قىرعىزستاندا 150 ءدىني ۇيىم، 2500 مەشىت بار ەكەن. ساراپشىلار ولاردىڭ سوڭعى 3-4 جىلدا ەكى ەسە وسكەنىن ايتادى. كورشى ەلدەگى كولەڭكە تۇسىرەرلىكتەي ۇلعايىپ كەتكەن «اسىرە دىنشىلدىك» قىرعىزستانداعى كەشەگى ساياسي وقيعالار كەزىندە ءوز «ۇلەسىن» قوستى. بۇل تۋرالى ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىندا ۇدايى جاريالانىپ وتىر. بۇدان تمد ەلدەرىندەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلىلىگى، قىرعىز ەلىندەگى ءدىني فاكتوردىڭ ءجىتى نازارعا الىنعانىن كورەمىز. شەكارالاس ەلدەردەگى ءدىن تاقىرىبىن قازاقستان جاعدايىمەن سالىستىرىپ قاراۋ كوپ جايتتىڭ بەتىن اشاتىنى انىق. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قازاقستاندىق باق-تا ءدىني ەكسترەميزم تاقىرىبىنىڭ كەڭىرەك تالقىلانۋى، اسىرەسە، قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ اسىرە دىنشىلدەردى باتىل سىناۋى جانە پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسى دەپۋتاتتارىنىڭ ماسەلەنى ءسوز ەتۋى ەلدە بۇل سالادا ناقتى قادامدار جاسالا باستاعانىن كورسەتەتىندەي. الايدا، ءدىني فاكتوردىڭ دامۋ ديناميكاسى ءار ەلدە ءار ءتۇرلى بولعاندىقتان ولاردىڭ جۇمىس ناتيجەلەرى دە ءار الۋان ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان مەديا كەڭىستىكتەگى اقپارات قۇرالدارىن شولىپ شىعىپ، ساراپتاعاندا قازاقستانداعى ءدىن تاقىرىبى سالىستىرمالى تۇردە قاي ساتىدا تۇرعانىن بايقايمىز.

«قازاقستاندىق ءدىني ەكسترەميزم»

قىرعىزستاندا 150 ءدىني ۇيىم، 2500 مەشىت بار ەكەن. ساراپشىلار ولاردىڭ سوڭعى 3-4 جىلدا ەكى ەسە وسكەنىن ايتادى. كورشى ەلدەگى كولەڭكە تۇسىرەرلىكتەي ۇلعايىپ كەتكەن «اسىرە دىنشىلدىك» قىرعىزستانداعى كەشەگى ساياسي وقيعالار كەزىندە ءوز «ۇلەسىن» قوستى. بۇل تۋرالى ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىندا ۇدايى جاريالانىپ وتىر. بۇدان تمد ەلدەرىندەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلىلىگى، قىرعىز ەلىندەگى ءدىني فاكتوردىڭ ءجىتى نازارعا الىنعانىن كورەمىز. شەكارالاس ەلدەردەگى ءدىن تاقىرىبىن قازاقستان جاعدايىمەن سالىستىرىپ قاراۋ كوپ جايتتىڭ بەتىن اشاتىنى انىق. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قازاقستاندىق باق-تا ءدىني ەكسترەميزم تاقىرىبىنىڭ كەڭىرەك تالقىلانۋى، اسىرەسە، قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ اسىرە دىنشىلدەردى باتىل سىناۋى جانە پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسى دەپۋتاتتارىنىڭ ماسەلەنى ءسوز ەتۋى ەلدە بۇل سالادا ناقتى قادامدار جاسالا باستاعانىن كورسەتەتىندەي. الايدا، ءدىني فاكتوردىڭ دامۋ ديناميكاسى ءار ەلدە ءار ءتۇرلى بولعاندىقتان ولاردىڭ جۇمىس ناتيجەلەرى دە ءار الۋان ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان مەديا كەڭىستىكتەگى اقپارات قۇرالدارىن شولىپ شىعىپ، ساراپتاعاندا قازاقستانداعى ءدىن تاقىرىبى سالىستىرمالى تۇردە قاي ساتىدا تۇرعانىن بايقايمىز.

«قازاقستاندىق ءدىني ەكسترەميزم»

«مasa.kz» سايتىنىڭ 2010 جىلعى قاراشانىڭ 17-ءى كۇنگى جاڭارتىلىمىندا «قازاقستاندى حاليفاتقا اينالدىرماق ەكەن...» اتتى ءشارىپحان قايساردىڭ ماقالاسى جارىق كوردى. وندا قۇربان ايت كۇندەرى استانادا حاليفات ورناتقىسى كەلەتىن ەكسترەميستىك توپتىڭ قۇرىقتالعانى تۋرالى ايتىلادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسىنداي جاعداي 2003 جىلى قۇربان ايت كۇنى الماتىداعى ورتالىق مەشىتتىڭ الدىندا بولعان. وندا ءبىر توپ بۇلىكشىل جاس مەشىتكە كەلگەن ادامدارعا قاۋىپ تۋدىرعان. ارتىنان پوليتسيا ولاردى تۇتقىنداعان بولاتىن. «بىزدە ءدىني احاۋال قالىپتى» دەپ ەسەپ بەرىپ كەلگەنىمىزبەن، سول جەتى جىلدىڭ اراسىندا ءدىني جاعداي ودان سايىن كۇردەلەنە تۇسكەنى كورىنەدى.

«استانا پروكۋرورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەسەنجان دوسانوۆتىڭ «ەكسپرەسس ك» گازەتىندەگى سوزىنە سەنسەك، يسلام ءدىنىن بەت پەردە ەتكەن ەكستەرميستىك توپ داستارحان باسىندا ءماسليحات قۇرۋدى، قاتار تۇرىپ ناماز وقۋدى سىلتاۋ ەتىپ، جالداپ العان پاتەرلەردە ءجيى باس قوسقان». بۇل تۋرالى سول «ماساداعى» ماقالادا ايتىلادى. «يسلام دىنىنە باس يمەگەندەردىڭ باسىن الۋ كەرەك، كۇشتەپ ساجدەگە جىعۋ كەرەك» دەگەن سياقتى بەسىكتەگى بالا شوشىپ وياناتىنداي قورقىنىشتى سوزدەر ايتىلىپ كەلىپتى»، - دەيدى ش.قايسار.

اۆتوردىڭ مالىمەتىنشە، «جاسىرىن توپ استاناداعى پوليتسيا قىزمەتىن باسىپ الىپ، قارجى مينسيترلىگى مەن ەلوردانىڭ ءرامىزى ىسپەتتەس «بايتەرەكتى» جارىپ جىبەرۋدى جوسپارلاعان. ءسويتىپ، استانادا الاساپىران جاساماق بولعان حالىقارالىق ەكستەرميستىك توپتىڭ مۇشەلەرى كوزگە ءىلىنىپ، تۇتقىندالدى» دەلىنگەن وندا. ماقالا سوڭىندا ول: «قازىر جۇرت جاراتقاننىڭ حاق ءدىنى - يسلامنىڭ ىشىنە تۇسكەن جەگى قۇرتتاردىڭ الەمدى دۇرلىكتىرگەن ارقيلى ارەكەتتەرىنەن ءتۇڭىلىپ ءبىتتى. تىعىرىقتان شىعار جول قايسى؟» - دەپ ساۋال تاستايدى.

قاراشانىڭ 22-ءسى كۇنى «zonakz.net» سايتىندا «ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا قارسى «اسىل ارنا» اتتى ماقالا جارىق كوردى. ماقالادا اتالعان ارنانىڭ ءداستۇرلى ءدىندى مانسۇقتاپ، قاۋىپتى «ۋاححابشىل» يدەيانى تاراتىپ وتىرعانىن اشىنىپ جازادى.

«ءدىني فاناتتاردىڭ بۇل قيمىلىنا توقتاۋ سالماسا ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى قورقىنىشتى. بۇعان وسى ارناعا باس كوز بولىپ، قارجىلاندىرىپ وتىرعان ءدىن ىستەرى جونىندەگى كوميتەت نە دەر ەكەن؟..» - دەيدى شاراسىز اۆتور.

«ءدىني باسسىزدىق توقتاتىلماسا ءياسساۋيدىڭ كەسەنەسى اجەتحاناعا اينالۋى مۇمكىن» دەگەن ماقالا 12-قاراشادا «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە جاريالاندى. اتالعان باسىلىم «اۋليە اعاش ورتەنگەن كەزدە بىزدە دە سول ءبىر قاتەرلى تاريحتىڭ باستالعانىن ۇققانداي بولدىق. ەندى، ارىستان باب، قوجا احمەت ياسساۋي، ايشا ءبيبى، قاراحان، رايىمبەك سياقتى تۇلعالاردىڭ مازارلارىنا شابۋىل جاسالۋى مۇمكىن» دەپ جازادى. سونداي-اق ماقالادا: «ءتىپتى، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ كەسەنەسىن ءىش بوساتار «مادەنيەت ءۇيى» ەتسە دە، تاڭ قالمايسىز. ويتكەنى، پايعامبارىمىزدىڭ تۋعان ءۇيىن اجەتحانا ەتكەندەر (ۋاححابيلەر) ەشتەڭەدەن تايىنبايدى»، - دەلىنگەن.

بۇل اۆتور دا: «بۇعان ءتيىستى بيلىك ورىندارى مەن ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارما نە دەيدى ەكەن؟ ال زيالى قاۋىم شە؟»، - دەگەن ساۋالمەن ءسوزىن ءتامام ەتەدى.

ال، 3-قاراشادا ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەمەن قازاقستان» سەناتور ومىربەك بايگەلدىنىڭ «قازاعىم قايدا باراسىڭ؟» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. سەناتور ءوزىنىڭ ماقالا جازۋىنا تۇرتكى بولعان، اقتاۋداعى تۇرمەدەن قاشقان 21 بالانىڭ ويرانى ەكەنىن ايتادى. «وسىنىڭ ارتىنشا "جاس الاش" گازەتىنە شىققان سولاردىڭ ىشىندەگى ءبىر بالانىڭ اكەسىنىڭ جانايقايى، ءبىزدىڭ دە بويىمىزعا بويلاپ، جايىلىپ بارا جاتقان دەرتتىڭ پايدا بولعانىنا كوزىمىزدى اشىپ، جاعامىزدى ۇستاتتى. اۋرۋىڭدى جاسىرساڭ، ءولىم اشكەرە قىلادى دەگەندەي، العاشقىسى اۋىر دا بولسا جوعالعان دۇنيە ەدى. ال مىناۋ دەنەگە جايىلىپ بارا جاتقان اۋرۋ عوي»، - دەيدى سەناتور.

ومىربەك بايگەلدى: «مۇنداي ءارتۇرلى اعىمدار كىرىپ العان مەملەكەتتەردىڭ بارىندە دە تىرشىلىگىندە بەرەكە جوق، ەلى اش-جالاڭاش، كۇندە قىرعىن، ونىڭ ءبارىن وزدەرىڭ كورىپ، ەستىپ وتىرسىڭدار. ولاردىڭ سانى ءبىراز ەل بولىپ قالدى قازىر. قاراقتارىم-اۋ، ىزدەگەندەرىڭ وسى ما؟ ءبىزدى نەگە وسىنداي جاعدايلار ويلانتپايدى؟»، - دەيدى.

ءوزىڭىز بايقاعانداي، بارلىق ماقالادا اۆتورلار تەك، ساۋالمەن، سۇراقپەن ويلارىن اياقتاۋعا ءماجبۇر بولعان. «پالە ءمۇيىزىن اربيتىپ كەلمەيدى» دەگەندەي قاۋىپتى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ تامىرىن تابۋ كەرەكتىگى ەندى ايقىن بولسا كەرەك...

الاتووداعى الابوتەن ۇيىمدار

قىرعىزستانداعى اقپارات قۇرالدارىن ساراپتاپ كورگەنىمىزدە ماسەلەنىڭ الدەقايدا تەرەڭدەپ كەتكەنىن بايقادىق. بۇل ەلدەگى ءدىن اتىن جامىلعان توپتاردىڭ جۇمىستارى «جەمىس» بەرە باستاعان. باق بەتتەرىندەگى ماقالالاردان ولاردىڭ بارىنشا ساياساتقا ەنە باستاعانىن كورەمىز.

2010 جىلى قاراشانىڭ 12-ءسى كۇنى «سentrasia.ru» سايتىندا جارىق كورگەن قانىبەك جەكشەنوۆتىڭ «حيزب-ۋت-تاحرير» قىرعىزستاندى جاۋلاۋدا. 1-ءبولىم» جانە ودان ەكى كۇن وتكەسىن «حيزب-ۋت-تاحرير» قىرعىزستاندى جاۋلاۋدا. 2-ءبولىم» اتتى ماقالاسى كوپ جايتتەن حابار بەرەدى. ق.جەكشەنوۆتىڭ ساراپشىلاردىڭ پايىمىنا سۇينەنە وتىرىپ ايتقان پىكىرى ەلەۋسىز قالاتىن ءسوز ەمەس. ول قىرعىز ەلىندەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلىلىگىن، يسلامدىق راديكالدىق توپتاردىڭ مەملەكەتتىك ورگاندى بىرتىندەپ جاۋلاپ الىپ جاتقانىن ايتادى.

ق.جەكشەنوۆ: «حيزب-ۋت-تاحرير» ۇيىمىنىڭ قىرعىزستاننىڭ ساياسي كوشباسشىلارىمەن اراداعى بايلانىستارى جولعا قويىلعان. «بىرقاتار ساياسي پارتيالار «حيزب-ۋت-تاحرير» ۇيىمىنىڭ يدەيالارىمەن ساباقتاساتىن باعداردى ۇستانادى. ولاردىڭ ىشىندە قىرعىزستاندى مۇسىلماندىق ەل دەپ سانايتىن «تازا دىن حاراكاتي» (تازا ءدىن ارەكەتى) جانە «اكىل ەس، رۋح، ىيمان» (اقىل-ەس، رۋح، يمان) پارتيالارى جاتادى». «حيزب-ۋت-تاحرير» قىرعىزستانداعى بيلىكتى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ وكىلدەرىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا كىرگىزىپ جاتىر. ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى قۇزىرلى ورگاندار، قىرعىز ميليتسياسى قىزمەتكەرلەرى ەسەبىنەن كۇرت كوبەيگەن. سونداي-اق، ونىڭ ىشىندە اۋداندىق بيلىك وكىلدەرى، اۋىلدىق باسقارما مەن پەداگوگتارى دا بار. قاتەرلى ۇيىمنىڭ قاتارىندا كوپتەگەن زيالى ادامدار بار - «پارلامەنت دەپۋتاتتارى، بەلگىلى كاسىپكەرلەر، ۇكىمەت شەنەۋنىكتەرىن تارتۋ ارقىلى، ولار وزدەرىنىڭ ىستەرىنە قارجىلىق، مورالدىق جانە باسقا دا تۇردەگى كومەك الىپ وتىر. سونىڭ اسەرىنەن «حيزب-ۋت-تاحرير» مۇشەلەرى ۇكىمەتتىڭ كومەگى ارقىلى وزدەرىن قىرعىزستانداعى راديكالدى ەمەس ۇيىم رەتىندە كورسەتۋ ماقساتىن كوزدەپ وتىر!»، - دەيدى.

«حيزب-ۋت-تاحرير» مۇشەلەرىنىڭ سايلاۋ بارىسىندا كانديداتتارعا جاردەمدەسۋ ارقىلى ولارمەن بولاشاقتاعى ءوز جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ادەيى كەلىسىمگە كەلگەن جەرلەرى بار ەكەنىن ايتادى.

سونداي-اق، ماقالادا «قىرعىزستاندا «حيزب-ۋت-ءتاحريردىڭ» مۇشەلەرىمەن جاقتاستارىنىڭ دا سانى كۇرت ارتىپ جاتقانى، 2006-2008 جىلدارى ۇيىمدى قولداۋشىلار ءۇش ەسەگە دەيىن ءوسىپ، 15 مىڭ ادامعا جەتكەنى» ايتىلادى.

ال، «يسپاندىق «Eurasia Review» باسىلىمىنىڭ ەكسپەرتى گرينفيلدتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ۇكىمەتتىڭ ىقپالدى مۇشەلەرى دە ساياسي مۇددەلەرىنە ءدىني ەكسترەميستەردىڭ قولداۋىن پايدالانعىسى كەلەدى.

جەكشەنوۆ: «قىرعىزستان ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى «حيزب-ۋت-تاحريردەن» تونەتىن قاۋىپتى ونشا ەلەمەيتىن سياقتى. ەل ىشىندە راديكالدى ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ، ءداستۇرلى يسلام داعدارىسقا ۇشىراعان. بۇدان بىلاي الەۋمەتتىك ساياسات ىستەرىن جۇرگىزۋدە قاتەلىكتەرگە ۇرىنسا، ءدىني راديكالدى ۇيىمداردىڭ بەدەلى ارتىپ، قىرعىزستان ۇكىمەتى ءبىرجولا ابىرويىنان ايىرىلاتىن ءتۇرى بار»، - دەپ قورىتىندى جاسايدى.

بايقاپ وتىرساڭىز، قىرعىزستانداعى «ءدىني» ۇيىمداردىڭ جۇمىسى «جەمىس» بەرە باستاعانى - ازىرگە الدىن الۋ شارالارىمەن شەكتەلىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ەلگە ساباق بولۋى كەرەك.

قازاقستاندا بۇگىنگى كۇنى رەسمي مالىمەت بويىنشا 1700 مەشىت بار. ونىڭ تەك، 200-ءى عانا ادىلەت مينيسترلىگىنە تىركەلگەن. سوڭعى ەكى جىلدا مەشىت سانى ارتا تۇسكەنى تۋرالى اڭگىمە كوپ. اسىرە دىنشىلدەرىمىزدىڭ سودىر ارەكەتتەرى تۋرالى دا گۋلەپ تۇرعان ءسوز كوپ...

ماقالاعا وراي:

• «حيزب-ۋت تاحرير» پارتياسى دەپ اتالاتىن سەكتانى پالەستينادا دۇنيەگە كەلگەن تاكيۋ-د-دين نابحاني (1908-1977جج) قۇردى. ت.نابحاني ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن پالەستيناعا ورالىپ، مۇعالىم، سۋديا بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1952 جىلى ءوز پارتياسىن قۇرىپ، ونى باسقارۋعا، پارتيانىڭ مادەني جانە يدەولوگيالىق باستاۋى بولىپ تابىلاتىن كىتاپتار مەن كىتاپشالار شىعارۋعا ءومىرىن ارنادى. (باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ىشكى ساياسات دەپارتامەنتىنىڭ العى سوزىمەن شىعارىلعان «حيزب-ۋت-تاحرير» يسلامنىڭ جولى ەمەس» كىتاپشاسىنان الىندى. 2008ج.)
• ۇلىبريتانيا وتارلاۋ مينيسترلىگى باسقارىپ جانە ءار مەملەكەتكە جىبەرىپ وتىرعان مىڭداعان تىڭشىلاردىڭ ءبىرى بولعان حەمفەر 1125 (م.1713) جىلى باسرا قالاسىندا قولعا تۇسىرگەن 14 جاستاعى ناجدتىك مۇحاممەدتى كوپ ۋاقىت بويى الداپ، «ۋاححابي» اعىمىن قۇردى جانە تاعى سول مينيسترلىكتىڭ امىرىمەن 1150 (م.1737) جىلى بۇل اعىمدى جاريا ەتتى. («اعىلشىن تىڭشىسىنىڭ مويىنداۋلارى»، م.سىددىق گۇمىش، الماتى، 2010ج. )
• «عىلىمي ەڭبەكتەردە سالافيزم اعىمىنىڭ «ءال-قايدا»، «تاليبان»، «وزبەكستان يسلام قوزعالىسى»، «ورتالىق ازيا مودجاحەدتەر جاماعاتى»، «حيزب-ۋت تاحرير»، «تابليعي جاماعات» سياقتى لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ يدەولوگيالىق نەگىزى بولعانى تولىق دالەلدەنگەنى بەلگىلى» (تويردجانعا «ءتايت» دەيتىن قازاق بار ما؟، zonakz.net)

www.masa.kz cايتى