- Satybaldy agha, songhy uaqytta kóp kórinbey kettiniz. Qazir qaydasyz? Shygharmashylyghynyzda ne janalyq bar?

- Men qazir «Qazaqfilim» kino­studiyasy kórkem filimder shygharma­shylyq birlestigining jetekshisimin. Qazirgi uaqytta Á.Núrpeyisovting «Son­ghy paryzy» boyynsha kino týsiruge dayyndalyp jatqan jayymyz bar. Negizi, «Mústafa Shoqaydy» týsirip bitkennen keyin biraz emdeldim, ózime-ózim keldim. Óitkeni búl auyr taqyryp boldy. Qansha degenmen, jay adam emes, tarihy túlgha. Onyng ýstine kóp jyl­dar boyy tarihy qoqysqa laqty­ryp tastap, atyn ataugha da qorqyp keldik. Songhy shyqqan eki tomdyq shy­ghar­malar jinaghy men Mariya Shoqay­dyng kýndelikterin oqyp, býkil taghdy­ryn, adami, qayratkerlik qyrlaryn jýregimnen ótkizgen kezde telegey tenizding ortasynda qalghanday boldym. Qyzylordanyng kishkentay bir auyly­nan shyghyp, әlemdik túlgha dәrejesine deyin kosmostyq sekiris jasau degen ghalamat nәrse ghoy.

- Biraq tap osy filiminiz júrtshylyq tarapynan qatty syngha úshyrady ghoy. El-júrttyng eskertpesin óziniz qalay qabyldadynyz?

- Satybaldy agha, songhy uaqytta kóp kórinbey kettiniz. Qazir qaydasyz? Shygharmashylyghynyzda ne janalyq bar?

- Men qazir «Qazaqfilim» kino­studiyasy kórkem filimder shygharma­shylyq birlestigining jetekshisimin. Qazirgi uaqytta Á.Núrpeyisovting «Son­ghy paryzy» boyynsha kino týsiruge dayyndalyp jatqan jayymyz bar. Negizi, «Mústafa Shoqaydy» týsirip bitkennen keyin biraz emdeldim, ózime-ózim keldim. Óitkeni búl auyr taqyryp boldy. Qansha degenmen, jay adam emes, tarihy túlgha. Onyng ýstine kóp jyl­dar boyy tarihy qoqysqa laqty­ryp tastap, atyn ataugha da qorqyp keldik. Songhy shyqqan eki tomdyq shy­ghar­malar jinaghy men Mariya Shoqay­dyng kýndelikterin oqyp, býkil taghdy­ryn, adami, qayratkerlik qyrlaryn jýregimnen ótkizgen kezde telegey tenizding ortasynda qalghanday boldym. Qyzylordanyng kishkentay bir auyly­nan shyghyp, әlemdik túlgha dәrejesine deyin kosmostyq sekiris jasau degen ghalamat nәrse ghoy.

- Biraq tap osy filiminiz júrtshylyq tarapynan qatty syngha úshyrady ghoy. El-júrttyng eskertpesin óziniz qalay qabyldadynyz?

- Syn bolmay, eshtene de bolmay­dy. Meyli kinoger, meyli jazushy, meyli әrtis bol, seni qalayda bir sy­nay­dy. Ýnemi maqtay bersen, adamdy ruhany soqyrgha ainaldyryp jiberuing mýmkin. Onda ol «Menen basqa eshkim joq eken» dep ósuin toqtatady. Biraq mening aitylghan syndardy titirkenip qabyldaghan da kezderim boldy. Sebebi syn aitushylardyng kópshiligi kórkem filim men derekti kinonyng janryn shatastyryp alghandar, Mústafanyng tabighatyn týsinbegender edi.

Bir anyghy, bizde pikir aitu joq, ýkim aitu basym. «Maghan palau qajet emes, bifshteks kerek» degen siyaqty tútynushylyq kózben qaraydy. Biraq olargha qyzmet kórsetetindey, men daya­shy emespin. Bizding mindetimiz - kórer­menning jeteginde ketu emes, jetektep jýru. Sol sebepti de, men resepti ait­pay­myn, súraq qoyamyn. Mende bireuge aqyl aitu, tәrbiyeleuge tyrysu degen missiya joq.

- Súraq qoi, izdeu arqyly ózinizding de qarama-qayshylyq­qa úrynatyn keziniz bola ma?

- Men, jalpy, qarama-qayshylyq­tan túratyn adammyn. Ózime-ózim únamaymyn. Jәne týsirgen kinomdy eki retten artyq kórmeymin. Bylayyn­sha, eshkimnen kem týsirmeytinimdi, pro­zada da eshkimnen kem jazbayty­nym­dy bilemin. Biraq mende toqmeyilsu joq.

- Al «Mústafanyng tabighaty...» degende, óziniz ony qay qyrynan tany aldynyz?

- Meninshe, Mústafa - qazaq tariy­hyn­daghy Shoqan, Abay, Shәkәrim, Múh­tar siyaqty ghasyrda bir tuatyn shoqjúl­dyzdar sanatyndaghy túlgha. Meni taghy bir tanghaldyratyny - ol kisining jýre­gining kendigi. Mysaly, ol Orta Aziya halyqtaryn bólmegen, býkil týrki tektes halyqtardyng basyn biriktirip, bir ghana jasyl jalaudyng astyna jiy­nau­dy arman etken. Yaghny býgingi aity­lyp jýrgen jahandandyru degendi ótken ghasyrdyng basynda-aq sezip, Týrkistan memleketin qúrghan. Ókinishke qaray, qoldaushysynyng az boluy, qarjy tapshylyghy, Alash qayratker­leri arasyndaghy alauyzdyq saldary­nan onyng nebәri 62-aq kýn ómir sýrgeni belgili. Sonyng bәrin saralay kele men Mústafa atamyzdyng bolashaqty bol­ja­ghyshtyghyna, tipti әuliyeligine erekshe qayran qaldym. Managhy kosmostyq sekiris degenimizding ózi de ol kisining ghalamdyq oilau dengeyinen, dýniye­tany­mynyng meylinshe kendiginen tuyn­daydy.

Kinony týsirer aldynda elding pikirin bilmek niyetpen súrau salyp kórgenimizde zamandastarymyzdyng kópshiligi: «Mústafany bilemiz, ol әlgi «Týrkistan legionyn» úiymdastyrghan kisi me, ol Kenes ókimetine qarsy bol­ghan ghoy», - degennen arygha bara alghan joq. Bir jaghynan, olardy kinәlaugha da bolmaydy. Mústafa turaly bertinge deyin eshtene aitylmady, jazylmady, yaghny júrt týsinigining ol turaly qasang bolatynday jóni bar. Ekinshi jaghynan alghanda, tap osy mәselede bizding kórermenderimizding mentaliyteti syr berip qoydy. «Kenes ókimetine qarsy shyqqan» dese boldy, júrt aqboz atqa minip, qylyshyn jalandatyp jaugha shapqan túlghalardy elestetedi eken. Biraq «kýresker» men «jauynger» degen úghymdardyng ekeui eki bólek. Búl kisi kýresker bolghan, iydeologiyamen qarulanghan. Mústafany Qobylandy batyrmen, Alpamyspen shatastyrugha bolmaydy. Shetelge ketuining de ózindik sebepteri bar. Onyng ózi de, Álihan, Ahmet siyaqty Alash arystary da 37-ning qandy qyrghyny qalayda keletinin sezgen, Mústafanyng shetelde jýrip qazaq mýddesining joqtaushysy bolgha­nyn, baspasóz arqyly sayasy kýres jýrgizgenin qalaghan. Sóitip, Mústafa Europanyng qaq jýreginde otyryp «Yash Týrkistan» jurnalyn shyghardy, gazet bastyrdy. Emigrasiyada ol tendessiz júmys atqardy.

- Sóite jýrip, elin saghynady, kózine jas alady. Sodan da bolar, filimge qatysty «Mústafanyng qayratkerliginen góri, jeke sezimderin kóbirek sipattap ketken. Borkemik, uayymshyl adam beynesinde kórsetken» degen pikirler aityldy ghoy...

- Shyndyghynda, onyng bәri - tabighy nәrse. Ol da adam balasy, syrtta jýr, qansha qayratker bolghany­men, elin, jerin, tughan-tuysyn oilap, jýregi jylaydy. Áytse de, óne boyy egilip qalghan adam emes qoy, tek elden kelgen hatty oqyghanda ghana kózine jas alady. Gollivudta S.Spilberg «Shind­ler tizimi» degen kino týsirdi. Keyipkeri ýsh mynday evreydi saqtap qalghan adam eken. Dýniyejýzindegi evreyler qauymy soghan qazir eskertkish qoyyp, tabynyp, han kóterip jiberdi. Al biz 180 myng músylmandy soghystan aman saqtap qalghan Mústafa atamyzgha qan­day qúrmet kórsete aldyq? Bir emes, ol kisi turaly ondaghan filimder týsirilui tiyis. Bir kino arqyly ol kisi­ning adamdyq, azamattyq, qayratkerlik qyryn, som túlghasyn tútastay kórset­peding deu - aqylgha syimaytyn nәr­se.

- Sizdi synaushylar negizge alatyn bir jayt - óz filimderinizge kinodan syrt adamdardy týsiretininiz. Al rólge әrtis emesterdi tanday otyryp, siz qanday prinsipke sýienesiz?

- «Tyng beyne» degen óz aldyna, negizi, kino - ómirge jaqyn nәrse. Mәse­len, auyl taqyrybyna, malshy­largha baylanysty filimge qalada jýrgen intelliygentti týsirsem, ol qanday shopan bolady? Sol sebepti de, men eng aldymen, oblystyq teatrlar­daghy bylayghy júrt bile bermeytin akterlerdi kórip shyghamyn. Odan ta­byl­masa ghana syrttan izdeymin. Áriy­ne, búl ýrdiske ainalmauy kerek. Bylaysha aitqanda, men «tek qana kó­she­den ústap alyp oinatu kerek» de­genge qarsymyn. Eger rólge ynghayy, bolmysy kelip túrsa, nege kәsiby akter­lerdi oinatpasqa? Mysaly, men kóptegen tanymal akterlerge layyqty material izdep jýrmin.

- «Qyzjylaghan» atty filiminizde Lәilәni júbatyp jýretin evrey shal bar. Úmytpasam, soghan qatysty da «evreydi dәriptegeni nesi» degen siyaqty biraz syn aitylghan bolatyn. Osy orayda, Lәilәgha syrlas, múndas izdegende tandau nege evreyge týsti?

- Olar - eki janghyz. «Janghyzdyq» degen Asqar Sýleymenov engizgen sóz bar. «Jalghyzdyq» bólek. Búl - jan­nyng janghyzdyghy. Evrey shal - IYeru­sa­limge jete almay jýrgen adam. Shyndap keletin bolsaq, Kenes ókimeti­nen eng kóp qiyanat kórgen de - qazaq pen evrey. Men osyny ashyq aitqym keldi. Sosyn bizding Qazaqstandy «ha­lyq­tar dostyghynyng laboratoriyasy» deydi emes pe? Yaghny Semey zobalanyn da sol manaydaghy últtardyng barlyghy bastan ótkerdi. Ekinshi jaghynan, sony kórsettim. Búl jerde qashqan-pysqan­dardyng bәri, Karlak ta, «ALJIYR» de, tyng kóterushiler de qamtylyp otyr. Negizi, tyndy kótergen eshqanday da komsomol emes, sonyng 90 payyzy - týrmeden shyqqandar men antisovettik elementter. «Qyzjylaghandaghy» evrey de jer auyp kelgen. Eki múnlyq búlar. Lәilә - oryssha aitqanda, «pastushka, kotoraya poteryala svoy pastoray y op­lakivaet», al evrey shal - «chelovek, kotoryy poteryal svoy Rodinu y iyshet». Yaghny Lәila ózining keng jaylauynyng joqtaushysy bolyp jýr. Jaylauymyz degenimiz - bizding dinimiz ben dilimiz, tilimiz.

«Evreydi әkepti, evreydi týsiripti» deydi. Sonda Qazaqstanda evrey joq pa? Búl jerde men eshteneni kókten alyp, oidan shygharyp otyrghan joq­pyn. Árkimdi әr jaqtan әkelip tógip, jerimizdi qoqys salatyn jәshikke ai­nal­dyryp jibergenderi ras qoy.

- Al «Kózimning qarasynda» Sozaqqa tútqyndaghy japon әskerlerining kelgenin kórsetken ediniz...

- Ol da - ómirden alynghan jayt. Osy Almatyda jarty ghasyrdan astam uaqyt ótse de syr bermey túrghan jiy­r­­ma shaqty ýy bar, sony soghystan ke­yin­gi kezde japon tútqyndary salghan. Sozaq ónirindegi birtalay ghimarattardy da solar túrghyzghan. Ákemning qarama­ghynda júmys istegen. Ýige kelip túra­tyn. Men onda kishkentay balamyn, moyyndaryna mingizip oinatatyn, bat­pyrauyq jasap beretin. «Kózimning qara­sy» - sol kisilerge arnaghan es­kert­kishim. Áytpese «japon kerek eken» dep, olardy kinogha әdeyi alyp kelgen joqpyn.

- Al siz rejisser retinde óz stiylinizdi qalay anyqtadynyz?

- Áli anyqtap ýlgergen joqpyn. Óitkeni kinonyng tilining ózi - bydyq. Áli kýnge deyin birese teatrdyn, birese әdebiyetting arasynda jýr. Elge únasyn, únamasyn, naghyz kinonyng tilin, plas­tiy­kasyn tabugha talpynys bar. Biz ony sol ýshin syilaymyz. Jalpy, bizde ghana emes, dýniyejýzi boyynsha alghan­da, kino ózining tilin izdeu ýstinde. Búl rette, Venesiya, Tokio siyaqty taghy biraz jerlerde osyghan arnalghan jeke festivalider bar. Jýlde beretin bol­sa, «Kino tilin tabudaghy izdenisteri ýshin» dep beredi. Kan, Berlin tәrizdi ýlken-ýlken festivalider filimning qalay týsirilgendigin ghana tarazylaydy. Al analizge keletin bolsaq, bәri - bydyq, tura tili shyqpaghan bala...

- Bәribir kórermenge únaytyn filimder bar ghoy. Búl sonda «ol óz tilin tapty» degen sóz emes pe?

- Ángime onda emes. «Taza kino» de­gen bar. Mysaly, «Qyz Jibek» maghan da únaydy. Biraq qarap otyrsan, bir sәtterde teatrdyng tilimen sóilep ketedi. Búl biraq «Qyz Jibek» filimin kemsitu emes, әngime - onyng taza siyne­matograf emestiginde. Bir jaghynan, solay boluy zandy da. Óitkeni ol negizinde, eposqa qúrylghan shygharma ghoy. Alayda qansha jerden siynematog­raf tili bydyq desek te, shynyn aitu kerek, 60-jyldary týsirilgen, kezinde Mәskeu asa kónil bólip baghala­maghan eki kórnekti filim bar. Olar - Sh.Ay­ma­novtyng «Atamekeni» men M.Begaliyn­ning «Túlpardyng izi» filim­deri. Búlar býginde qazaq kinosynyng klas­sikasy­na ainaldy. Ekeui de -naghyz kinoizde­nisting kórinisi.

Mening de kinonyng tilin izdeu barysyndaghy izdenisterim bar shyghar, biraq kinonyng tilin taptym dep әli aita almaymyn. Meniki - tek soghan tal­pynys. Degenmen «Ompa», «Kózim­ning qarasy», «Qyzjylaghan», «Sozaqtan shyqqan Gamlet» degen filimderim shetelde jaqsy kórsetiledi, týrli fes­tivaliderding panoramalyq baghdar­lamasyna engen. Óitkeni olar halyq­a­ralyq kinoqorgha satyp alynghan. Maq­tanghanym emes, biraq syrtta mening shygharmashylyghyma degen súranys basym. Búl bir jaghy quantady, ekinshi jaghynan, shabyttandyrady. Ózinning kerek ekenindi sezinesin.

- Al kinolarynyzdyng shetelde kórsetilgeninen, taralghanynan sizge týsetin payda bar ma?

- Joq. Óitkeni múnday nәrseler bizde zanmen rettelmegen, bizde әli «Kino turaly» zang joq. Bizge esh payda týspeydi.

- Al «Qazaqfilimge» she?

- «Qazaqfilimge» týsedi. Sebebi sheteldik kompaniyalar, produserler filimderdi kinostudiyadan satyp alady ghoy.

- Sonda qyzmet etip, kino týsirip jýrgennen keyin sizding «Qazaqfilim» kinostudiyasyna da, qanattas әriptesterinizge de syn aitpasynyz belgili. Áytse de, júrttyng basym kópshiligi qazir «túshynyp kóretin kino joq» degen pikirde. Búghan qalay qaraysyz?

- Alghashqy mahabbatyn kim jek kóredi? Búl da - sol siyaqty nәrse. Árkim ózining kezenin maqtaydy, óz za­mandastarynyng qoltanbasyn saghy­nady.

- Joq, búl jerdegi mәsele onda emes. Mysaly, Shәken Aymanov, Súltan Qojyqov, Mәjit Begaliyn, Shәrip Beysem­baev, Abdolla Qarsaqbaev aghalardyng kózin de, kezenin de kórmegen býgingi buynnyng ózi sol kisilerding filimderin bir kórgennen-aq jyly qabylday­dy, jaqsy pikir aitady...

- Bәribir qazir basqa zaman keldi. Soghan baylanysty kino da ózgerip jatyr. Býgingi kompiuter dәuirine oray kinogha ekshn degen keldi. Dәstýrli filimderdi únatatyndarmen qatar, olardy jek kóretinder de bar. Óz basym kinomdy «mynanday kórermen kórsin», «mynaghan arnap shygharayyn» degen oidan aulaqpyn. Men tek jýrek­jardy syrymdy aitqym keledi. Ol syrym bireuge únamay qaluy mýmkin. Biraq solay eken dep men ol kórerme­nimdi kýstanalay da almaymyn. Demek, ekeumizding kózqarasymyz әrtýrli de­gen sóz. Únau ýshin ghana olardyng jete­ginde taghy kete almaymyn. Bәribir me­ning de óz kórermenim bar. Olar syrtta, ana jaqta jýr.

- Al siz ózinizdi týsinetin, baghalaytyn sol óz kórermenderinizding ortasyna baryp týsire alar ma ediniz?

- Meni birneshe ret shaqyrdy olar. Biraq әli kýnge deyin Narymbetov Narymbetovti, yaghny ózimdi ózim týsine almay jýrgende ol jaqqa baryp men qalay týsiremin?! Ras, Timur Bekmam­betov tәrizdi әmbebap rejisserler bar. Biraq olar - suretker emes, tapsy­rysty oryndaushylar, ózgening iydeya­syn jýzege asyrushylar. Al mende ózim­ning iydeyam bar, men óz iydeyama qyz­met etemin.

- Óziniz aitpaqshy, siz qazir óz jolynyzdy izdeu ýstindesiz. Qalay oilaysyz, týbi sony tabatyn nemese tapqanynyzdy sezinetin keziniz boluy mýmkin be?

- Men saghan bir anekdot aityp bereyin. Mәskeude dekada bolyp ja­tyr deydi. Sahnagha qyrghyz aghayyn shy­ghyp, qomyzynyng ýnimen birese órge shauyp, birese tómen qúldilap, birese aighaygha basyp, birese sybyrgha kóship, әbden oiqastapty. Du qol sha­pa­laq soghylypty. Artynsha domby­ra­syn qoltyqtap qazaq shyghyp, Sozaqtyng shertpesin shertipti. Sol kezde kórkem­dik kenesting mýshesi túryp: «Ana qyrghyz nege sonday keremet, әserli әn aitty. Sen nege búlay jay, sylbyr nәrse oryn­dadyn?» - dep súrapty. Sonda qazaq: «Óitkeni ol ózin izdep jýr, al men ózimdi tapqan adammyn» depti», - deydi. Sol siyaqty, «taptym» degen «bit­tim» degen sóz. Onday jaghdayda nemerelerding qasynda, dombyra tar­typ, shertpe kýidi tynqyldatyp jatu kerek. Bilem, «ózimdi taptym» deytin jazushylarda, rejisserler de bar. Olardiki de ózine jón shyghar. Biraq mening tabighatym oghan kónbeydi...

Alashqa aitar datym...

... Bir anyghy, bizde pikir aitu joq, ýkim aitu basym. «Maghan palau qajet emes, bifshteks kerek» degen siyaqty tútynushylyq kózben qaraydy. Biraq olargha qyzmet kórsetetindey, men dayashy emespin. Bizding mindetimiz - kórermenning jeteginde ketu emes, jetektep jýru. Sol sebepti de, men resepti aitpaymyn, súraq qoyamyn. Mende bireuge aqyl aitu, tәrbiyeleuge tyrysu degen missiya joq.

Súhbattasqan Roza Raqymqyzy

«Alash ainasy» gazeti