «Tablighy jamaghat» siyaqty lankestik úiymdardyng iydeologiyalyq negizi bolghany tolyq dәleldengeni belgili» (Toyrdjangha «tәit» deytin qazaq bar ma?, zonakz.net)

www.masa.kz cayty