Juyrda ghana Elbasy N.Á. Nazarbaev búqaralyq aqparat qúraldarynyng ókilderimen baspasóz mәslihatyn ótkizgende kirillisadan latyn grafikasyna auysu mәselesi turaly aita kele, ghalymdar jana әlipby jobasyn ózine әkelip, Jarly­ghymen bekitip berudi súraghanyn jetkizdi. Preziydent odan bas tartyp:

– Olay bolmaydy dedim. Asyghatyn eshtene joq. Halyq týgel múqiyat qarasyn. Men ony Parlamentte de talqygha saludy úsyndym, deputattar qarady, óz pikirleri men eskertpelerin aitty. Qazir әlipbiyding egjey-tegjeylerin talqygha saluda. Qashan bir ymyra ornaydy, ghalymdar, tiltanushylar men tariyh­shylar ortaq oy men kelisimge keledi, sonda men latyn grafiy­kasyndaghy jana әlipby qabyldanghanyn jariya etemin, – depti («Ayqyn» gazeti, 15.09. 2017).

Demek, belgili bir «belgisiz ghalymdar» úsynghan jana әlipby jobasynyng artyq-kemshin tústary turaly óz oiymyzdy ortagha salugha әli de kesh emes eken. Júrtty jalyqtyryp almau ýshin búrynnan aitylyp kele jatqan keybir mәselelerge qayta toqtalmay-aq, osy әlipby núsqasynyng artyqshylyghy men kemshilikterine ghana toqtalayyq.

Artyqshylyghy:

1. Elbasynyng jana әlipby jobasynda qazaq tiline tәn dybystardy «latyn әripterining ýsti men janyna noqat, ilmekter jalghap tanbalau dúrys emes» degenin eskergendigi.

Rasynda da týrli belgiler arqyly aghylshyn tili әripterin ózgertip, qazaq tilining tól dybystaryn tanbalau qolmen jazu kezinde edәui qiyndyq keltiretin edi. Óitkeni asyghys jazghanda sol belgilerdi qoymay ketsek: «ә», «ó», «gh», «n», «ý» dybystarymen aitylyp-jazylatyn sózder «a», «o», «g», «n», «ú» bolyp jazylyp-oqylatyn edi.

Eng bastysy – aghylshyn әribin sәl ózgertse bolghany, ol – aghylshynnyng әribi bolmay qalatyny jәne onday tanbalar kompiuterding aghylshyn tiline negizdelgen pernetaqtasynda (klaviyaturasynda) nemese t.b. elektrondy qúral-jabdyqtarda joq ekeni qaperge alynbaghan bolatyn.

2. Taghy bir artyqshylyghy: Jana әlipby jobasy aghylshyn tilining 26 tanbalyq әlipbii ayasynan esh shyqpaghandyghy dep aitugha bolady.

Búl ekeui – «latynsha әlipbiyge kóshu arqyly aghylshyn tilin «jappay» onay iygeremiz», «aghylshyn tildi alpauyt memlekettermen mýddelespiz», «biz, qazaqtar, sizderden (aghylshyndardan) ýlgi alyp otyrmyz», «sizderding de yqpaldarynyzda bolamyz» degen siyaqty t.b. «birdene» oilarymyzdy jýzege asyrghanymyzdy bildirse kerek.

Al kemshin tústaryna toqtalatyn bolsaq, búl orayda aitarymyz óte kóp. Endi solar turaly óz oiymyzdy retimen bildireyik.

1. Eng basty maqsat – qazaq tilining qazirgi dybystyq jýiesi men әlipbiyindegi basy artyq kirme dybystardan jәne solardy tanbalaytyn әripterden arylyp, әlipby auystyru arqyly últtyq-lingvistikalyq mәseleni sheship, ruhany tәuelsizdikke qol jetkizip, latynshagha kóshu arqyly tilimizding ózindik tabighy bitim-bolmysyn saqtap qalu edi. Búl maqsat-múratymyz әdirem (kereksiz bop) qaldy.

2. «Qazaq tilining tól әlipbii ýshin «v», «h», «f» dybystarynyng ózi – basy artyq dybystar. Bolashaq latynsha әlipbiyimizdegi әripter sany, qanday túrpatta bolsa da, A. Baytúrsynúly týgendep berip ketken qazaq tili dybystary sanynan (28) artyq ta, kem de bolmauy qajet» dep, ony birshama jan-jaqty dәleldep, jazyp jýrgenimizde myna әlipby jobasy qazaq tilining dybystyq jýiesi men әlipbiyin odan әrmen bayytty da tastady. «V», «h», «f» dybystaryn endirumen qoymay, ózgetildik «i» jәne «s» men «ch» dybys- әripterin de engizipti. Olardyng qazaq tili әlipbiyining qúramynda boluyna qanday qajettiligi bar edi?! Endi, eger osy núsqa bekitilip ketse, qazaq әlipbii 33 tanbalyq bolayyn dep túr!

Latynshalanatyn jana әlipbiyde «v», «h», «f», «iy», «s», «ch» dybystarynyng boluyn qajet etetin birer ghana syltau bar. Olar:

a) Bizding (qazaqtardyn) kóbimizding tegimiz ben әke atymyzdyng (otchestvo), tipti esimimizding oryssha jazyluy;

ә) Vladimir Vladimirovich Putin siyaqty túlghalardyng esim-soyy men kóptegen toponimdik ataulardyng orys tilinde qalay aitylyp-jazylsa, qazaq tilinde de sol qalpynda jazyluy.

Búdan basqa qanday qajettilik boluy mýmkin. Atam qazaq baghzy zamannan beri ózgetildik sózder qúramyndaghy «v» dybysyn «p» - «b» - «u» dybystarynyng bireuimen almastyryp aitqan. «H» dybysyn «q»-men, «f» dybysyn «p» nemese «b» dybysymen almastyrghan. Búghan dәlel: Mәskeu, (y)Iuan t.b., qalyq (halyq), qat-qabar (hat-qabar), qan (kaghan) t.b., Bәtima, Pәtima, Bәzil, Pazyl t.b.

Al dauysty, sozylynqy «i» dybysy men qos dauyssyz dybys «t+s»  men «t+sh» tirkesimderin bildiretin «s», «ch» әrpteri qazaq tili tabighatyna mýldem jat. Búlar da әlginde aitqan syltaugha baylanysty, orystildi qandastarymyz óz aty-jónderin latynsha jazulary ýshin engizilse kerek. Orys tilining beyresmy latynsha әlipbii núsqasynda «s» - «ts», «ch» – «ch».

Qazaq esh uaqytta «i» dybysyn dauysty etip aitpaghan, qazir de aitpaydy. «IYә», «iyt», «iman», «biy», «kiy», «mi» dep jazyp jýrgen sózderimizding barshasynyng aitylymy: [iyә], [iyt], [yiman], [biy], [kiy], [myi].

«Aytsa», «bitse», «sattshy», «ketshi» degen syqyldy sóz ben qosymsha aralyghynda «t+s», «t+sh» tirkesimderi aitylatyny bolmasa, qazaq sózi onday tirkesimderimen bastalmaydy nemese týbir sóz qúramynda oday dybystar qatar túra almaydy. Yaghny qazaq tili týbir sózderi men tuyndy nemese júrnaq-jalghauly sózderin dәl beynelep jazu ýshin «s», «ch» әrpterining týkke de qajeti joq. Óitkeni qazaq tili jazuy – morfologiyalyq qaghidagha (prinsipke), yaghny morfemalardy ózgerpey jazugha negizdelgen. «Chempion» degendi «shemrion» dep, «chemodan» degendi «shavadan» dep jazsaq, qazaq tilining ózindik ereksheligin eskergenimiz bolyp sanalady (jobalyq әlipby boyynsha jazyp otyrmyz).

Almaty obylysynyng Narynqol audanynda, Shyghys Qazaqstan obylysynyng keybir audandarynda «ch» dybys tirkesimi aitylady eken degen bos sóz. Olar juan «shy» degennen góri «shi» degendi jii qoldanady. Osy bir qate payymdau qazaq tilinde de «ch» dybys tirkesimi bar bar eken degendi dәleldeu ýshin aitylyp jýr.

Elbasy N.Á. Nazarbaev ta: «Qazaq tilinde sh, yu, ya әripteri joq. Yaponiyany qazaqtar Japoniya deydi. «Ch», «y», «ya», «i», «» bel­gi­leri joq. Yaghny biz osy әripterdi qoldanu arqyly na­ghyz qazaq tilin búr­maladyq. Son­dyq­tan búl ma­nyzdy shara jәne onda aghattyqqa jol beruge bol­maydy», dedi ( https://egemen.kz/article/158340-ashyq-anhgime-bayypty-baylam).

Demek, búl – bolashaq latynsha әlipbiyimizde «ch» dybysyna oryn joq degen sóz. Elbasy aitqan son, talqylaugha úsynylyp otyrghan jobanyng «aptyrlary» búny eskeretini dausyz.

Al «s» әrpin joba «aptyrlary» qanday qaghidagha nemese syltaugha sýienip engizgenin oilap-oylap, tappay qoydyq. Mýmkin, «sirk», «serkuli» degen siyaqty oryssha sózderdi qalay jazamyz dep bas qatyrdy ma eken!

Eskere ketetin bir mәsele: Osy jyldyng 21 tamyzynda Elbasy «Habar» arnasyna bergen súhbatynda: «Latyn әrpine kóshkende, biz orys tilinen qashyp keteyin degen joqpyz. Osynday alyp-qashpa sózderdi keybir sayasatkerler aitady. Ásirese orys tilinde. Álipby tek qana qazaqtyng tiline qatysty mәsele», – dep latyn әlipbiyine kóshuding tek  qazaqqa ghana qatysty ekenin ashyq aitty. Olay bolsa, «v» men «ch» dybys-әripterin bolashaq últtyq әlipbiyge engizbeudin, bizdinshe, birden-bir joly – qazaqstandyq qazaqtildi qogham óz aty-jónderin dereu qazaqshalauy kerek. Sonda ghana osy dybystargha degen qajettilik nemese múqtajdyq mýldem joyylady, Eger kimde-kim óz aty-jónin qazaqshalaghysy kelmese, olardyng aty-jóni, mysaly: Azamatov Azamat Azamatovich degender «v», «ch» dybys-әripteri joq әlipby boyynsha – Azamatyp Azamat Azamatybysh delinip jazylatyn bolady.

«Azamatyp» dep otyrghan sebebimiz – «o» dybysy qazaq tilining tabighy zandylyghy boyynsha, týbir sózderding tek birinshi buynynda ghana aitylyp-jazylady. Búl zandylyqqa qazirgi tilimizde «Japoniya» men «abyroy» degen eki sóz ghana baghynbay, jazylyp ta, aitylyp ta jýr. Degenmen «Japoniya» degendi kóne kóz qariyalardyng «Japyn», «Japyn soghysy» dep aitatynyn talay ret estigenbiz.

3. Biz býkil týrki júrtyna ortaq әlipby jasaymyz degen ústanymda (pozisiyada) da boldyq. Biraq «halyq talqylauyna» úsynylyp otyrghan myna joba ol maqsattan mýldem auytqyp ketipti. Búl joba týriktikke de, ózbektikke de, әzirbayjadyqqa da, týrikmendikke de úqsamaydy. Aghylshyntildi, orystildi memleketterge jaghamyz, kónilinen shyghamyz dep jýrip tuysqan týrkitildes elderdi ózimizden alystatyp alghan joqpyz ba, osy?!

4. Qazaq tilining tól dybystary – tilimizding bet-bederi, últtyq nyshanymyz, últtyq qúndylyghymyz, qlttyq ereksheligimiz, sonday-aq olar tuysqan týrki halyqtarynyng barshasyna ortaq. Osynday últtyq kodymyzgha shetqaqpay jasap, olardy qos әripting tanbasymen bergenimiz dúrys pa?

Týsinemiz. Zaman talabyna oray, aghylshyn әlipbii qúramyndaghy әripterdi qazaq tili dybystaryna barynsha sәikestendirip aludyng qajet ekenin biz de qoldaymyz. Biraq aghylshyn әlipbii qazaq tilining latynsha әlipbiyin qúrastyrugha qanshalyqty qajet bolsa da, qazaq tilining tól dybystaryn tanbalaugha jaramay jatsa qaytemiz?!

Jaraydy, aghylshyn tili әlipbii ayasynan shyqpay, tól dybystarymyzdy qos әrippen tanbaladyq-aq deyik, búnyng jazudy óte shúbalanqy etip qiyndatyp jiberetinin, keybir sózderdi jazu, olardy týsinip oqu kezinde qiyndyqtar tuyndatatynyn eskerip otyrmyz ba?

Jazu barynsha yqsham boluy qajet degen qaghida qayda qaldy? Kezinde qazaq jazuyn yqshamdaymyz dep ýndi «y» men «u» dauyssyz dybystarynyng aldynda keletin «y/i» men «ú/ý dybystaryn jazbaytyn bolyp reforma jasaghan edik qoy (bi, ji, ki, qi, mi, du, bu, qu, su, tu)! Endigi emle erejemizding jaghdayy qanday bolady?

Aghylshyn, nemis t.b. tilderde bir dybysqa eki tanba beru bir-ekili jaghdayda ghana kezdesedi. Al biz baqanday segiz dybysty qos әrippen bereyik dep otyrmyz. Kerisinshe boluy kerek edi. Mәselen, aghylshyn tilinde «h» әrpi «k+s» tirkesin, «i» әrpi «a +y/e+y» tirkesin bildirse, kirildegi «s», «ch», «ya» «i», «yo», «sh» әripteri de qos dybysty bildiredi.

Al orys tilining әlgi dybys-әripteri jazudy ontaylandyru maqsatynda oilap tabylghan eken. Atalghan әripter – orys tili sózderinde qatar kelip, óte jii qoldanylatyn eki dybystyng tanbasy. Alayda onday tirkesim qazaq tilining týbir sózderinde (aya, ang t.b.) az kezdesedi. Morfemalar jiginde ghana jii qoldanylydy. Sondyqtan da biz olardy (ya, yu) aldaghy uaqytta taratyp jazbaq bolyp otyrmyz. Jobalyq әlipby boyynsha, mysaly: ýy – ueiw - [ueiuew].

Últtyq jazu (grafika) qay elding (tildin) әlipbiyine negizdelse de, ózining últtyq sipatyn joghaltpay, óz sózderin ózinshe tanbalap, últtyq til boldyp qaluy – qashanda manyzdy. Olay bolsa, bizding oiymzsha, tildi jәne onyng әlipbiyin kompiuterge nemese bir tilding әlipbiyine baylap-matap qoy dúrys emes. Óitkeni qay últ, meyli, kimning әlipbiyin qabyldasa da, ózining myndaghan jyldar boyy qalyptasqan tildik zandylyqtary boyynsha, barsha adamzatqa ortaq dybystarmen qatar ózining tól dybystaryn, ózindik dybys tirkesimderin (sózderin) tanbalau, jazu, oqu, aitu ýshin alady. Búl – tabighy zandylyq.

Qazaq jazuy – qazaq ýshin ghana kerek. Qazaq sózi aghylshyn әripterimen jazylsa, ony aghylshyndar týsinip-oqidy degen – naghyz alanghasyrlyq. Jәne últtyq dybystardyng aghylshynsha, oryssha, shýrshitshe t.b. tanbalanuy til ýirenuge kómektesedi degen de «bireulerding balalyq auyruy». Azdap septigi bar bolsa, bar shyghar, biraq sonshalyqty kýshti emes. Mәselen, qazaq mektebinde oqyghandardyng barlyghy – kirill әlipbiyimen bilim alyp ósti, biraq solardyng barshasy orys tilinde sauatty sóiley, әsirese jaza ala ma? Eger oryssha birshama jaqsy biletinderi bolsa, solargha kirill әrpine negizdelgen «orys-qazaq әlipbiyi» ghana kómektesti dep tolyq senimmen aita alamyz ba?

Sondyqtan da aghylshyn jәne taghy basqa da kóptegen tilderde joq, biraq qazaq (týrki) til(der)inde bar, olardyng sol tól dybystaryn ózinshe tanbalap, latynsha negizdi tól әlipby qúrastyru qazaq ýshin ghana qajet. Atap ótetin jayt – qazaq tilining 1929 jylghy latynsha әlipbiyinde jәne Qytay qazaqtarynyng 1965-1982 jyldar aralyghynda qoldanghan latynsha әlipbiyinde búl mәsele, negizinen, ishinara eskerilgen. Mysaly, «ә», «ó», «gh», «n», «y» dybystaryna arnayy әripter berilgen. Eskertu: Krildegi qazaqtyng «y» әrpi men orystyng «y (yi)» әrpi – eki týrli dybystyng (fonemanyn) tanbasy. «U» әrpi de solay.

Ózimizding osy uәjdememizdi (motivasiya) algha tarta otyryp, qazaq tilining latynsha negizdi bolashaq әlipbiyinde onyng tól dybystary bylaysha tanbalansa, qalay bolar eken degen úsynysymyz bar: ә -ә, gh -f , q - q, ng – ŋ nemese ng, ó - ó, ú - ú, ý - ý, y – y, i - i.

Búlardyng birazy – qazirgi kirilshe әlipbiyimizde bolghanymen, kirildik әripter (ә, ó, ú, ý) emes, qazaq tilining tól dybystarynyng erekshe tanbalary. Kiril әripterining qazaq tilining tól dybystaryn tanbalaugha mýmkindigi bolmay qalghan son, kezinde 1940 jyldary professor S. Amanjolovtyng jetekshiligimen kirilshe jýiege engizilgen bolatyn.

Endi aghylshyn tili әripteri qazaq tilining tól dybystaryn tanbalaugha qabiletsiz bolyp otyr.

Biz  qazaq tilining jana әlipbiyin qúrastyruda da kóp nemese eki polyarly sayasat ústansaq, qaytedi? Bәribir orys dybystaryna da әripter bermekshi  bolyp otyrmyz ghoy! Kirilshe әlipbiyimizdegi qazaq tilining tól dybystaryn (ә, ó, ú, ý) tanbalaghan әripterimizdi de saqtap qalyp, aghylshynnyng da, orystyng da kónilinen shyghatynday jol tauyp ketsek, sóitip, ógizdi de óltirmey, arbany da syndyrmay, aman-esen «bolashaqqa ruhany qadam» jasay alatyn shygharmyz!

Qoryta kele aitarymyz, kirilshedegi tilimizding tól dybystaryn ózgeshe tanbalaytyn әripterimizdi saqtay otyryp, latynsha negizdi jana әlipby qúrastyrsaq, eresekter jana jazudy onayyraq iygerer edi. Sebebi әlipby auystyrghanda eng aldymen zardap shegetinder – kirill jazuyna ýirenip qalghandar. Al jana әlipby negizindegi jazumen tәrbiyelenip ósetin jas úrpaq búrynghy jazuymyzdaghy kýlli jazba dýniyelerimizdi birshama erkin oqyp-týsine alar edi.

Ishan Beybit Jәlelúly, f.gh.k,. dosent

Abai.kz