جۋىردا عانا ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرىمەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزگەندە كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا اۋىسۋ ماسەلەسى تۋرالى ايتا كەلە، عالىمدار جاڭا ءالىپبي جوباسىن وزىنە اكەلىپ، جارلى­عىمەن بەكىتىپ بەرۋدى سۇراعانىن جەتكىزدى. پرەزيدەنت ودان باس تارتىپ:

– ولاي بولمايدى دەدىم. اسىعاتىن ەشتەڭە جوق. حالىق تۇگەل مۇقيات قاراسىن. مەن ونى پارلامەنتتە دە تالقىعا سالۋدى ۇسىندىم، دەپۋتاتتار قارادى، ءوز پىكىرلەرى مەن ەسكەرتپەلەرىن ايتتى. قازىر ءالىپبيدىڭ ەگجەي-تەگجەيلەرىن تالقىعا سالۋدا. قاشان ءبىر ىمىرا ورنايدى، عالىمدار، ءتىلتانۋشىلار مەن تاريح­شىلار ورتاق وي مەن كەلىسىمگە كەلەدى، سوندا مەن لاتىن گرافي­كاسىنداعى جاڭا ءالىپبي قابىلدانعانىن جاريا ەتەمىن، – دەپتى («ايقىن» گازەتى، 15.09. 2017).

دەمەك، بەلگىلى ءبىر «بەلگىسىز عالىمدار» ۇسىنعان جاڭا ءالىپبي جوباسىنىڭ ارتىق-كەمشىن تۇستارى تۋرالى ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالۋعا ءالى دە كەش ەمەس ەكەن. جۇرتتى جالىقتىرىپ الماۋ ءۇشىن بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان كەيبىر ماسەلەلەرگە قايتا توقتالماي-اق، وسى ءالىپبي نۇسقاسىنىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىكتەرىنە عانا توقتالايىق.

ارتىقشىلىعى:

1. ەلباسىنىڭ جاڭا ءالىپبي جوباسىندا قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى «لاتىن ارىپتەرىنىڭ ءۇستى مەن جانىنا نوقات، ىلمەكتەر جالعاپ تاڭبالاۋ دۇرىس ەمەس» دەگەنىن ەسكەرگەندىگى.

راسىندا دا ءتۇرلى بەلگىلەر ارقىلى اعىلشىن ءتىلى ارىپتەرىن وزگەرتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالاۋ قولمەن جازۋ كەزىندە ەداۋى قيىندىق كەلتىرەتىن ەدى. ويتكەنى اسىعىس جازعاندا سول بەلگىلەردى قويماي كەتسەك: «ءا»، «ءو»، «ع»، «ڭ»، «ءۇ» دىبىستارىمەن ايتىلىپ-جازىلاتىن سوزدەر «ا»، «و»، «گ»، «ن»، «ۇ» بولىپ جازىلىپ-وقىلاتىن ەدى.

ەڭ باستىسى – اعىلشىن ءارىبىن ءسال وزگەرتسە بولعانى، ول – اعىلشىننىڭ ءارىبى بولماي قالاتىنى جانە ونداي تاڭبالار كومپيۋتەردىڭ اعىلشىن تىلىنە نەگىزدەلگەن پەرنەتاقتاسىندا (كلاۆياتۋراسىندا) نەمەسە ت.ب. ەلەكتروندى قۇرال-جابدىقتاردا جوق ەكەنى قاپەرگە الىنباعان بولاتىن.

2. تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى: جاڭا ءالىپبي جوباسى اعىلشىن ءتىلىنىڭ 26 تاڭبالىق ءالىپبيى اياسىنان ەش شىقپاعاندىعى دەپ ايتۋعا بولادى.

بۇل ەكەۋى – «لاتىنشا الىپبيگە كوشۋ ارقىلى اعىلشىن ءتىلىن «جاپپاي» وڭاي يگەرەمىز»، «اعىلشىن ءتىلدى الپاۋىت مەملەكەتتەرمەن مۇددەلەسپىز»، «ءبىز، قازاقتار، سىزدەردەن (اعىلشىنداردان) ۇلگى الىپ وتىرمىز»، «سىزدەردىڭ دە ىقپالدارىڭىزدا بولامىز» دەگەن سياقتى ت.ب. «بىردەڭە» ويلارىمىزدى جۇزەگە اسىرعانىمىزدى بىلدىرسە كەرەك.

ال كەمشىن تۇستارىنا توقتالاتىن بولساق، بۇل ورايدا ايتارىمىز وتە كوپ. ەندى سولار تۋرالى ءوز ويىمىزدى رەتىمەن بىلدىرەيىك.

1. ەڭ باستى ماقسات – قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى دىبىستىق جۇيەسى مەن الىپبيىندەگى باسى ارتىق كىرمە دىبىستاردان جانە سولاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردەن ارىلىپ، ءالىپبي اۋىستىرۋ ارقىلى ۇلتتىق-لينگۆيستيكالىق ماسەلەنى شەشىپ، رۋحاني تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، لاتىنشاعا كوشۋ ارقىلى ءتىلىمىزدىڭ وزىندىك تابيعي ءبىتىم-بولمىسىن ساقتاپ قالۋ ەدى. بۇل ماقسات-مۇراتىمىز ادىرەم (كەرەكسىز بوپ) قالدى.

2. «قازاق ءتىلىنىڭ ءتول ءالىپبيى ءۇشىن «ۆ»، «ح»، «ف» دىبىستارىنىڭ ءوزى – باسى ارتىق دىبىستار. بولاشاق لاتىنشا الىپبيىمىزدەگى ارىپتەر سانى، قانداي تۇرپاتتا بولسا دا، ا. بايتۇرسىنۇلى تۇگەندەپ بەرىپ كەتكەن قازاق ءتىلى دىبىستارى سانىنان (28) ارتىق تا، كەم دە بولماۋى قاجەت» دەپ، ونى ءبىرشاما جان-جاقتى دالەلدەپ، جازىپ جۇرگەنىمىزدە مىنا ءالىپبي جوباسى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسى مەن ءالىپبيىن ودان ارمەن بايىتتى دا تاستادى. «ۆ»، «ح»، «ف» دىبىستارىن ەندىرۋمەن قويماي، وزگەتىلدىك «ي» جانە «تس» مەن «چ» دىبىس- ارىپتەرىن دە ەنگىزىپتى. ولاردىڭ قازاق ءتىلى ءالىپبيىنىڭ قۇرامىندا بولۋىنا قانداي قاجەتتىلىگى بار ەدى؟! ەندى، ەگەر وسى نۇسقا بەكىتىلىپ كەتسە، قازاق ءالىپبيى 33 تاڭبالىق بولايىن دەپ تۇر!

لاتىنشالاناتىن جاڭا الىپبيدە «ۆ»، «ح»، «ف»، «ي»، «تس»، «چ» دىبىستارىنىڭ بولۋىن قاجەت ەتەتىن بىرەر عانا سىلتاۋ بار. ولار:

ا) ءبىزدىڭ (قازاقتاردىڭ) كوبىمىزدىڭ تەگىمىز بەن اكە اتىمىزدىڭ (وتچەستۆو), ءتىپتى ەسىمىمىزدىڭ ورىسشا جازىلۋى;

ءا) ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ پۋتين سياقتى تۇلعالاردىڭ ەسىم-سويى مەن كوپتەگەن توپونيمدىك اتاۋلاردىڭ ورىس تىلىندە قالاي ايتىلىپ-جازىلسا، قازاق تىلىندە دە سول قالپىندا جازىلۋى.

بۇدان باسقا قانداي قاجەتتىلىك بولۋى مۇمكىن. اتام قازاق باعزى زاماننان بەرى وزگەتىلدىك سوزدەر قۇرامىنداعى «ۆ» دىبىسىن «پ» - «ب» - «ۋ» دىبىستارىنىڭ بىرەۋىمەن الماستىرىپ ايتقان. «ح» دىبىسىن «ق»-مەن، «ف» دىبىسىن «پ» نەمەسە «ب» دىبىسىمەن الماستىرعان. بۇعان دالەل: ماسكەۋ، (ى)يۋان ت.ب.، قالىق (حالىق), قات-قابار (حات-قابار), قان (كاعان) ت.ب.، ءباتيما، ءپاتيما، ءبازىل، پازىل ت.ب.

ال داۋىستى، سوزىلىڭقى «ي» دىبىسى مەن قوس داۋىسسىز دىبىس «ت+س»  مەن «ت+ش» تىركەسىمدەرىن بىلدىرەتىن «تس»، «چ» ارپتەرى قازاق ءتىلى تابيعاتىنا مۇلدەم جات. بۇلار دا الگىندە ايتقان سىلتاۋعا بايلانىستى، ءورىستىلدى قانداستارىمىز ءوز اتى-جوندەرىن لاتىنشا جازۋلارى ءۇشىن ەنگىزىلسە كەرەك. ورىس ءتىلىنىڭ بەيرەسمي لاتىنشا ءالىپبيى نۇسقاسىندا «تس» - «تs»، «چ» – «ch».

قازاق ەش ۋاقىتتا «ي» دىبىسىن داۋىستى ەتىپ ايتپاعان، قازىر دە ايتپايدى. «ءيا»، «يت»، «يمان»، «بي»، «كي»، «مي» دەپ جازىپ جۇرگەن سوزدەرىمىزدىڭ بارشاسىنىڭ ايتىلىمى: ء[ىيا]، ء[ىيت]، [ىيمان]، ء[بىي]، [كىي]، [مىي].

«ايتسا»، «بىتسە»، «ساتتشى»، «كەتشى» دەگەن سىقىلدى ءسوز بەن قوسىمشا ارالىعىندا «ت+س»، «ت+ش» تىركەسىمدەرى ايتىلاتىنى بولماسا، قازاق ءسوزى ونداي تىركەسىمدەرىمەن باستالمايدى نەمەسە ءتۇبىر ءسوز قۇرامىندا وداي دىبىستار قاتار تۇرا المايدى. ياعني قازاق ءتىلى ءتۇبىر سوزدەرى مەن تۋىندى نەمەسە جۇرناق-جالعاۋلى سوزدەرىن ءدال بەينەلەپ جازۋ ءۇشىن «تس»، «چ» ارپتەرىنىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. ويتكەنى قازاق ءتىلى جازۋى – مورفولوگيالىق قاعيداعا (پرينتسيپكە), ياعني مورفەمالاردى وزگەرپەي جازۋعا نەگىزدەلگەن. «چەمپيون» دەگەندى «shemرion» دەپ، «چەمودان» دەگەندى «shاۆاdan» دەپ جازساق، قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ەسكەرگەنىمىز بولىپ سانالادى (جوبالىق ءالىپبي بويىنشا جازىپ وتىرمىز).

الماتى وبىلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىندا، شىعىس قازاقستان وبىلىسىنىڭ كەيبىر اۋداندارىندا «چ» دىبىس تىركەسىمى ايتىلادى ەكەن دەگەن بوس ءسوز. ولار جۋان «شى» دەگەننەن گورى «ءشى» دەگەندى ءجيى قولدانادى. وسى ءبىر قاتە پايىمداۋ قازاق تىلىندە دە «چ» دىبىس تىركەسىمى بار بار ەكەن دەگەندى دالەلدەۋ ءۇشىن ايتىلىپ ءجۇر.

ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ تا: «قازاق تىلىندە شش، يۋ، يا ارىپتەرى جوق. ياپونيانى قازاقتار جاپونيا دەيدى. «چ»، «يۋ»، «يا»، «»، «» بەل­گى­لەرى جوق. ياعني ءبىز وسى ارىپتەردى قولدانۋ ارقىلى نا­عىز قازاق ءتىلىن بۇر­مالادىق. سون­دىق­تان بۇل ما­ڭىزدى شارا جانە وندا اعاتتىققا جول بەرۋگە بول­مايدى»، دەدى ( https://egemen.kz/article/158340-ashyq-anhgime-bayypty-baylam).

دەمەك، بۇل – بولاشاق لاتىنشا الىپبيىمىزدە «چ» دىبىسىنا ورىن جوق دەگەن ءسوز. ەلباسى ايتقان سوڭ، تالقىلاۋعا ۇسىنىلىپ وتىرعان جوبانىڭ «اپتىرلارى» بۇنى ەسكەرەتىنى داۋسىز.

ال «تس» ءارپىن جوبا «اپتىرلارى» قانداي قاعيداعا نەمەسە سىلتاۋعا سۇيەنىپ ەنگىزگەنىن ويلاپ-ويلاپ، تاپپاي قويدىق. مۇمكىن، «تسيرك»، «تسەركۋل» دەگەن سياقتى ورىسشا سوزدەردى قالاي جازامىز دەپ باس قاتىردى ما ەكەن!

ەسكەرە كەتەتىن ءبىر ماسەلە: وسى جىلدىڭ 21 تامىزىندا ەلباسى «حابار» ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «لاتىن ارپىنە كوشكەندە، ءبىز ورىس تىلىنەن قاشىپ كەتەيىن دەگەن جوقپىز. وسىنداي الىپ-قاشپا سوزدەردى كەيبىر ساياساتكەرلەر ايتادى. اسىرەسە ورىس تىلىندە. ءالىپبي تەك قانا قازاقتىڭ تىلىنە قاتىستى ماسەلە»، – دەپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ تەك  قازاققا عانا قاتىستى ەكەنىن اشىق ايتتى. ولاي بولسا، «ۆ» مەن «چ» دىبىس-ارىپتەرىن بولاشاق ۇلتتىق الىپبيگە ەنگىزبەۋدىڭ، بىزدىڭشە، بىردەن-ءبىر جولى – قازاقستاندىق قازاقتىلدى قوعام ءوز اتى-جوندەرىن دەرەۋ قازاقشالاۋى كەرەك. سوندا عانا وسى دىبىستارعا دەگەن قاجەتتىلىك نەمەسە مۇقتاجدىق مۇلدەم جويىلادى، ەگەر كىمدە-كىم ءوز اتى-ءجونىن قازاقشالاعىسى كەلمەسە، ولاردىڭ اتى-ءجونى، مىسالى: ازاماتوۆ ازامات ازاماتوۆيچ دەگەندەر «ۆ»، «چ» دىبىس-ارىپتەرى جوق ءالىپبي بويىنشا – ازاماتىپ ازامات ازاماتىبىش دەلىنىپ جازىلاتىن بولادى.

«ازاماتىپ» دەپ وتىرعان سەبەبىمىز – «و» دىبىسى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي زاڭدىلىعى بويىنشا، ءتۇبىر سوزدەردىڭ تەك ءبىرىنشى بۋىنىندا عانا ايتىلىپ-جازىلادى. بۇل زاڭدىلىققا قازىرگى تىلىمىزدە «جاپونيا» مەن «ابىروي» دەگەن ەكى ءسوز عانا باعىنباي، جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر. دەگەنمەن «جاپونيا» دەگەندى كونە كوز قاريالاردىڭ «جاپىن»، «جاپىن سوعىسى» دەپ ايتاتىنىن تالاي رەت ەستىگەنبىز.

3. ءبىز بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ورتاق ءالىپبي جاسايمىز دەگەن ۇستانىمدا (پوزيتسيادا) دا بولدىق. بىراق «حالىق تالقىلاۋىنا» ۇسىنىلىپ وتىرعان مىنا جوبا ول ماقساتتان مۇلدەم اۋىتقىپ كەتىپتى. بۇل جوبا تۇرىكتىككە دە، وزبەكتىككە دە، ازىربايجادىققا دا، تۇرىكمەندىككە دە ۇقسامايدى. اعىلشىنتىلدى، ءورىستىلدى مەملەكەتتەرگە جاعامىز، كوڭىلىنەن شىعامىز دەپ ءجۇرىپ تۋىسقان تۇركىتىلدەس ەلدەردى وزىمىزدەن الىستاتىپ العان جوقپىز با، وسى؟!

4. قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى – ءتىلىمىزدىڭ بەت-بەدەرى، ۇلتتىق نىشانىمىز، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز، قلتتىق ەرەكشەلىگىمىز، سونداي-اق ولار تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنىڭ بارشاسىنا ورتاق. وسىنداي ۇلتتىق كودىمىزعا شەتقاقپاي جاساپ، ولاردى قوس ءارىپتىڭ تاڭباسىمەن بەرگەنىمىز دۇرىس پا؟

تۇسىنەمىز. زامان تالابىنا وراي، اعىلشىن ءالىپبيى قۇرامىنداعى ارىپتەردى قازاق ءتىلى دىبىستارىنا بارىنشا سايكەستەندىرىپ الۋدىڭ قاجەت ەكەنىن ءبىز دە قولدايمىز. بىراق اعىلشىن ءالىپبيى قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا ءالىپبيىن قۇراستىرۋعا قانشالىقتى قاجەت بولسا دا، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالاۋعا جاراماي جاتسا قايتەمىز؟!

جارايدى، اعىلشىن ءتىلى ءالىپبيى اياسىنان شىقپاي، ءتول دىبىستارىمىزدى قوس ارىپپەن تاڭبالادىق-اق دەيىك، بۇنىڭ جازۋدى وتە شۇبالاڭقى ەتىپ قيىنداتىپ جىبەرەتىنىن، كەيبىر سوزدەردى جازۋ، ولاردى ءتۇسىنىپ وقۋ كەزىندە قيىندىقتار تۋىنداتاتىنىن ەسكەرىپ وتىرمىز با؟

جازۋ بارىنشا ىقشام بولۋى قاجەت دەگەن قاعيدا قايدا قالدى؟ كەزىندە قازاق جازۋىن ىقشامدايمىز دەپ ءۇندى «ي» مەن «ۋ» داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ الدىندا كەلەتىن «ءى/ى» مەن «ءۇ/ۇ دىبىستارىن جازبايتىن بولىپ رەفورما جاساعان ەدىك قوي (بي، جي، كي، قي، مي، دۋ، بۋ، قۋ، سۋ، تۋ)! ەندىگى ەملە ەرەجەمىزدىڭ جاعدايى قانداي بولادى؟

اعىلشىن، نەمىس ت.ب. تىلدەردە ءبىر دىبىسقا ەكى تاڭبا بەرۋ ءبىر-ەكىلى جاعدايدا عانا كەزدەسەدى. ال ءبىز باقانداي سەگىز دىبىستى قوس ارىپپەن بەرەيىك دەپ وتىرمىز. كەرىسىنشە بولۋى كەرەك ەدى. ماسەلەن، اعىلشىن تىلىندە «ح» ءارپى «ك+س» تىركەسىن، «ءى» ءارپى «ا +ي/ە+ي» تىركەسىن بىلدىرسە، كيريلدەگى «تس»، «چ»، «يا» «يۋ»، «يو»، «شش» ارىپتەرى دە قوس دىبىستى بىلدىرەدى.

ال ورىس ءتىلىنىڭ الگى دىبىس-ارىپتەرى جازۋدى وڭتايلاندىرۋ ماقساتىندا ويلاپ تابىلعان ەكەن. اتالعان ارىپتەر – ورىس ءتىلى سوزدەرىندە قاتار كەلىپ، وتە ءجيى قولدانىلاتىن ەكى دىبىستىڭ تاڭباسى. الايدا ونداي تىركەسىم قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇبىر سوزدەرىندە (ايا، ايۋ ت.ب.) از كەزدەسەدى. مورفەمالار جىگىندە عانا ءجيى قولدانىلىدى. سوندىقتان دا ءبىز ولاردى (يا، يۋ) الداعى ۋاقىتتا تاراتىپ جازباق بولىپ وتىرمىز. جوبالىق ءالىپبي بويىنشا، مىسالى: ءۇيۋ – ueiw - [ueiuew].

ۇلتتىق جازۋ (گرافيكا) قاي ەلدىڭ ء(تىلدىڭ) الىپبيىنە نەگىزدەلسە دە، ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتپاي، ءوز سوزدەرىن وزىنشە تاڭبالاپ، ۇلتتىق ءتىل بولدىپ قالۋى – قاشاندا ماڭىزدى. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ويىمزشا، ءتىلدى جانە ونىڭ ءالىپبيىن كومپيۋتەرگە نەمەسە ءبىر ءتىلدىڭ الىپبيىنە بايلاپ-ماتاپ قويۋ دۇرىس ەمەس. ويتكەنى قاي ۇلت، مەيلى، كىمنىڭ ءالىپبيىن قابىلداسا دا، ءوزىنىڭ مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان تىلدىك زاندىلىقتارى بويىنشا، بارشا ادامزاتقا ورتاق دىبىستارمەن قاتار ءوزىنىڭ ءتول دىبىستارىن، وزىندىك دىبىس تىركەسىمدەرىن (سوزدەرىن) تاڭبالاۋ، جازۋ، وقۋ، ايتۋ ءۇشىن الادى. بۇل – تابيعي زاڭدىلىق.

قازاق جازۋى – قازاق ءۇشىن عانا كەرەك. قازاق ءسوزى اعىلشىن ارىپتەرىمەن جازىلسا، ونى اعىلشىندار ءتۇسىنىپ-وقيدى دەگەن – ناعىز الاڭعاسىرلىق. جانە ۇلتتىق دىبىستاردىڭ اعىلشىنشا، ورىسشا، شۇرشىتشە ت.ب. تاڭبالانۋى ءتىل ۇيرەنۋگە كومەكتەسەدى دەگەن دە «بىرەۋلەردىڭ بالالىق اۋىرۋى». ازداپ سەپتىگى بار بولسا، بار شىعار، بىراق سونشالىقتى كۇشتى ەمەس. ماسەلەن، قازاق مەكتەبىندە وقىعانداردىڭ بارلىعى – كيريلل الىپبيىمەن ءبىلىم الىپ ءوستى، بىراق سولاردىڭ بارشاسى ورىس تىلىندە ساۋاتتى سويلەي، اسىرەسە جازا الا ما؟ ەگەر ورىسشا ءبىرشاما جاقسى بىلەتىندەرى بولسا، سولارعا كيريلل ارپىنە نەگىزدەلگەن «ورىس-قازاق ءالىپبيى» عانا كومەكتەستى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز با؟

سوندىقتان دا اعىلشىن جانە تاعى باسقا دا كوپتەگەن تىلدەردە جوق، بىراق قازاق (تۇركى) تىل(دەر)ىندە بار، ولاردىڭ سول ءتول دىبىستارىن وزىنشە تاڭبالاپ، لاتىنشا نەگىزدى ءتول ءالىپبي قۇراستىرۋ قازاق ءۇشىن عانا قاجەت. اتاپ وتەتىن جايت – قازاق ءتىلىنىڭ 1929 جىلعى لاتىنشا الىپبيىندە جانە قىتاي قازاقتارىنىڭ 1965-1982 جىلدار ارالىعىندا قولدانعان لاتىنشا الىپبيىندە بۇل ماسەلە، نەگىزىنەن، ءىشىنارا ەسكەرىلگەن. مىسالى، «ءا»، «ءو»، «ع»، «ڭ»، «ى» دىبىستارىنا ارنايى ارىپتەر بەرىلگەن. ەسكەرتۋ: كريلدەگى قازاقتىڭ «ى» ءارپى مەن ورىستىڭ «ى (ىي)» ءارپى – ەكى ءتۇرلى دىبىستىڭ (فونەمانىڭ) تاڭباسى. «ۋ» ءارپى دە سولاي.

ءوزىمىزدىڭ وسى ۋاجدەمەمىزدى (موتيۆاتسيا) العا تارتا وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا نەگىزدى بولاشاق الىپبيىندە ونىڭ ءتول دىبىستارى بىلايشا تاڭبالانسا، قالاي بولار ەكەن دەگەن ۇسىنىسىمىز بار: ءا -ءا، ع -f ، ق - q, ڭ – ŋ نەمەسە ng, ءو - ءو، ۇ - ۇ، ءۇ - ءۇ، ى – y, ءى - .

بۇلاردىڭ ءبىرازى – قازىرگى كيريلشە الىپبيىمىزدە بولعانىمەن، كيريلدىك ارىپتەر ء(ا، ءو، ۇ، ءۇ) ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىنىڭ ەرەكشە تاڭبالارى. كيريل ارىپتەرىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالاۋعا مۇمكىندىگى بولماي قالعان سوڭ، كەزىندە 1940 جىلدارى پروفەسسور س. امانجولوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن كيريلشە جۇيەگە ەنگىزىلگەن بولاتىن.

ەندى اعىلشىن ءتىلى ارىپتەرى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالاۋعا قابىلەتسىز بولىپ وتىر.

ءبىز  قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ءالىپبيىن قۇراستىرۋدا دا كوپ نەمەسە ەكى پوليارلى ساياسات ۇستانساق، قايتەدى؟ ءبارىبىر ورىس دىبىستارىنا دا ارىپتەر بەرمەكشى  بولىپ وتىرمىز عوي! كيريلشە الىپبيىمىزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن ء(ا، ءو، ۇ، ءۇ) تاڭبالاعان ارىپتەرىمىزدى دە ساقتاپ قالىپ، اعىلشىننىڭ دا، ورىستىڭ دا كوڭىلىنەن شىعاتىنداي جول تاۋىپ كەتسەك، ءسويتىپ، وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي، امان-ەسەن «بولاشاققا رۋحاني قادام» جاساي الاتىن شىعارمىز!

قورىتا كەلە ايتارىمىز، كيريلشەدەگى ءتىلىمىزدىڭ ءتول دىبىستارىن وزگەشە تاڭبالايتىن ارىپتەرىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، لاتىنشا نەگىزدى جاڭا ءالىپبي قۇراستىرساق، ەرەسەكتەر جاڭا جازۋدى وڭايىراق يگەرەر ەدى. سەبەبى ءالىپبي اۋىستىرعاندا ەڭ الدىمەن زارداپ شەگەتىندەر – كيريلل جازۋىنا ۇيرەنىپ قالعاندار. ال جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى جازۋمەن تاربيەلەنىپ وسەتىن جاس ۇرپاق بۇرىنعى جازۋىمىزداعى كۇللى جازبا دۇنيەلەرىمىزدى ءبىرشاما ەركىن وقىپ-تۇسىنە الار ەدى.

يسحان بەيبىت جالەلۇلى، ف.ع.ك،. دوتسەنت

Abai.kz