Ár elding bolashaghyn halqynyng býgingi әl-auqatymen, yaghny әleumettik  jaghdayymen tyghyz baylanystyra otyryp boljaugha bolatyn shyghar.  Qalay desek te, býgingi tanda memleketting órkendep algha shyghuy, halqynyng ósip-ónui de azamattarynyng ekonomikalyq sauaty, qoghamdyq-sayasy belsendiligining dengeyimen kórinis tappaq. Onyng ýstine postmodernizm túsynda  adamdardyng aqyl-oy erkindigine, sóz bostandyghyna keng óris ashylatyndyqtan, ghylymnyng aldynghy qatargha shyghuy, «sapaly adam» iydeyasynyng ózektiligining arta týsui zandy qúbylys bolsa kerek.

Osy orayda, qansha jerden aityla-aytyla jauyr bolugha ainaldy desek te, M.Áuezovtin  «El bolamyn  desen,besigindi  týze!» degenin eriksiz qaytalaugha tura keledi.  Býginde  ol  naqyldy  naqyshyna  qaray «...ekranyndy týze» dep  ózgertip te aluy mýlde kezdeysoqtyq emes. Oghan sebep elektrondyq dәuirdegi  birden-bir  tәrbiye  qúraly - BAQ arqyly  kórinis  tauyp  otyrghan  mediazorlyq bolyp otyr.

Ár elding bolashaghyn halqynyng býgingi әl-auqatymen, yaghny әleumettik  jaghdayymen tyghyz baylanystyra otyryp boljaugha bolatyn shyghar.  Qalay desek te, býgingi tanda memleketting órkendep algha shyghuy, halqynyng ósip-ónui de azamattarynyng ekonomikalyq sauaty, qoghamdyq-sayasy belsendiligining dengeyimen kórinis tappaq. Onyng ýstine postmodernizm túsynda  adamdardyng aqyl-oy erkindigine, sóz bostandyghyna keng óris ashylatyndyqtan, ghylymnyng aldynghy qatargha shyghuy, «sapaly adam» iydeyasynyng ózektiligining arta týsui zandy qúbylys bolsa kerek.

Osy orayda, qansha jerden aityla-aytyla jauyr bolugha ainaldy desek te, M.Áuezovtin  «El bolamyn  desen,besigindi  týze!» degenin eriksiz qaytalaugha tura keledi.  Býginde  ol  naqyldy  naqyshyna  qaray «...ekranyndy týze» dep  ózgertip te aluy mýlde kezdeysoqtyq emes. Oghan sebep elektrondyq dәuirdegi  birden-bir  tәrbiye  qúraly - BAQ arqyly  kórinis  tauyp  otyrghan  mediazorlyq bolyp otyr.

Qazirgi tanda teledidardan sanqily aiuandyq pen zorlyq-zombylyqtyng ashyq ta aiqyn kórsetilip, adam qanynyng susha shashylyp «aghyp» jatuyna asa tandanbaytyn jaghdaygha jetippiz. Jauyzdyqqa etimiz ýirenip bara jatuynyng ózi qorqynysh tudyratyn qauipti tendensiya bolsa kerek. Al, ony elep-eskerip jatpaytyndyghymyz, nemkettilikpen qarap mәn bermeuimizding sony opyq jegizbesine kim kepil. Ár kýn sayyn sizding balanyz  orta eseppen 17 ólim-jitimdi, 37 jauyzdyqty beynelegen kórinisterdi tamashalaydy eken. Múnday epizodtardyng kórsetilu barysynda onyng qanday sózdermen «kórkemdelip» kómkerilip jatatyndyghyn, shayqasushylardyng bir-birin qalay tildeytindigin aitpasaq ta týsinikti. Jәne búl kórinisterding tannyng atysy, kýnning batysy demey ýzdiksiz jalghasyp jatatynyn qaytersin.

Atys-shabystan, biringhay tóbelesten túratyn onday teleónimder balalar dýniyetanymynyn, logikasy men psihikasynyng qalyptasuyna teris әser etetindigin júrttyng bәri bilse de, ýnemi aitylsa da qoldanylyp jatqan arnayy sharalar, belgilengen is- әreketting qarasy әzir kórinbeydi. Biz ózi jauapkershilikti sezinuden góri onyng sebep-saldaryn bireuge jaba saludy, ózgelerden kórip solardy synap-mineudi algha tarta beretin jandarmyz ghoy. Ángime etilip otyrghan taqyrypty kez kelgen jerde qozghap kóriniz. Batysty nemese AQSh-ty sógip shygha kelemiz. Dúrys-aq, solardyng kesiri, búryn bizde bәri dúrys edi delik. Alayda, sol Batysynyz múnday soraqylyqqa dәl bizdegidey jol berip qoyyp, qol qusyryp qarap otyrmaytynyn taghy úmytpauymyz kerek siyaqty. Shyndyghyna kelsek, olar teledidar deytin osy bir siqyrly jәshikting ómirge engen alghashqy kezeninen bastap zorlyq-zombylyq kórsetilimderine qarsy kýres ashqan eken. Olay bolsa, әlemdik tәjiriybelerding keybir tústarymen tanysu ýshin AQSh-ta «Zorlyq, media jәne balalar» degen taqyrypta jýrgizilgen zertteulerding qorytyndylarymen tanysayyq.

Aytalyq, 1951 jyly Amerikada zorlyq-zombylyq taqyrybyndaghy kórsetilimder teledidar uaqytynyn  1O%- yn  qúraghan eken. Soghan qaramastan 1954 jyly alghash   ret  Kongreste telezorlyqtyng kórermenderge әseri jóninde  mәsele talqylanghan. 1956 jyly ghalymdar  teledidardyng jas óspirimderge zalaly kóp boluy mýmkin ekendigin tújyrymdaghan. Atalmysh jyldary barlyq   telehabarlar  2/3-ten  ¾  bóliginde zorlyq  kórinister  saghat  sayyn  6-10 mәrte qaytalanatyndyghy dәleldengen. Al, 1961   jylghy mәlimet boyynsha telezorlyq kórsetilimderding kólemi úlghayghan  jәne  onyng kópshiligi  balalar ekran  aldynda  otyrghanda  kórsetiletindigine dabyl qaghylsa, 1965 jyly teledidardaghy zorlyqtar  jetkinshekterding jat qylyqtary arqyly kórinis bere bastaghan. 1969 jyly jasóspirimder  agressiyalyq  minez  kórsetudin  tәsilderin  teledidar  kórsetilimderinen ýirenetindikteri anyqtalghan.

Sonday-aq, 1972 jyly amerikandyq  50 jetekshi   mamannyn  bes  tomdyq  zertteu  esebi mediazorlyq  pen kәmeletke tolmaghandardyng agresivti  minez-qylyqtarynyng arasynda     baylanys   bar ekenin  kórsetti. 1980 jyly ýsh mausym  boyy  kórsetilgen  teleserialdar  taldandy.  Jýrgizilgen  zertteuler  olargha saghat  8   ben 9  aralyghynda  kem  degende 9 ret, saghat  9 ben 11  aralyghynda  kem degende 12  ret  jәne  balalar  habarlarynda (senbi  kýni  tanerteng )  saghat  sayyn   21 retten  asa zorlyq kórsetilimi bolatyndyghy  anyqtaldy. 1982 jyly jýike aurularyn emdeu  últtyq  instituty   (National  Institute of    Mental  Health) dýniye  jýzinde  jýrgizilgen  2500  zertteuge  sholu  jasaghan.  Qorytyndysy boyynsha  jasóspirimderdin  agressivti  minezderi  men  teledidar  zorlyghynyn  arasynda  sabaqtastyghy  bar ekendigi anyqtalghan. Nәtiyjesinde, júrtshylyqqa balalarynyn  ne  kóretindigin  qadaghalau  qajettiligi  úsynyldy; industriya  ókilderin  teledidar  zorlyqtaryn  azaytugha  shaqyrdy; mediazorlyq  salasynda  zertteu  júmystaryn  damytu  qajettigi  aityldy.  Amerikandyq  bala 1984-1985 jyldary    teledidardan  saghat  sayyn  27  zorlyq  kórinisti tamashalaghany belgili bolghan.  Beyneklipterdin  jartysynan  kóbi  zorlyq taqyrybynda ekendigi   dәleldengen.  Aqyry, 1990 jyly  AQSh  Kongresinde     teledidar  jәne  onyn  balalargha  әseri  jóninde  zan  jobasy  úsynylyp tyndalghany turaly derek bar.

1992 jyly Amerikanyng psihologiya assosiasiyasy federaldyq  ýkimetterdi  qoghamdy mediazorlyqtan qorghaugha shaqyrugha deyin barghan. 1996 jyly aqpanda AQSh Preziydenti «Telekomunikasiyalar turaly» zangha qol qoydy. Búl zang besinshi chipter, teledidar habarlaryn sýzetin kompiuterlik  mikroprosessorlar shygharu  qajettigin aiqyndady. 1997 jyly AQSh -ta telebaghdarlamalardyn  jas mólsherine negizdelgen jana reyting  jýiesi qabyldandy. 1997 jyly YuNESKO  aumaghynda «Balalar jәne ekrandaghy  zorlyq» atty halyqaralyq  palata  qúryldy. Onyng is-qimylynyn  basty  nysany BÚÚ «Bala qúqyghy jónindegi  Konvensiyasy» boldy. 1998 jyly Últtyq  telearnanyn  teledidar zorlyghyn zertteuge  baylanysty  qúrylghan tobynyn  esebinde, telehabarlardyng 60% -ynda  zorlyq   bolatyndyghy  jәne «Teleekrannan kórgen  zorlyqtyn  keri  әser etuinin  qaupi tipten joghary ekendigi» aityldy.

Los-Anjeleste  teledidar jәne balalar densaulyghy  mәselelerine  baylanysty  mediaindustriya  ókilderi men zertteushilerdin  konferensiyasy ótti. 1999 jyly senator Dj. Liyberman  balalardy  mediazorlyq  qaupinen  qorghau jәne  oiyn-sauyq  industriyasy jauapkershiligin arttyrugha  arnalghan  jana zang jobasyn úsyndy. Zang jobasy, týrli BAQ újymdary tuyndylarynyn  sapasyn  arttyru jәne balalardy  ziyandy  mediaónimderden  qorghau maqsatynda zandy qataytugha shaqyrdy. 2000 jyly Amerikanyn  pediatrlar  akademiyasy, Amerikanyng medisina  assosiasiyasy, Amerikanyng psihologtar assosiasiyasy, Amerikanyn  balalar jәne jasóspirimder psihiatriya   akademiyasy syndy  tórt birdey últtyq  assosiasiya   birikken ýndeu jariyalady. Onda: «Medisinalyq  qoghamnyng otyz jyldan asa jýrgizgen  zertteu nәtiyjesi, zorlyq taqyrybyndaghy  «oyyn - sauyqty» kóru, әsirese, balalardyng agressiyasynyn   ósuine, olardyng qarym-qatynasynyng búzylularyna  әser etetinin  kórsetti» dep tújyrymdaghan. 2000 jyly qantar aiynan bastap  Amerikanyn  teledidarlary  (ekrandary  12 duymnan ýlken) ata-analargha balalarynyn  kórmegeni  dúrys dep tapqan. AQSh  Kongresinde «Zorlyq  jәne media» degen taqyrypta  tyndau  boldy. 2001 jyldyn  zertteui amerikandyq  balalargha  arnalghan  jeksenbilik  habarlarda  jiyrmadan  jiyrma  beske deyin  zorlyq  aktileri  bolatynyn  anyqtady.

2002 jyly Amerikanyn  balalar  jәne  jasóspirimder  psihiatriya  akademiyasy zertteulerinin  nәtiyjesi mynanday boldy:

- mediazorlyqty  shamadan tys kóretin  balalardyng kópshiligi qayshylyqtardy  sheshudin  en  tiyimdi  joly  zorlyq dep  esepteydi ;

-mediazorlyqty belsendi týrde tamashalaytyndar shynayy ómirde  zorlyqty emosianaldy  týrde  qabyldamaydy;

- zorlyq «oyyn- sauyghymen»belsendi týrde  әuestenu, balanyng býkil  әlem  tek zorlyq  negizinde  qúrylghan  dep payymdauyna әkep soqtyruy  mýmkin;

Tek qana 2003 jyldyng ózinde AQSh   Kongresinde  on  tórtinshi  qantarda « Balalardy,zorlyq  kórsetiletin  baghdarlamalardan  qorghau» zan  jobasynyng tyndauy jәne Ókilder  palatasynda  «Balalardy  beyneoyyndarda seksten  jәne  zorlyqtan  qorghau» zan  jobasynyn  tyndauy  bolghan.

Jogharyda keltirilgen derekterge qaraghanda, órkeniyetti әlemning «ekranyn týzeuge» asa mәn berip jatqandyghyn angharugha bolady. Al, atalmysh mәselening elimizde әldeqashan kýntәrtibinde túrghandyghy dau tudyrmasa kerek. Osy  túrghydan kelgende, ekranymyzdan  kýnde kórinis  tabatyn  Resey  men  AQSh-tyng (basym) kórsetilimderi  balalar  men  jasóspirimderdin  sana  seziminin, dýniyetanymynyn  dúrys  qalyptasuyna  keri  әserin  tiygizude  dep  dәleldeydi  psiholog  mamandar.

Otandyq  telearnalarymyzda  últtyq  naqyshqa  keltirilip, dilimizge  say  jasalyp  jatqan jastargha  arnalghan  jobalar barshylyq. Balalargha arnalghan animasiyalyq filimder jasaudyng ózekti mәselelerin kótergen arnayy habar jasalyp, «Qazaqstan» ýlttyq arnasy arqyly kórsetilgenin de bilemiz. Shymkenttegi últtyq mulitfilim jasaytyn shygharmashylyq újymnyng eren enbegin de osy tústa atap ótken oryndy bolar. Qazaq ertegileri men dastandarynyng jelisimen jasalghan mulitfilimderding ara túra bolsa da otandyq arnalardan kórsetilip jatatyny bar. Alayda, ony jauyzdyqty nasihattaytyn shet eldik arzanqol filimdermen salystyrugha kelmeydi. Áriyne, últtyq ónimderimiz azdyq etip túr. San jaghynan  ekrandarymyzdy jaulap alghan shet eldik teleónimder alda keledi, ókinishke qaray. Oghan tosqauyl qoyatyn, balama týrde teleónim jasaytyn mýmkindigimiz әli de jetkiliksiz sekildi. Múnday jaghdayda qazaq tilin jas jetkinshekterge mengertu ýshin, jalpy ana tilimizdi qútqaru maqsatymen desek te bolady, tezdetip kabelidik televiziya arqyly kórsetilip kele jatqan «Nikoledeon», «Jetiks», «Diskabri» sekildi arnalardyng tilin qazaqsha audarghan jón. Oghan eshbir syltaudyn, qarajattyng múqtajdyghy syndy uәjderding qajeti joq. Qazirgi barlyq balalardyng kóretin telearnalary jogharyda atalghandar. Al, onyng bәri orys tiline audarylyp kórsetilip kele jatqandyqtan shyn mәninde býginde qazaq balalary jappay ana tilinen ajyrap barady.

Til jayyndaghy kóp aighaylar, paydasyz jiyn, mәjilister, ana tilining sheneunikteri tipti qazaq balabaqshasy men mektepteri de qazaqty saqtap qalugha kómektese almaydy. Óitkeni, atalmysh telearnalar sizding ýiinizding tórin bala-shagha, nemerelerinizben qosa bayaghyda jaulap alyp qoyghan. Sondyqtan, jau ketken song qylyshtaryn tasqa shauyp jýrgen til sheneunikterining qyzmet shtattaryn qazirden bastap qysqarta beruge bolatyn shyghar. Sol qysqartudan ýnemdelgen aqshamen atalmysh telearnalardy qazaq tilinde sóilete alsaq órkeniyet kóshinen kesh qalmas edik. Al, qazirgi balalar men jastargha ertegi oqy dep kólemi kirpishtey qalyng kitaptardy tyqpalap әure bolmay-aq qoygha bolady. Onyng nәtiyjesi bolady deu de tym anghaldyq.

Zarina Qozybaeva

Abai.kz