- Сатыбалды аға, соңғы уақытта көп көрінбей кеттіңіз. Қазір қайдасыз? Шығармашылығыңызда не жаңалық бар?

- Мен қазір «Қазақфильм» кино­студиясы көркем фильмдер шығарма­шылық бірлестігінің жетекшісімін. Қазіргі уақытта Ә.Нұрпейісовтің «Соң­ғы парызы» бойынша кино түсіруге дайындалып жатқан жайымыз бар. Негізі, «Мұстафа Шоқайды» түсіріп біткеннен кейін біраз емделдім, өзіме-өзім келдім. Өйткені бұл ауыр тақырып болды. Қанша дегенмен, жай адам емес, тарихи тұлға. Оның үстіне көп жыл­дар бойы тарихи қоқысқа лақты­рып тастап, атын атауға да қорқып келдік. Соңғы шыққан екі томдық шы­ғар­малар жинағы мен Мария Шоқай­дың күнделіктерін оқып, бүкіл тағды­рын, адами, қайраткерлік қырларын жүрегімнен өткізген кезде телегей теңіздің ортасында қалғандай болдым. Қызылорданың кішкентай бір ауылы­нан шығып, әлемдік тұлға дәрежесіне дейін космостық секіріс жасау деген ғаламат нәрсе ғой.

- Бірақ тап осы фильміңіз жұртшылық тарапынан қатты сынға ұшырады ғой. Ел-жұрттың ескертпесін өзіңіз қалай қабылдадыңыз?

- Сатыбалды аға, соңғы уақытта көп көрінбей кеттіңіз. Қазір қайдасыз? Шығармашылығыңызда не жаңалық бар?

- Мен қазір «Қазақфильм» кино­студиясы көркем фильмдер шығарма­шылық бірлестігінің жетекшісімін. Қазіргі уақытта Ә.Нұрпейісовтің «Соң­ғы парызы» бойынша кино түсіруге дайындалып жатқан жайымыз бар. Негізі, «Мұстафа Шоқайды» түсіріп біткеннен кейін біраз емделдім, өзіме-өзім келдім. Өйткені бұл ауыр тақырып болды. Қанша дегенмен, жай адам емес, тарихи тұлға. Оның үстіне көп жыл­дар бойы тарихи қоқысқа лақты­рып тастап, атын атауға да қорқып келдік. Соңғы шыққан екі томдық шы­ғар­малар жинағы мен Мария Шоқай­дың күнделіктерін оқып, бүкіл тағды­рын, адами, қайраткерлік қырларын жүрегімнен өткізген кезде телегей теңіздің ортасында қалғандай болдым. Қызылорданың кішкентай бір ауылы­нан шығып, әлемдік тұлға дәрежесіне дейін космостық секіріс жасау деген ғаламат нәрсе ғой.

- Бірақ тап осы фильміңіз жұртшылық тарапынан қатты сынға ұшырады ғой. Ел-жұрттың ескертпесін өзіңіз қалай қабылдадыңыз?

- Сын болмай, ештеңе де болмай­ды. Мейлі киногер, мейлі жазушы, мейлі әртіс бол, сені қалайда бір сы­най­ды. Үнемі мақтай берсең, адамды рухани соқырға айналдырып жіберуің мүмкін. Онда ол «Менен басқа ешкім жоқ екен» деп өсуін тоқтатады. Бірақ менің айтылған сындарды тітіркеніп қабылдаған да кездерім болды. Себебі сын айтушылардың көпшілігі көркем фильм мен деректі киноның жанрын шатастырып алғандар, Мұстафаның табиғатын түсінбегендер еді.

Бір анығы, бізде пікір айту жоқ, үкім айту басым. «Маған палау қажет емес, бифштекс керек» деген сияқты тұтынушылық көзбен қарайды. Бірақ оларға қызмет көрсететіндей, мен дая­шы емеспін. Біздің міндетіміз - көрер­меннің жетегінде кету емес, жетектеп жүру. Сол себепті де, мен рецепті айт­пай­мын, сұрақ қоямын. Менде біреуге ақыл айту, тәрбиелеуге тырысу деген миссия жоқ.

- Сұрақ қою, іздеу арқылы өзіңіздің де қарама-қайшылық­қа ұрынатын кезіңіз бола ма?

- Мен, жалпы, қарама-қайшылық­тан тұратын адаммын. Өзіме-өзім ұнамаймын. Және түсірген киномды екі реттен артық көрмеймін. Былайын­ша, ешкімнен кем түсірмейтінімді, про­зада да ешкімнен кем жазбайты­ным­ды білемін. Бірақ менде тоқмейілсу жоқ.

- Ал «Мұстафаның табиғаты...» дегенде, өзіңіз оны қай қырынан тани алдыңыз?

- Меніңше, Мұстафа - қазақ тари­хын­дағы Шоқан, Абай, Шәкәрім, Мұх­тар сияқты ғасырда бір туатын шоқжұл­дыздар санатындағы тұлға. Мені тағы бір таңғалдыратыны - ол кісінің жүре­гінің кеңдігі. Мысалы, ол Орта Азия халықтарын бөлмеген, бүкіл түркі тектес халықтардың басын біріктіріп, бір ғана жасыл жалаудың астына жи­нау­ды арман еткен. Яғни бүгінгі айты­лып жүрген жаһандандыру дегенді өткен ғасырдың басында-ақ сезіп, Түркістан мемлекетін құрған. Өкінішке қарай, қолдаушысының аз болуы, қаржы тапшылығы, Алаш қайраткер­лері арасындағы алауыздық салдары­нан оның небәрі 62-ақ күн өмір сүргені белгілі. Соның бәрін саралай келе мен Мұстафа атамыздың болашақты бол­жа­ғыштығына, тіпті әулиелігіне ерекше қайран қалдым. Манағы космостық секіріс дегеніміздің өзі де ол кісінің ғаламдық ойлау деңгейінен, дүние­таны­мының мейлінше кеңдігінен туын­дайды.

Киноны түсірер алдында елдің пікірін білмек ниетпен сұрау салып көргенімізде замандастарымыздың көпшілігі: «Мұстафаны білеміз, ол әлгі «Түркістан легионын» ұйымдастырған кісі ме, ол Кеңес өкіметіне қарсы бол­ған ғой», - дегеннен арыға бара алған жоқ. Бір жағынан, оларды кінәлауға да болмайды. Мұстафа туралы бертінге дейін ештеңе айтылмады, жазылмады, яғни жұрт түсінігінің ол туралы қасаң болатындай жөні бар. Екінші жағынан алғанда, тап осы мәселеде біздің көрермендеріміздің менталитеті сыр беріп қойды. «Кеңес өкіметіне қарсы шыққан» десе болды, жұрт ақбоз атқа мініп, қылышын жалаңдатып жауға шапқан тұлғаларды елестетеді екен. Бірақ «күрескер» мен «жауынгер» деген ұғымдардың екеуі екі бөлек. Бұл кісі күрескер болған, идеологиямен қаруланған. Мұстафаны Қобыланды батырмен, Алпамыспен шатастыруға болмайды. Шетелге кетуінің де өзіндік себептері бар. Оның өзі де, Әлихан, Ахмет сияқты Алаш арыстары да 37-нің қанды қырғыны қалайда келетінін сезген, Мұстафаның шетелде жүріп қазақ мүддесінің жоқтаушысы болға­нын, баспасөз арқылы саяси күрес жүргізгенін қалаған. Сөйтіп, Мұстафа Еуропаның қақ жүрегінде отырып «Яш Түркістан» журналын шығарды, газет бастырды. Эмиграцияда ол теңдессіз жұмыс атқарды.

- Сөйте жүріп, елін сағынады, көзіне жас алады. Содан да болар, фильмге қатысты «Мұстафаның қайраткерлігінен гөрі, жеке сезімдерін көбірек сипаттап кеткен. Боркемік, уайымшыл адам бейнесінде көрсеткен» деген пікірлер айтылды ғой...

- Шындығында, оның бәрі - табиғи нәрсе. Ол да адам баласы, сыртта жүр, қанша қайраткер болғаны­мен, елін, жерін, туған-туысын ойлап, жүрегі жылайды. Әйтсе де, өне бойы егіліп қалған адам емес қой, тек елден келген хатты оқығанда ғана көзіне жас алады. Голливудта С.Спилберг «Шинд­лер тізімі» деген кино түсірді. Кейіпкері үш мыңдай еврейді сақтап қалған адам екен. Дүниежүзіндегі еврейлер қауымы соған қазір ескерткіш қойып, табынып, хан көтеріп жіберді. Ал біз 180 мың мұсылманды соғыстан аман сақтап қалған Мұстафа атамызға қан­дай құрмет көрсете алдық? Бір емес, ол кісі туралы ондаған фильмдер түсірілуі тиіс. Бір кино арқылы ол кісі­нің адамдық, азаматтық, қайраткерлік қырын, сом тұлғасын тұтастай көрсет­педің деу - ақылға сыймайтын нәр­се.

- Сізді сынаушылар негізге алатын бір жайт - өз фильмдеріңізге кинодан сырт адамдарды түсіретініңіз. Ал рөлге әртіс еместерді таңдай отырып, сіз қандай принципке сүйенесіз?

- «Тың бейне» деген өз алдына, негізі, кино - өмірге жақын нәрсе. Мәсе­лен, ауыл тақырыбына, малшы­ларға байланысты фильмге қалада жүрген интеллигентті түсірсем, ол қандай шопан болады? Сол себепті де, мен ең алдымен, облыстық театрлар­дағы былайғы жұрт біле бермейтін актерлерді көріп шығамын. Одан та­был­маса ғана сырттан іздеймін. Әри­не, бұл үрдіске айналмауы керек. Былайша айтқанда, мен «тек қана кө­ше­ден ұстап алып ойнату керек» де­генге қарсымын. Егер рөлге ыңғайы, болмысы келіп тұрса, неге кәсіби актер­лерді ойнатпасқа? Мысалы, мен көптеген танымал актерлерге лайықты материал іздеп жүрмін.

- «Қызжылаған» атты фильміңізде Ләйләні жұбатып жүретін еврей шал бар. Ұмытпасам, соған қатысты да «еврейді дәріптегені несі» деген сияқты біраз сын айтылған болатын. Осы орайда, Ләйләға сырлас, мұңдас іздегенде таңдау неге еврейге түсті?

- Олар - екі жаңғыз. «Жаңғыздық» деген Асқар Сүлейменов енгізген сөз бар. «Жалғыздық» бөлек. Бұл - жан­ның жаңғыздығы. Еврей шал - Иеру­са­лимге жете алмай жүрген адам. Шындап келетін болсақ, Кеңес өкіметі­нен ең көп қиянат көрген де - қазақ пен еврей. Мен осыны ашық айтқым келді. Сосын біздің Қазақстанды «ха­лық­тар достығының лабораториясы» дейді емес пе? Яғни Семей зобалаңын да сол маңайдағы ұлттардың барлығы бастан өткерді. Екінші жағынан, соны көрсеттім. Бұл жерде қашқан-пысқан­дардың бәрі, Карлак та, «АЛЖИР» де, тың көтерушілер де қамтылып отыр. Негізі, тыңды көтерген ешқандай да комсомол емес, соның 90 пайызы - түрмеден шыққандар мен антисоветтік элементтер. «Қызжылағандағы» еврей де жер ауып келген. Екі мұңлық бұлар. Ләйлә - орысша айтқанда, «пастушка, которая потеряла свой пасторай и оп­лакивает», ал еврей шал - «человек, который потерял свою Родину и ищет». Яғни Ләйла өзінің кең жайлауының жоқтаушысы болып жүр. Жайлауымыз дегеніміз - біздің дініміз бен діліміз, тіліміз.

«Еврейді әкепті, еврейді түсіріпті» дейді. Сонда Қазақстанда еврей жоқ па? Бұл жерде мен ештеңені көктен алып, ойдан шығарып отырған жоқ­пын. Әркімді әр жақтан әкеліп төгіп, жерімізді қоқыс салатын жәшікке ай­нал­дырып жібергендері рас қой.

- Ал «Көзімнің қарасында» Созаққа тұтқындағы жапон әскерлерінің келгенін көрсеткен едіңіз...

- Ол да - өмірден алынған жайт. Осы Алматыда жарты ғасырдан астам уақыт өтсе де сыр бермей тұрған жиы­р­­ма шақты үй бар, соны соғыстан ке­йін­гі кезде жапон тұтқындары салған. Созақ өңіріндегі бірталай ғимараттарды да солар тұрғызған. Әкемнің қарама­ғында жұмыс істеген. Үйге келіп тұра­тын. Мен онда кішкентай баламын, мойындарына мінгізіп ойнататын, бат­пырауық жасап беретін. «Көзімнің қара­сы» - сол кісілерге арнаған ес­керт­кішім. Әйтпесе «жапон керек екен» деп, оларды киноға әдейі алып келген жоқпын.

- Ал сіз режиссер ретінде өз стиліңізді қалай анықтадыңыз?

- Әлі анықтап үлгерген жоқпын. Өйткені киноның тілінің өзі - быдық. Әлі күнге дейін біресе театрдың, біресе әдебиеттің арасында жүр. Елге ұнасын, ұнамасын, нағыз киноның тілін, плас­ти­касын табуға талпыныс бар. Біз оны сол үшін сыйлаймыз. Жалпы, бізде ғана емес, дүниежүзі бойынша алған­да, кино өзінің тілін іздеу үстінде. Бұл ретте, Венеция, Токио сияқты тағы біраз жерлерде осыған арналған жеке фестивальдер бар. Жүлде беретін бол­са, «Кино тілін табудағы ізденістері үшін» деп береді. Кан, Берлин тәрізді үлкен-үлкен фестивальдер фильмнің қалай түсірілгендігін ғана таразылайды. Ал анализге келетін болсақ, бәрі - быдық, тура тілі шықпаған бала...

- Бәрібір көрерменге ұнайтын фильмдер бар ғой. Бұл сонда «ол өз тілін тапты» деген сөз емес пе?

- Әңгіме онда емес. «Таза кино» де­ген бар. Мысалы, «Қыз Жібек» маған да ұнайды. Бірақ қарап отырсаң, бір сәттерде театрдың тілімен сөйлеп кетеді. Бұл бірақ «Қыз Жібек» фильмін кемсіту емес, әңгіме - оның таза сине­матограф еместігінде. Бір жағынан, солай болуы заңды да. Өйткені ол негізінде, эпосқа құрылған шығарма ғой. Алайда қанша жерден синематог­раф тілі быдық десек те, шынын айту керек, 60-жылдары түсірілген, кезінде Мәскеу аса көңіл бөліп бағала­маған екі көрнекті фильм бар. Олар - Ш.Ай­ма­новтың «Атамекені» мен М.Бегалин­нің «Тұлпардың ізі» фильм­дері. Бұлар бүгінде қазақ киносының клас­сикасы­на айналды. Екеуі де -нағыз киноізде­ністің көрінісі.

Менің де киноның тілін іздеу барысындағы ізденістерім бар шығар, бірақ киноның тілін таптым деп әлі айта алмаймын. Менікі - тек соған тал­пыныс. Дегенмен «Омпа», «Көзім­нің қарасы», «Қызжылаған», «Созақтан шыққан Гамлет» деген фильмдерім шетелде жақсы көрсетіледі, түрлі фес­тивальдердің панорамалық бағдар­ламасына енген. Өйткені олар халық­а­ралық киноқорға сатып алынған. Мақ­танғаным емес, бірақ сыртта менің шығармашылығыма деген сұраныс басым. Бұл бір жағы қуантады, екінші жағынан, шабыттандырады. Өзіңнің керек екеніңді сезінесің.

- Ал киноларыңыздың шетелде көрсетілгенінен, таралғанынан сізге түсетін пайда бар ма?

- Жоқ. Өйткені мұндай нәрселер бізде заңмен реттелмеген, бізде әлі «Кино туралы» заң жоқ. Бізге еш пайда түспейді.

- Ал «Қазақфильмге» ше?

- «Қазақфильмге» түседі. Себебі шетелдік компаниялар, продюсерлер фильмдерді киностудиядан сатып алады ғой.

- Сонда қызмет етіп, кино түсіріп жүргеннен кейін сіздің «Қазақфильм» киностудиясына да, қанаттас әріптестеріңізге де сын айтпасыңыз белгілі. Әйтсе де, жұрттың басым көпшілігі қазір «тұшынып көретін кино жоқ» деген пікірде. Бұған қалай қарайсыз?

- Алғашқы махаббатын кім жек көреді? Бұл да - сол сияқты нәрсе. Әркім өзінің кезеңін мақтайды, өз за­мандастарының қолтаңбасын сағы­нады.

- Жоқ, бұл жердегі мәселе онда емес. Мысалы, Шәкен Айманов, Сұлтан Қожықов, Мәжит Бегалин, Шәріп Бейсем­баев, Абдолла Қарсақбаев ағалардың көзін де, кезеңін де көрмеген бүгінгі буынның өзі сол кісілердің фильмдерін бір көргеннен-ақ жылы қабылдай­ды, жақсы пікір айтады...

- Бәрібір қазір басқа заман келді. Соған байланысты кино да өзгеріп жатыр. Бүгінгі компьютер дәуіріне орай киноға экшн деген келді. Дәстүрлі фильмдерді ұнататындармен қатар, оларды жек көретіндер де бар. Өз басым киномды «мынандай көрермен көрсін», «мынаған арнап шығарайын» деген ойдан аулақпын. Мен тек жүрек­жарды сырымды айтқым келеді. Ол сырым біреуге ұнамай қалуы мүмкін. Бірақ солай екен деп мен ол көрерме­німді күстаналай да алмаймын. Демек, екеуміздің көзқарасымыз әртүрлі де­ген сөз. Ұнау үшін ғана олардың жете­гінде тағы кете алмаймын. Бәрібір ме­нің де өз көрерменім бар. Олар сыртта, ана жақта жүр.

- Ал сіз өзіңізді түсінетін, бағалайтын сол өз көрермендеріңіздің ортасына барып түсіре алар ма едіңіз?

- Мені бірнеше рет шақырды олар. Бірақ әлі күнге дейін Нарымбетов Нарымбетовті, яғни өзімді өзім түсіне алмай жүргенде ол жаққа барып мен қалай түсіремін?! Рас, Тимур Бекмам­бетов тәрізді әмбебап режиссерлер бар. Бірақ олар - суреткер емес, тапсы­рысты орындаушылар, өзгенің идея­сын жүзеге асырушылар. Ал менде өзім­нің идеям бар, мен өз идеяма қыз­мет етемін.

- Өзіңіз айтпақшы, сіз қазір өз жолыңызды іздеу үстіндесіз. Қалай ойлайсыз, түбі соны табатын немесе тапқаныңызды сезінетін кезіңіз болуы мүмкін бе?

- Мен саған бір анекдот айтып берейін. Мәскеуде декада болып жа­тыр дейді. Сахнаға қырғыз ағайын шы­ғып, қомызының үнімен біресе өрге шауып, біресе төмен құлдилап, біресе айғайға басып, біресе сыбырға көшіп, әбден ойқастапты. Ду қол ша­па­лақ соғылыпты. Артынша домбы­ра­сын қолтықтап қазақ шығып, Созақтың шертпесін шертіпті. Сол кезде көркем­дік кеңестің мүшесі тұрып: «Ана қырғыз неге сондай керемет, әсерлі ән айтты. Сен неге бұлай жай, сылбыр нәрсе орын­дадың?» - деп сұрапты. Сонда қазақ: «Өйткені ол өзін іздеп жүр, ал мен өзімді тапқан адаммын» депті», - дейді. Сол сияқты, «таптым» деген «біт­тім» деген сөз. Ондай жағдайда немерелердің қасында, домбыра тар­тып, шертпе күйді тыңқылдатып жату керек. Білем, «өзімді таптым» дейтін жазушыларда, режиссерлер де бар. Олардікі де өзіне жөн шығар. Бірақ менің табиғатым оған көнбейді...

Алашқа айтар датым...

... Бір анығы, бізде пікір айту жоқ, үкім айту басым. «Маған палау қажет емес, бифштекс керек» деген сияқты тұтынушылық көзбен қарайды. Бірақ оларға қызмет көрсететіндей, мен даяшы емеспін. Біздің міндетіміз - көрерменнің жетегінде кету емес, жетектеп жүру. Сол себепті де, мен рецепті айтпаймын, сұрақ қоямын. Менде біреуге ақыл айту, тәрбиелеуге тырысу деген миссия жоқ.

Сұхбаттасқан Роза Рақымқызы

«Алаш айнасы» газеті