Saryrqanyng shyghys bóligindegi tau jotasy Shynghystau, onyng eng biyik jeri Múnal shyny dep atalady. Tau soltýstik-batystan ontýstik-shyghysqa qaray sozylghan. Shyghys Qazaqstan oblysynyng Abay, Ayagóz audandary aumaghynda. Qazaq shejiresi búl taudyng atauy әigili Shynghys hannyng qúrmetine qoyylghanyn aitady. 1206 jyly Temir  handy qazaqtyng on eki bii Qaztaudyng basyna aq kiyizge kóterip alyp shyghyp, Temirding de, onyng han degen lauazymyn da, taudyng da attaryn ózgertip  Temirdi Shynghys, han degen lauazymyn Qaghan, sol siyaqty taudyng da atyn Shynghystau dep ózgertip, osy taudyng eng biyik shynyn Shynghys hannyng atalarynyng qúrmetine Múnal shyny dep ataghan bolatyn. Shynghys hannyng tegi qazaq ekendigine búdan artyq qanday dәlel kerek.

Kýni býginge deyin býkil әlemning til men tarih ghylymdary  «Shynghys» han esimi atauynyng ne maghyna beretinin tiyanaqty týsindirip, bir tújyrymgha toqtay almay keledi. Tarihshylar Shynghyshan esimining dýniyege keluin tarihyn bylaysha suretteydi:

1. «Maghan (Kókeshige) Tәniriden isharat boldy. Temuchiynghe bar, elge, halyqqa «búl kýnnen

song Temuchin demesin, Shynyz desin, jer jýzining patshalyghyn Shynyzgha, onyng balalary men túqymyna berdim» dep aitty» dedi. «Shynnyn» maghynasy úlyq jәne qatty degen bolar, yz – onyng kópshesi» (Ábilghazy «Týrik shejiresi» enbek 1662-1663 jyldary jazylghan).

Uәj: Qazaqta ejelden biyik taulargha úly túlghalardyng esimin qoyatyn dәstýr bar. «Úly», «úlyq» degen sózder sinonim retinde qoldanyla beredi. Mysaly, úly túlgha (úlyq), biyik túlgha,  Úly-tau, biyik tau. Al, qatty degenge kelsek, Shynnyng tastan túratynyn, sol tastyng qatty ekenin menzegeni dep týsingenimiz dúrys. Mysaly: tastay qatty, tastanda qatty (Tastemir).  Búl jerde tarihshy-ghalymdar kóp eskere bermeytin taghy bir  sebep bar. Ol úly túlghalargha Ata men Analarynyng «azan shaqyryp» qoyghan esimderinen de basqa laqap (maqtau) esim beriletini. Atamyz Temirge Shynghys qaghan esimi  osylay berildi.  Alashqa – As, Alshyn; Alshyngha – Kókbóri;  Alyp er Tobyshqa – Arystan;  Qoja Ahmet Iassauiyge – Qazireti Súltan; Búmyn qaghangha – El han; Múhammed hangha – Orys han; Beybars atamyzgha - Al (Alshyn) Zahiyr; Ábilmansýrge – Abylay, Erasylgha – Qabanbay, Ibragimge - Abay degen laqap at berilgenin eske alynyz. Al, ekinshi buyndaghy «yzgha» kelsek, «y» men «i» dybys-tanbasy bir topqa jatady. Búl jaghdayda Shynyz - Shynnyng (Shynnyng (Aqiqattyn)) izi degen maghyna berip túr. «Kópshesi» degende osy aitylghangha әbden keledi. Mysaly, yza bolu (úlghaiy, ashudyng shegi), yzghyryq (jelding kýshengi), yzghynday bolu (kóbey) t.t.

2. «Bәri ony Chingiz (Shynghys) dep úlyqtady, sebebi búl sóz Túran tilinde Patshalardyn

Patshasy degendi bildiretin edi» (Hondemir Giyas-ad-din (1475-1536) «Mongholdar tarihy» SPb, 1834, 18-bet).

Uәj: Atam qazaqtyng sózdik qorynda bir úghymnyng birneshe ataulary bola beredi. Mysaly, aghashty jer, qalyng aghash, orman, toghay degen siyaqty. Búlda sonday.

3. «Shynghys han patshalardyng patshasy bolady. Mogol tilimen jәne Kókjut Tәniri sonday at qoydy. Barsha úlyqtar ol maghynany qabyl qyldy» (Qadyrghaly Jalayyr («Shejireler jinaghy» 1602 j.).

Uәj: Óte dúrys tújyrym. Temirge handardyng hany bolghasyn lauazymyn Qaghan (barlyq handardyng aghasy), soghan sәikes Shynghys degen maqtau (laqap) esim berildi.

4. «Shashu toyynda tatardyng Tómýchiynin alyp kelgende tudy dep, temir besikke bólep, Tómýchin dep ataghan jóni osy eken. Shynghys qaghan tuyp, jeti kýn ótkennen keyin, múhit aralynyng ishinde bir qaraltym qús, kýr qara tastyng ýstinen kýn baghytymen ainalyp, ýsh kýn boyy shaqyrady...

«Sol qaraltym qús týnlikke qonyp,

«Shynghys, Shynghys!» dep shaqyrady.

Sol qústyng dauysy shyqqan sebepten,

Shynghys qaghan dep ataghan» («Altan Tobysh» 47-bet).

Uәj: Tarihy derekterde Temirshige Shynghys esimi 1206 jylghy Qúryltayda berilgeni  aitylady. Biz búdan qazaqtyng rulyq shejiresining tilin biletin jandargha arnalghan qúpiyaly aqparat kózin kóremiz. Mysaly:

«Tatardyng Tómýchiynin alyp kelgende tudy dep, sonyng qúrmetine sol esim berildi» deydi. Demek, ekeuining arghy tegi bir halyq. Áytpese, onday qúrmet kórsetilmes edi. Biz búdan jaulasyp jatyrsa da, tatar men múnaldyng tegi bir halyq ekenin kóremiz. Avtordyng bizge aitayyn degeni de osy bolsa kerek. Endi osynyng ýstine Tatardyng sóz týbiri «At, Ata» ekendigin qosynyz.

«Temir besikke bóleu» - Temirdi alghash oilap tauyp, ony «qamyrday iylegen» Qazaqtyng Alshyn ruy degendi bildirip túr.

«Múhit aralynyn  ishi» - ejelde týrkiler araldy «Ada» dep ataghan. «Ada» degen aral atauy Manghystaudaghy Qazaq mýiisinde kýni býginde de bar. Al, Múhittyng túbiri «Úq», yaghny Núq payghambar atamyzdyng esimin beredi.

«Múhit aralynyng ishinde bir qaraltym qús» - jer betindegi barlyq qaralardyng týbi de Manghystaudaghy Týpqaraghannan (Qaraghantýpten, Qaraghantýbekten), yaghny Qaralardyng shyqqan týbinen alady. Al, «qúsqa» kelsek, osy jerde «Qússhy qorymy» kýni býginde de bar. Demek, «qaraltym qústyn» maghynasy osy.

«Bir qaraltym qús, kýr qara tastyng ýstinen kýn baghytymen ainalyp, ýsh kýn boyy shaqyrady...» - Shynghys esimining shyghu tegi Manghystaudaghy Man Adaylargha qatystylyghy aiqyn menzelip túr. Sebebi, Qara tasty – Qaratau, Kýn baghytyn – Kýnshyghys, Ýsh kýndi Adaylardyng Saurandy ýsh ainaluymen sәikestendiruge әbden bolsa kerek.

5. «Shynghys» sózining ne maghyna beretini kezinde ghalymdar arasynda pikirtalas tudyryp, týrli boljamdardyng ómirge keluine sebep bolghanymen, pәtualy tújyrymyn tappaghany mәlim. Bizding payymdauymyzda: «Shynghys» sózi әu basta «shyn» jәne «ghyz» (kýsh) degen eki sózden qúralghan. Osyndaghy «shyn» – taudyng eng biyigi» deydi. (Q.Salgharin «Úly qaghanat» 382 bet).

Uәj: «Shyngha» jasaghan tújyrymyna tolyqtay kelisemiz. Al, «Ghyzdy» kýsh degen maghyna beredi degenin, «shyngha (biyikke)» balama retinde ghana qabyldaugha bolar. Jәne onyng ýstine Shynghys esimine jalghanyp túrghan «ghyz» emes «ghys».

Atam Qazaqtyng sóz jasau jýiesindegi dybys-tanbalyq ret boyynsha da búl sóz «G», «Gh», «K» jәne «Q» bolyp, tolyp, tolysqan jalghasyn tabady.

6. «1206 jyldyng kókteminde Onon ózenining bastauynda Úly  qúryltay Mongholiyanyng týpkir-týpkirinen jinalghan handar men noyandardyn, Shynghys hannyng jana jәne búrynghy jaqtastarynyng qúryltayy shaqyryldy. Jinalghandardyng tóbesinde, monghol әskerlerining qorghaushysy sýlde ruhynyng toghyz qúiryqty aq tuy jelbiredi. Ózining alghashqy sheshimderining birinde qúryltay Temýjindi – Shynghysty Mongholiya biyleushisi etip jariyalady, oghan han Shynghys dep at qoydy, nemese «ony imperator qyldy», delingen «Asyl sózderdin» qytay audarmasynda (I.Esenberliyn).

Uәj:  Olar búl jerde «Shynghys» degen sózding ózin imperator (úly biyleushi) degen maghyna beredi dep otyr. «Bilmegen adam «u» ishedi» degen osy. Alayda, balama maghynasy retinde qabyldaugha әbden bolady.

«Monghol әskerlerining qorghaushysy sýlde ruhynyng toghyz qúiryqty aq tuy jelbiredi» - Biz búl jerde de Shynghys hannyng tegi Qazaq ekenin aiqyn kóremiz. Shynghyshan qaghanaty tuynyng aq jәne onyng toghyz shashaqty bolatyn sebebi, Aq -  aqiqat pen agha bolsa,  toghyz sany Múnaldyng teteles aghasy Tobyshtardyng sandyq atauy. Tobysh pen toghyzdyng týbirles bolatyny osydan. Olar sonda óz aghalarynyng esimderin tu etip kóterip jýrgen bolyp túr.

Al, Biz aghalarymyzgha osynday qúrmet kórsete alyp jýrmiz be?

 7. «Shyng – qazaq tilinde taudyng úshar basy, úsharlyghy; ghys – kóne týrki tilinde (qazirgi qazaq tilinde «qiyas» týrinde saqtalghan) núr, sәule. Endeshe, búl esim «biyik, núr sәuleli han» degen maghyna beredi» deydi (13-b.). («Qazaq tilining týsindirme sózdiginde»: 1. Qiyas – Qighash, qiys. 2. Qisyq, búrys, bir qyryn. 3. Auysp. Qynyr, qyrsyq, qiqar» (Q.Daniyarov «Qazaqstannyng balama tarihy». Almaty: «Dayk-Press», 2008, 505-bet).

Uәj: «Núr, sәule» - balama sipaty retinde qabyldaugha әbden bolady. Alayda,  Qiyas sózining shyghu tegine baylanysty basqasha tújyrym úsynamyn. Sebebi, Qiyastyng týbiri «Qi, Qiya» -  bastauyn Qaz Adaydyng múnalynan órbiytin Qiyan (kópshesi Qiyat) ruynan alady. Qiyan men Qiyattyng týbiri Qiya. Manghystaudaghy eng tereng oipattyng Qaraqiya atanatyny osydan. Ary qaray sóz týbirimen qualasaq, Qiyanyng týbiri «IYә». IYә, Iә kәdimgi Aziya degenimizdegi ekinshi buynda túrghan «Iә (Iya)». Al birinshi buynda túrghan «Azdyn» Qaz ben Qazaqtyng sóz týbiri ekendigine kimnin, qanday dauy bar. Mine sóz týbirleri osylay sóileydi jәne eshqashan janylyspaydy.

Tarih taghlymy: Sóz týbiri (óz týbi, óz Atasy) eshqashan janylyspaydy. Janylysatyn adamdardyng sanasy, yaghny bilim dengeyleri men aqyly ghana.

8. «Álemdi dýr silkindirgen úly han aldymen ózin shyghystyng biyleushisi – Shyghys han dep atady. Shyghys han sózi birte-birte әbden qúlaghymyzgha singen Shynghyshan sózi bolyp ózgergen».  (Q.Zakiriyanov «Shynghys hannyng týrkilik ghúmyrnamasy». 268 bet).

Uәj: «aldymen ózin shyghystyng biyleushisi – Shyghys han dep atady» degenge esh kelisuge bolmaydy. Oghan «Shynghys» degen laqap (maqtau) esimdi halyq berdi. Ejelde laqap esim úly túlghalargha tek qana osylay berilgen. Keyinnen orys patshalyghyn qúlatqan evreylik-bolishevikter laqap esimdi ózderi tandap alyp, qazaqtyng búl jaqsy qaghidasynyng mәnin joyyp,  qoldanystan shyghardy.

1206 jylghy qúryltaygha deyin Shynghys han shyghysyndaghy mәnjýrlerdi de, koreylerdi de baghyndyrghan joq edi. Alayda, Shyghys pen Shynghystyng sinonim ekenine toqtaghanymyz dúrys bolar. Sebebi, shyghysyng bolmasa, týstiging men batysynda bolmaghan bolar edi.

9. «Shynghys» sózi turaly «1910 jyly Qazanda shaghatay tilinde basylghan «Tauarih hamsa» degen kitapta «Temýjindi soghys ghylymy tәsiline qarap, parsysha «Jyng ankiyz» (jihanger) – jiyngyz – Shynghys» dep atady delingen. Osy týsinik dúrys boluy mýmkin» («Mongholdyng qúpiya shejiresinin» M.Súltanyaev audarmasy. 63-bet).

Uәj: Búl jaghdayda 1206 jylghy Qúryltaygha jinalghan  qazaq rularynyng bәri jappay parsysha sóilegen bolyp shyghady emes pe!? Meninshe múnday tújyrym jasap, jazu týgili, oilaudyng ózi bilimsizdik. Sebebi, Shynghysty han kótergen 40-qa juyq ru-taypalardyng bәri kýni býginde de qazaq halqynyng qúramynda.

10. «Osy shejireni («Tauarih Hamsany») audaryp,  «Shynghys» degen sózge týsinik bergen Mongholiyanyng til ghylymynyng doktory  D.Serinsodnym «Osy týsinik dúrys boluy mýmkin» dep jazypty.

Uәj: «Apama jezdem say» bolyp shyqqan. Demek, búl qazirgi Mongholiyanyng Shynghyshan babamyzgha tektik qatysy joq degen sóz.

11. «Qúryltayda ony taqqa otyrghyzyp, Shynghyshan» degen úly ataq berildi. Búl ataqty bekitken Kókóshi boldy... Onyng aty Tóbe-Tәniri bolatyn. «Shyn» degenning maghynasy – kýshti, myqty, al «Shynghys» - osynyng Qara Qytaydyng úly biyleushilerining ataghy bolghan gurhan sózimen maghynalas kópshe týri, basqasha aitqanda úly da myqty biyleushi» (Rashiyd-ad-diyn).

Uәj: «Qúryltayda ony taqqa otyrghyzyp, Shynghyshan» degen úly ataq berildi» - deydi. Dúrysy «Qúryltay taqqa otyrghyzdy» emes, Qúryltayda halyq Temirdi han saylap, han kóterdi bolady. Búl eng basyndaghy Múnal dalasynda (qazirgi Mongholiyada)  bolghan oqigha. Al, oghan Qúryltaymen ekinshi ret qaghan (barlyq handardyng aghasy) degen eng úly lauazym berilip, Shynghys degen laqap (maqtau) atty enshilegen jer qazirgi qazaq dalasyndaghy Saryarqanyng tósindegi Qaztau. Sol jerde Qaztaudyng da aty Shynghystau bolyp ózgertiledi. Sonymen qatar, Shynghystaudyng eng biyik shyny «Múnal shyny» dep atalady. Biz ol jayly әngimemizding basynda aitqanbyz.

«Búl ataqty bekitken Kókóshi boldy... Onyng aty Tóbe-Tәniri bolatyn» - Biz búdan Shynghysty han (qaghan) kótergenderding Tәnir dininde bolghanyn kóremiz. Kónekóz qariyalar kýni býginde de «O, Qúdayym!» men «O, Tәnirimdi» qatar qoldanyp jýrgen joq pa!?

«Shyn» degenning maghynasy – kýshti, myqty» - tek qana balama maghynasy retinde qabyldaugha bolady. «Shynnyn» tikeley maghynasy olay emes. Oghan keyin arnayy toqtalatyn bolamyz.

«Al «Shynghys» - osynyng Qara Qytaydyng úly biyleushilerining ataghy bolghan gurhan sózimen maghynalas kópshe týri, basqasha aitqanda úly da myqty biyleushi» - Úly da myqty biyleushi degenine tolyqtay kelisuge bolady.

12. Qytaylyq Chjao Hunnyng mәlimetteri boyynsha, «Shynghys» - «Tyansy» - aspan sharapaty nemese «aspanmen sharapattalghan», al «imperator Shynghys»-biyleushi, memleketting negizin salushy delingen. Temýjinning han kóterilui men «Shynghys» ataghyn iyelenui shamandyq salttar boyynsha shaman Kókóshining basshylyghymen iske asty. Osyghan baylanysty «Shynghys» degen ataq keyde kóne tatar-monghol ruhy – tәnirlerding birining atauy dep te týsindiriledi.

Uәj: Biz búl mәlimetten «Shynghys» esimining Tәnir dinine qatysty ekenin kóremiz. Manghystaudyng qyrynda (Ýstirtinde, Ýstingi júrtynda) Shyng degen tau biyigining boluy osy aitylghan sózding rastyghyn aighaqtasa kerek. Áytpese, Qashaghan jyrau «Shynghystay bolyp Shyng da ótken» dep jyrlamaghan bolar edi. («Jyr-dariya». 138 bet).

13. Tanymal mongholtanushy D.Banzarov monghol jazbalarynan qajylar ruhy – Shynghys-tәnirding bar boluy turaly estelikter kezdestirgen.

Uәj: Eshbir halyq jalghan estelikterdi este saqtamaydy.

14. «Temýjin iyelengen» Shynghys atauynyng maghynasyna týsinik beru óte qiyn. Búl ataqty Temýjin sol kezderdegi monghol baqsytanushylary bas iygen jarqyn ruhtyng atynyng qúrmetin alghan degen joramal jasaugha bolady. Sonymen qatar, kóbi Temýjindi aspannyng ózi tandady dep sanauy búghan týsinik, Temýjinning ózi de onyng taghdyryna «Mәngilik aspannyn» aralasqanyna kóp bas auyrtqan bolsa kerek. Qazirgi kezdegi týsinikke qaraghanda «Shynghys» sózi týrikting «tengis» sózinen shyghyp, «teniz», múhiyt, al «Shynghyshan» degen sóz «múhittin, jer-sudyng iyesi» degen maghyna berdi degen kózqaras qalyptasqan» (Akademik B.Ya. Vladimirsov «Shynghyshan әlem silkindirushisi» 55-56 better).

Uәj: «Shynghys» atauynyng maghynasyna týsinik beru óte qiyn» deydi. Ózgeler ýshin әriyne qiyn. Al, «Shynghyshanday úly túlghany dýniyege әkelip, sol qaghanattyng qarashanyraghyn ústap otyrghan qazaq halqy ýshin onyng týkte qiynshylyghy joq. Mening myna saraptamam osy aitylghandardyng aiday aighaghy bolmaq.

Ózi akademik bola túra shyng men tenizding arajigin ajyratugha da bilimi jetpegen.

15. «Chingiyz» (Chingiys, Hingiys) sózining maghynasy әlige deyin anyqtalghan joq. Shyghystanushylardyng oiynsha ol týrik-monghol sózi, teniz, múhit dep, «han – múhiyt», «Álem – biyleushisi», «Álemdik – han» degendi bildiredi» (tarihshy-ghalym, professor Túrsyn Súltanov «Podnyatye na beloy koshme, Hany kazahskih stepey» Astana – 2006, 12 bet).

Uәj: Búl da «Apama jezdem saydyn» keri. Atam Qazaqtyng rulyq shejiresin basshylyqqa alyp, aqyn-jyraularymyzdyng shejire-dastandaryn, qanatty asyl sózderin zerttegen de   mynaday tújyrym jasamaghan bolar edi. Ózi qazaq bola túra qazaqtyng qarapayym ghana  «Shyn» degen sózining maghynasyna týsinik bere almay, «astyndaghy atyn alty ay izdeu»  tarihshy-ghalym, professor ýshin keshirilmes kemshilik deuge әbden bolar.

Biz búl ghalymnyng tújyrymynan Qazaqstan tarih ghylymynyng Qazaqtyng shynayy tarihynan qanshalyqty alshaqtap, aidalagha qanghyp ketkenin aiqyn kórip otyrmyz.

16. «1189 jyly taypalar kósemderi oghan «Shynghys» ataghyn berip, han saylady. «Shynghys» - «teniz, múhiyt» «Teniz» degendi bildiredi. Sonda «Shynghyshan» tenizdey shalqar aumaqtyng iyesi degen bolyp shyghady. (Qazaqstan tarihy 1 tom. 296 bet).

Uәj: «Apama jezdem say». Jat júrttyng tarihshylary ne aitsa sony qaytalaghan. Óz tughan elining tarihyn óz sózimen zerttep tújyrym jasaugha sanalary, yaghny aqyldary men bilimderi jetpegen.

Demek, Bizding myna jaghdayymyzda Qazaqstannyng til men tarih ghylymyna týbegeyli reforma qajet. Qazaqty últ retinde de, memleket retinde de mensinbegendikten memlekettik tildi mengermegen, shet el ne aitsa sony qúp kóretin «lәppay, bilgishterge» búl salagha degen kózqarastarynyzdan óz erikterinizben bas tartugha kenes beremiz.  Sebebi, sizding shynayy ómirbayanynyzdy ózinizden basqa eshkim jaza almaydy. Búl da tap sonday dýniye. Qazaqtyng shynayy tarihyn ózderinen basqa eshkim jaza almaydy.

17. 1206 jylghy Shynghys qaghannyng el tanbasynda tómendegidey sózder oiylyp jazylghan. Onda: «Kókte tәnir, jerde qaghan bar. Álem iyesining tanba móri» (Erenjan Qara-Davan, Chirgis – haan kak polkovodes y ego naslediye. A-A, 1991, 19 bet).

Uәj: Shynghys qaghannyng óz sózi. Mine, naghyz qazaqtyng óz sózi. Qysqa da núsqa. Bir auyz sózge bәrin sighyzghan. Osy sózdi bizge jetkizgeni ýshin Qara-Davangha alghystan basqa aitarymyz joq.

Jaraydy. Osymen dogharayyn. Áytpese, «tiyse terekke, tiymese bútaqqa» degendey boljamdardy  әli de kóptep jalghastyra beruge әbden bolady.

Ózderiniz kórip otyrghanday, orys tildi Qazaqstan biyligine tәueldi til men tarih ghylymy «shyng (taudyng eng biyiktik shyny)» men «tenizdi (sudy)» ajyrata almaytyn jaghdaygha jetken.

Shyndyghy, «Shynghys» sózining týbiri «Shyn» degen sóz «taudyng eng biyik shyny, yaghny eng úly biyiktik» degen maghyna beredi. Mysaly, men taudyng eng biyik shynyna shyqtym.

«Qúmnan zyryldap ótedi.

Qúmnyng arghy sheti shyng edi.

Shyngha taman jetedi.

Shynnyng shyqty basyna...

Shyng jaghalap jýredi.

...Biyik tau men shyndary.

...Qaramaya shyndary». (Qyrymnyng qyryq batyry 27 bet).

«Aqyn Shәitim Múnaytpasúly – Shyng dep atalatyn Ýstirtting Aral tenizi betindegi biyigin jaylaghan belgili aqynnyng biri» (Beyneu (tarihiy-tanymdyq әngimeler) Almaty-2003 42 bet).

«Shyn» - eng joghary biyiktik, Qazaq dalasynyng bir púshpaghy Manghystauda dýniyege kelgen. Onyng toponomikalyq aighaqtamasy Ýstirtting Aral tenizi betindegi eng biyik jerding «Shyn» dep ataluy bolyp tabylady.

Ejelgi jazbalardyng bәrinde, qasiyetti Qúran-Kәrimde de Úly Jaratushy - Allanyng adam balasyna ayan beretin jerining atauy Sinay tauy delinedi.  Sóz týbiri Sin (Syn). Qazaqta osy týbirden Syn, Syndy, Synay, Syntas, Synghyrlau, Shyn, Shyndyq (Aqiqat), Shyn, Shynyrau, Shyndau, shyndalu, shyndaushy (temirdi) degen úghymdar tuyndaydy. Bәrinde de sóz týbiri Syn, Shyn, Shyn. Búlardyng bәri sinonim sózder. Qazaqtyng ejelgi  «Syna» jazbasy solardan qaldy. Olardyng eng alghashqy ghúmyr keshken jerleri Manghystaudyng qyry, yaghny Ýstirti (Ýstingi júrty). Ol jerde qazir Manghystaudyng qara oiynan Ýstirtke  kóteriler  jerde Syndy asuy, Syndy tauy jәne osy attas qúdyq bar. Osy qyrdyng bir biyik jeri joghary da aitqanymday, kýni býginde de «Shyn» dep atalady. Mine Alshyn atauynyng shyghu tegi. Búl jer Syndy tauyndaghy týieli auyl túrghyndarynyng Úly Jaratushy Allany alghash tanyghan jeri.  Ol jerde kýni býginde de Qaratýie - Man ata degen tau atauy bar.

«Shynghys han Ali-Temirdjy tatar hany bolghanda Shyghys jәne Soltýstik elderine iyelik etti» (Ennuveyry (1279-1333 j.j.) arap tarihshysy). Biz búl derektegi «Al» degen týbir sózden  Shynghys hannyng tegi Alshyn, al esimi Temirshi ekenin aiqyn kóremiz.

Shynghys hangha qatysty audarma shejirelerding bәri onyng Ata-Anasynyng «Azan shaqyryp» qoyylghan  esimi Temýjin (Temuchiyn, Temujiyn, Temudjiyn, Tómýchin t.b.) bolghany aitylady:

«Qúpiya shejirede»: «Sol kezde Esýkey batyr Tatardyng Temýjin-Ýke, Qory-Búqa bastaghan tatarlaryn jaulap kelgende… Shynghys qaghan tuypty…. Tatardyng Temýjin-Ýkeni әkelgende tudy dep atyn Temýjin dep qoyghan mәni sol (77-b.)» delingen.

Tura osylay dep Rashid ad-Dinning «Jamiygh-at-Tauarihynda» da bayandalghan (I tom, 2-kitap, 75-b.).

«Shashu toyynda tatardyng Tómýchiynin alyp kelgende tudy dep, temir besikke bólep, Tómýchin dep ataghan jóni osy eken» delingen Lubsan Danzan 1628 jyly jazghan delinetin «Altyn topshy» kitabynda. 47 bet).

Uәj: Shynghys hannyng «azan shaqyrylyp» qoyylghan esimi Temýjin (Temuchiyn, Temujiyn, Temudjiyn, Tómýchiyn) emes ekendigin op-onay dәleldeuge bolady.  Sebebi, qazirgi «monghol» atanyp jýrgen  túnghús-mәnjýrlerde de, týrkilerde de múnday esim joq. Al, qazaqta Temir, Temirhan, Temirbi, Temirjan, Temirtas, Temirbek, Temirghali, Temirlan,  Óztemir, Shyntemir, Bektemir, Tastemir degen siyaqty temir metalyna qatysty esimder tolyp jatyr.

Shynghys hannyng «Azan shaqyrylyp» qoyylghan esimi Temirge qatysty ekendigi músylman tarihshylarynyng enbekterinde aiqyn kórsetilgen. Olar Shynghys hannyng ata-babasy jayly jauynan jenilis tapqan Qiyan (Qiyat) jәne Nýkiz (Nókis) eki adam azghana elin bastap, Altay tauynyng Erkine qon (Ergenekon) angharyn 450 jylday qonystanghany, keyinnen halqy anghargha simaghandyqtan taudyng temir keni mol túsyna kórik ornatyp, otpen balqytyp, taudan týser jol jasaghany aitylady. Shynghys hannyng ýlken úly, yaghny taq múrageri Joshy hannan taraghan Ábilghazy bahadýr han 1663 jyly jazghan «Týrik shejiresi» atty kitabynda múny bylaysha bayandaydy: «…taudan shyghatyn jol izdedi, tappady. Ishterinde bir temirshi bar edi, sol aitty: «Pәlen jerde bir temir keni bar, sony eritse, jol bolar edi». Ol jerdi baryp kórip, temirshining aitqanyn maqúldady. Ol elge otyn jәne kómir jinatty. Taudyng ken jerine aghash pen kómirdi ýiip, jetpis teriden kórik jasap, jetpis jerge qúrdy. Kórikti bәri birigip basty. Qúdaydyng qúdiretimen ot kýshti janghannan son, tau temir bolyp agha berdi… Sol shyqqan kýnin toy etip toylau mongholdyng dәstýrine ainaldy. Ol kýni bir kesek temirdi otqa salyp, qyzarghan kezde ony qyshqashpen ústap, tósting ýstine qoyyp, әueli hany, odan keyin bekteri balghamen úrar edi. Búl kýndi tar qapastan shyghyp, ata júrtyna kelgen kýnimiz dep qúrmet tútar edi ( 29-bet)».

Alshyndardyng temirdi «qamyrday iylegeni» ejelgi shejire-dastandardyng bәrinde aitylady. Qazaq shejiresinde temirshi – ústalardyng piri (ústazy) on segiz myng ghalamdy biylegen әigili Sýleymen patshanyng әkesi «Er Dәuit» delinedi. Qorqyt babanyng da,  Shynghys hannyng da tegi Qiyan (Qiyat) ruynan ekendigine de eshkim dau aitpaydy. Ol jayly auyzsha da, jazbasha da aiqyn jazylghan.

Al, ekinshi buyndaghy «ghys» jalghaulyghynan, sóz basy bolyp jana sóz jasalmaydy. «G,Gh,K,Q» degen toptaghy «Gh»-ny Q» men auystyrghanda ghana búl sózden «Qys» degen jana sóz tuyndaydy. Osyghan oray Atam qazaqtyng sóz jasau qaghidasynda «gh» men «q» dybysy sóz ýndestigine oray auystyrylyp qoldanyla beredi. Mysaly, Manghystau – Manqystau, Shynghystau - Shynghystau degen siyaqty. Biz búl sóz tirkesterinen Manghystau men Shynghystaudyng sinonim ekenin kóremiz.

Qystyng sóz týbiri (óz týbi) – «Ys». Soghan sәikes, Qys jәne yssy degen úghymdardyng da – sóz týbiri osy. Búl jalpy aua rayynyng ystyq jәne suyq kezenining eng biyik shyny. Úzaq janghan ottan da «ys» qalady. Mysaly, oshaqtyng múrjasynda.

Yssy (ystyq) – Anannyng ystyq qúshaghy. Kýnning jyluy men ystyghy, Allanyng meyirimi, yaghny barlyq dýniyening shyrqau shyny.

Qazaqta osy «ys» týbirinen tuyndaytyn «pysy basty» degen sóz bar. Mine osy bir auyz sóz bizge býkil әlem tarihyn aina-qatesiz sóiletip bere alady.

Qazaqtyng 30 dybys-tanbaly Álippesining 1 men 14 rettik sanyn qúraytyn «Al» degen buyn sóz ben «Alpys» degen san atauynyng qalay sóileytinin taldap kóreyik:

Al (Alghy, Alghashqy, Aldynghy);

Alghy (ru atauy, Adaydyng ejelgi úrany, ejelgi shejire-dastandarda Alghidyng dalasy, Alghidyng tauy, Alghidyng ala shóli t.t. bolyp kezdesedi, Alghy ruy qazirgi Orta jýz Qonyrattyng qúramynda);

Alasha (ru, Alshynnan taraytyn on eki Ata Bayúlynyng bir balasy);

Alash (Qazaq pen Alash sinoniym. Aqiqaty Alash qazaqtyng balasy. Alash qazaqtyng úrany (Úrangha shyghu ýshin úrangha shygharatyn eli boluy kerek). Alash júrty);

Alty Alash (Alashtyng ósip, ónip kóbenginen dýniyege kelgen Adam Atanyng altynshy buyn úrpaghy;

Balyqshy (Alty Alashtyng rulyq shejiredegi atauy, Adaydyng altynshy buyn úrpaghy);

Alshyn (Alash shyny (Shyn Alash), Alashtyng Allany tanyghan shyndyghy, Alashtyng (qazaqtyn) shyqqan shyny));

Alty - Alty sany Alashtyng (Balyqshynyn) sandyq atauy;

Alpys – Balyqshynyng on (Múnal-Monghol) eselengen sandyq atauy.

Bәrining «Al» degen bir týbirden bolatyny osydan. Alpys sany atauyndaghy «ys» pen «pys» degen týbirden payda bolghan, «pysy basty» degen úghym osylay dýniyege keldi.

Atamyzdyng laqap (maqtau) esimining qúramyndaghy «Shyng (Shyn)» jәne «Ghys (Qys)» degen eki buynnyng tolyq maghynalary osy. Búl Shynghys qaghan Alshyn-Kókbórinin, yaghny Qazaq halqynyng tól úrpaghy jәne búl úghymdardyng bastau alghan jeri Manghystau, al Shynghystau onyng jalghasy   degen sóz.

Tau – «T» dybys-tanbasy sózding qay jerinde qoldanylsa da tolyp, tolysqan Ata, al, «Au – Aua Ana» degen maghyna beredi. Adam balasy ýshin ózin myna jaryq dýniyege әkelip, «qanattygha qaqtyrmay, túmsyqtygha shoqyttyrmay» tәrbiyelep ósirgen Anasynan jaqyn, Anasynan úly, Anasynan biyik úghym bar ma? Sol ýshin de, sol Anagha eng úly qúrmetin bildiru ýshin býtkil jer betindegi tastan jaratylghan biyiktikterding bәrin jalpylama ataumen Tau dep atady. Al, sol taulardyng әrqaysysyna, yaghny Ata men Ananyng Aq sýtin aqtaghandargha Taudyng atyn berdi. Shynghys qaghannyng qúrmetine Shynghystaudyng atyn beru sebebi osy. Býtkil jer betindegi taulardyng atauy osylay dýniyege keldi.

Al, Qaghangha kelsek, Qaghan da taza qazaq sózi – sóz týbiri Agha, ary qaray Qa (Qazaq, Qara (Qar (Aq) pen Qara), Agh (Aq, aqiqat), Agha jәne An (Ana) degen birikken sózderden túrady.

Qaghan (Q-agha-n) - barlyq handardyng aghasy, әlemdi biylegen eng úly han. Sóz qúramyndaghy Agha degen  týbir sózdin, Han degen sózding qaq ortasynda aishyqtalyp túruy tek qana osyny bildiredi. Qazaqta osynday sóz jasauy tek qana búl emes, búdan da ózge sózder jetkilikti. Mysaly, S-agha-q (Saq agha, «Su aqpaytyn ba edi saghadan, sóz bastalmaytyn ba edi aghadan»), S-ada-q (Saq ata, qazaqtyng әigili qaruy Sadaqtyng avtory), S-ene-k (Saqtardyng Enesi) S-aba-q, (Saqtardyng Babasy), S-ana-q (Saq ana), Q-agha-z  (Qaz agha), Qabar (Q-aba-r) Qardyng (Aqiqattyn) apasy (qar men aq sinoniym), K-ólen-ke (Ólenning kókesi. «Óleng sózding patshasy» (Abay). Óleng mәngi sózben birge, kólenke mәngi adammen birge), Q-alma-q  (Alma tútas dýniyeni qaq jaryp, Adam Ata men Aua Anany újmaqtan quyp shyqty. Shejire-dastandardaghy qazaqtyng barlyq jaularynyng «qalmaq» dep jalpylama ataumen atalatynynyng syry osy) t.t. bolyp kete beredi.

Qaghan atauy óz bastauyn Manghystaudyng Týpqaraghan týbegindegi Qangha babadan (alqap, eldi meken, ejelgi qorym, qamal) alady. Qangha babanyng týp atauy Han agha. Býtkil jer betindegi eng alghashqy handyq qúrylghan jer osy. Qazaqtyng sóz jasau qaghidasynda eki sózden bir sóz jasaghanda, dybys ýndestigine sәikes ekinshi sózding birinshi dybysy, nemese birinshi sózding songhy dybysy týsip qalyp, qosylyp aitylady. Mysaly, By Aday – Biday, Qu Aday әke – Qúdayke, Ýstingi júrt – Ýstirt, Atamyzdyng júrty – Atajúrt, Sary agha – Sargha, Tory aighyr – Torayghyr, Tory at – Torat (Taurat), Man әke – Meke, Balyqshy Saq Ghún – Balasaghún, Saq agha – Sagha, Saq Ana – Sana, Qazyq júrt – Qazyghúrt, Ar apa – Arap, Qaz bir (Qaz pir) – Qazir, Býgingi kýn – Býgin, Oq pen qyz – Oghyz, Ada (Ata) men Ay – Aday, Tórdegi in (ýi) – Tórkin, Qoja Ahmet – Qojahmet, Ot Man (Otpan) – Otan, Qyz Man – Qyzan, Jeti ru – Jetru, Baryn auyl – Barnaul, Jary búlaq – Jarbúlaq, Jary kent – Jarkent, Jary tas – Jartas, Jary qúm – Jarqúm, Mandardyng qystauy – Manqystau t.t. bolyp kete beredi. Demek, han elding aghasy bolsa, Qaghan el men birge barlyq handardyng aghasy. Qazaq halqynyng óz handary men qaghandaryna Qúdayynday senip, aitqandaryn mýltiksiz oryndaytyndarynyng jәne olardyng aldynda «Han agha» dep qolyn keudesine qoyyp, bas iyip túratyndarynyng syry osy. Atam qazaqtyng óz hany men qaghandaryna qúrmet kórsetkenderi  sonshalyq olar otyratyn oryn taqty, altyn taq dep atap, bastaryna «taqiya» etip kiyip jýrgen. Al, olar óz kezeginde Áz әulie (qazaq) atasynyng esimi men Anasynyng atyn basyna kóterip,  әjesin Tәj dep atap bastaryna kiygen.  Qazaqtyng ata-babalarynan qalghan ejelgi qaghida da  inileri aghasyna qarsy shyghyp, betterinen alyp, jaghasyna jarmaspaghan. Qazaqta Allataghala degen eng úly da, asa qasterli úghym bar. Osy sózding qúramy Alla, Ata jәne Agha degen ýsh birikken sózden túrady jәne Al (alghy, aldynghy) sózi osy sóz qúramynda tórt ret qaytalanyp, osy ýsh úghymnyng ýsheuinde ortagha alyp túr. Sol ýshin de olardy Qas by (Kaspiy), Bas bi, Tau bi, Shynbi, Kópby dep ataghan.  Býtkil jer betinde Adam-adam bolghaly  múnday sóz jasau mәdeniyetine esh bir el jete almaghan.

Shynghys hangha ata-analarynyng «Azan shaqyryp» qoyghan esimi Temir. Biz múny onyng kóptegen úrpaqtarynyng osy esimdi iyemdengeninen de aiqyn kóre alamyz. Mysaly, (Qadyrghaly Jalayyrdyng «Shejireler jinaghy» boyynsha) Shynghys hannyng úrpaghynan: ýlken úly Joshynyng on ýshinshi úly Toqay Temir, al onyng úly Bay Temirding nemeresi Ken Temir; Joshynyng ózge úldarynan taraghan nemere-shóberelerining esimderi — Mónke Temir, Injil Temir, Toqtemir, Ilaq Temir, Bektemir, Týlektemir, Toqta Temir, Qútlyq Temir, Temirbay; Al Shynghystyng ekinshi úly Shaghatay úrpaqtarynyng ishinde Temir, Búqa Temir, Órik Temir, Ábil Temir, Qabyl Temir, Júldyz Temir, Belge Temir, Isa Temir, Bek Temir, Qútty Temir, Ayyq Temir, Toqatemir, Shegin Temir esimdileri bar. Ýkitay men Tóleden taraghan úrpaqtarda da Temir tekti esimdiler barshylyq.

«Temuchiyn» - sapaly temir jәne bolat degendi bildiredi. Mine osylaysha, Shynghys hannyng shyn aty Temuchin emes, Temir bolady» (Iokinf-Bichuriyn).

«Rashiyd-Ad-Dinning sózinshe, Mongholdar er adamnyng tegin anyqtau ýshin sózge «chin (shyn)» degen jalghau qosady. Osy jalghaudy alyp tastasaq onyng aty Temir-jelezo bolyp shyghady» (M.Tynyshbaev. «Istoriya kazahskogo naroda» 112-b.).  Shynynda da Temirshyn, Shyntemir, Shynbolat degen esimderden «shyndy» alyp tastasaq osy aitqanday bolyp shyghady. Jәne biz búl esimderding Alshyn atauyna baylanysty ekenin aiqyn kóremiz.

Shynghys han úrpaqtary arasynda, naqtylay aitqanda, Ýkitaydyng ekinshi úly Qútannyng balasynyng aty Shyntemir, altynshy úly Qadannyng nemerelerining ishinde de Shyntemir, Shynbolat esimdileri bar. Múnday esimder qazaqta jetip artylady.

Al, Temuchin (Temirshyn), Temirshi deytinderimiz de shyndyqtan kóp alshaq ketpeydi. Temirshing de, Shynghys ta temir metalyna qatysty. Tek birinshisi, Temirshing – «temirdi shyndaushy, ústa» degen sóz bolsa, ekinshi esimi, Shynghys ta temirshilerding tildik qoryndaghy sol, «shyn, shyndalghan» degen balama maghyna beredi.

Qazaqta «shy», «shi» degen jalghaular, kәsiby mamandyqty bildiredi. Mysaly, malshy (mal baghatyn adam), jylqyshy (jylqy baghatyn adam), qoyshy, jaushy, sholghynshy, sauynshy, qymyzshy, aspazshy, týieshi, eginshi, shópshi, jýrgizushi, temirshi (ústa), etikshi t.t. bolyp jalghasyp kete beredi.

«Tómór – temir, Tómórch (iyn) – ústa» («Monghol-qazaq tili sózdigi»).

Al, «N» dybys-tanbasy sózding qay jerinde qoldanylsa da Núq payghambar atamyzdyng esimin berip, balasy, úrpaghy degendi bildiredi. Mysaly, Sariyn, Altynsariyn, Núraliyn, Núrtaziyn, Mayliyn, Kariyn, Mamin t.t.

Shynghys sózining shyghu tegine kelsek, búl úghym Shyng (Shyn) jәne Qys (ghys) degen eki birikken sózderden túrady.  Múnda eki týbir sóz bar «yng (yn)» jәne «ys (is)».  Shyng – taudyng eng biyik jeri (shyny).  Shyn – sózding eng rasy, aqiqaty.

Al, Qys (Ghys) – búl Mandardyng qystauynan shyqty degen maghyna berip túr.

«Shynghys» sózining qazirgi mongholgha esh qatysy joq. Sebebi, Shynghystyng birinshi buynyndaghy «Shynnan - shyndalghan» degen sóz tuyndaydy, yaghny temirding shyndaluy degendi bildiredi. Rashiyd-Ad-Dinning «Shynnyng maghynasy – kýshti, qatty», Ábilghazynyn  «Shynnyn» maghynasy úlyq jәne qatty degen bolar» deuimen de sәikes keledi. Al qazirgi monghol tilinde múnday sóz joq. Ol tilde «shyndalu» – tujireh, al «temir shyndau» – tómór shireeh delinedi.

Qazaqtyng dybystyq tanbalary: 1.A,Á,E,   2.B,P,  3.G,Gh,K,Q,   4.D,T,   6.J,Z,   7.I,Y,Y,I,  8.L, 9.M,   10.N,N,   11.O,Ó,    12.R, 13.S,Sh,    14.Ý,Ú,U,  15.H.  bolyp, 15 topqa bólingen.  Qazaq Alyp biyining keremeti, barlyq tanbalar men buyndar osylay 15/15 bolyp belgili bir matematikalyq jýiege, yaghny Adam Atamyzdyng shejirelik jýiesine say ornalastyrylghan. Myna toptardyng basynda túrghany bastauy bolsa, sonynda túrghany sol buynnyng tolyp, tolysqan songhysy. Bir dybys-tanbadan túrghandary maghynasy ózgermeytinderi.

Shynghys degenimizdegi ekinshi buynnyng basynda túrghan «Gh» dybys-tanbasy osy kestening ýshinshi qatarynyng ekinshi buynynda (G,Gh,K,Q) ornalasqan. «G» - gaz (aua) dep Qaz-dyng negizin qalasa, «Gh» - Agha degen sózding jәne qimyl әreketting shyqqan shynyn bildirip túr.

Mysaly, osy ekinshi buynda túrghan «ghystan» - aghys (qimyl-әreket), baghys, kýnbaghys (ejelgi Kýnder (gýnder) salghan Ata-baba joly, baghyty), soghys (Atalar salghan Allanyng aq jolynan taymau ýshin), toghys (tolyp, tolysqan mýddelerding bir jerden shyghyp toghysuy), shyghys (bastau, kýnning shyghysy), Shynghys (shyn-ras, yaghny Allanyng Aq joly, Shynghys (Shyng – taudyng eng biyik shyny, balamasy adam balasynyng Allanyng Aq jolyn tanudaghy eng biyik sanasy),  sóz ortasynda Manghystau (Manghystau, yaghny Mandardyng qystauy), Shynghystau (Shynghystau) bolyp shyghady.  «Ghys-tyn» tolyq maghynasy osy. Qaztaudyng atyn ózgertip Shynghystau dep qonlarynyng da syry osy.

Qazaq ta «Ghys» birinshi buyngha qoyylyp sóz jasalmaydy. Qas biylerding bir auyz sózben tarih jazu keremeti de mine osynda.

Qazaqtyng rulyq shejiresinde Adamzattyng dýniyege kelui, eseiyi, kemeline kelui men tolyp tolysuy dybystyq tanbalar jәne sandarmen belgilenip bәri qatar óriledi. Sol ýshinde keyde bizder, sannyng ornyna 1-A, 2-Á, 3-B, 4-G, 5-Gh, 6-D, 7-E, 8-J, 9-Z, 10-I, 11-Y, 12-K, 13-Q, 14-L, 15-M, 16-N, 17-N, 18-O, 19-Ó, 20-P, 21-R, 22-S, 23-T, 24-Ý, 25-Ú, 26-U, 27-H, 28-Sh, 29-Y, 30-I  degen dybystyq tanbalaryn qoldanamyz.  Adamzattyng jetpis myng jyl ghúmyryndaghy eng alghashqy әlemdik úly derjava Qazaq qaghanaty  qoldanghan dybystyq 30 tanbacy osy. Búl 30 tanba әlem tarihyndaghy adamdardyn, rulardyn, taypalardyn, elderdin, handyqtardyng (memleketterdin), qaghanattardyng dýniyege kelu, yaghny ata tektik ret sanymen tolyqtay sәikes jasalghan. Biz Alyp by (Álippe) әleminde ómir sýrip kelemiz. Álipby – halyqaralyq jaghdayda týrli memleketterdin, últtardyng mәdeny qarym-qatynasyn jýzege asyratyn jәne olardyng shyqqan tegining rettik ornyn anyqtaytyn eng senimdi qúral.

«Ys» degen týbirding aldyna qoyylatyn dybystyq-tanbalardan Ghys (5), Qys (13), Mys (15), Pys (20), Rys (21), Tys (23) degen alty sóz ghana tuyndaydy. Ózderiniz kórip otyrghanday Bes degen bagha «ghys»-qa berilgen.

Al, Ad 1-6, Ada 1-6-1, Aday 1-6-1-11, Adam 1-6-1-15, Manghystau 15-1-16-5-29-23-1-22-26 bolsa, Shynghystau 28-29-17-5-29-22-1-22-26 bolyp, Adam Atanyng úrpaghy Man Ata, Shynghystau Manghystaudyng jalghasy ekendigi aiqyn kórinip túr.

Qazirgi ótemiz dep otyrghan Latyn Álippesi Ata tarihymyzdy osylay sóilete ala ma?

Osy jerde arnayy atap ótiluge tiyis jaghday, olardyng bәri sol zamanda týrki tilinde, yaghny qazirgi qazaqtyng Ana tilinde sóilegen. Sebebi, Kýn qaghany Móde b.z.d. 209 jyly qúrghan imperiyadan bergi 1500 jyl ishinde qazirgi Múnaliya (Mongholiya) aimaghynda qazaq etnosyn qúraghan kóptegen taypalar men rular ómir sýrgen. Býgingi kýni Kerilgen (Kerulen) ózenining arnasynan 25 shaqyrym jerdegi Shynghys hannyng jazghy jaylauy Avargada 1990 jyly qoyylghan eskertkishte Shynghys qaghan imperiyasynyng negizin qalaghan qyryqqa juyq qazaq taypasy men rularynyng tanbasy qashalghan.  Olar: arghyn, baghanaly, baltaly, shapyrashty, berish, oshaqty, jalayyr, taraqty, tama, tabyn, jappas, shekti, qanly, teleu, kerey, alasha, taz, ysty, aday, saryýisin, dulat, uaq, qonyrat, ramadan, altyn, kete, tórtqara, qarasaqal, jaghalbayly, sherkesh, siqym, alban, botbay, shymyr, matay jәne teristanbaly. Búl rulardyng barlyghy kýni býginde de Qazaq halqynyng qúramynda. Olar tilin ózgertipti degen derek esh jerde joq jәne bola da almaydy. Sebebi, kóshpeli halyqtyng tili eshbir elding tilimen budandasa almaydy.

 Shynghyshannyng ózi de, qaghanaty da ejelgi qazaqtar siyaqty bir ghana Tәnirge syiyndy.   «Múnaldyng Qúpiya shejiresinde» Shynghys hannyng ýsh ret «moynyna búrshaq salyp», Tәnirden tilek tilegeni aitylady. Manghystaudaghy ejelgi qorymdarda (mysaly Qaraman Ata, Shopan Ata, Shaqpaq Ata t.t.) Tәnirlik kires tanbaly zirattar kóptep kezdesedi. Tipti «Shaqpaq Ata» jer asty meshitining ózi de kires beynesinde salynghan.

Shynghyshan qaghanatynyng úrany Alash, tanbasy «Til» men «Jebe» boldy. Búl tanba Shynghys qaghannyng tughan jeri Múnaliyanyng (qazirgi Mongholiya) Avargada degen jerinde Shynghys hangha arnalyp qoyylghan obelskide tanbalanghan. Manghystau men Ýstirtte múnday tanbalar kezdespeytin birde-bir qorym joq dese de bolady.

Álemdegi eng ýlken qúrylyq Aziyany (Qaziyany, Qazaqiyany) mekendegen halyqtardyng Temirdi – Shynghys, Qaztaudy – Shynghystau, han degen lauazymyn – Qaghan dep ózgertulerining aqiqaty osy.

Sóz sonynda aitarym. Qazaqta «Erding eki sóilegeni ólgeni» degen maqal bar. Atalarymyz eki sóilemegen. Uәdesin jútpaghan. Sózding qadirin bilgen. Óz tarihyn bir auyz sózben jazghan. Orynymen aitylghan bir auyz sózge toqtaghan. Myna «Shynghys» degen jalghyz auyz sóz osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. «Tektiden tughan tekti», kóne kóz qariyalarymyzdan bilim «sarqytyn» ishken, Ata saltyn saqtaytyn  erlerimiz búl sózge toqtar, orys, arap, parsy, aghylshyn qytay t.t. tabynghan «Tegin bilmeytin teksiz, jeti atasyn bilmeytin jetesizder» taghy da jaghama jarmasar...

Biraq ondaylardyng mynany este saqtaghandary jón. Alyp biyimizdi (Álippemizdi) qayta-qayta auystyryp (bir ghasyrgha jetpeytin uaqyt ishinde ýshinshi ret auystyrylmaqshy), qazaq tarihynda bolyp kórmegen tәjriybe jasap sәbiylerimizdi balabaqshadan bastap ýsh tilde oqytyp, JOO-nan tarih sabaghyn alyp tastap qazaqty tili men tarihynan aiyrugha qansha jantalasqandarymen odan týk shyqpaydy. Sebebi, qazaqy ilim tek qana kitap arqyly emes, jýrek arqyly da jalghasady. Ol ilimning aty Tarihat joly, yaghny Sopylyq ilim. Búl ilim el arasynda Ar ilimi, Jan ilimi, Hal ilimi, Haq ilimi  dep te atala beredi. Jogharydaghy zertteu enbegimdi sol ilimning shapaghaty dep bilgeysizder.  Al, qazaqy jýrekterding soghysyn toqtatu bir Alladan bolmasa, adam balasynyng qolynan kelmeydi.

OSY JOLDARDY OQYGhAN BARShANYZGhA ÚLY JARATUShY ALLA IMAN BERGEY!

«Kim óz ýiin dúrys basqara alsa, ol memleketti de dúrys basqara alar, kim on adamgha óz sózin tyndata alsa, ol ýlken әskerge de basshylyq ete alar. Kim de kim ózindegi jaman qylyqtarynan arylsa, memleket qamyn oilay alar» (Shynghys qaghan ósiyetinen).

Múhambetkәrim Qojyrbayúly, Manghystau      

Abai.kz