Belgili jurnalist Ómirzaq Aqjigitting synshy (marqúm) Áshirbek Syghaydan 2005 jyly alghan «Men kimdi kóp synaymyn, sol adam mening eng jaqyn adamyma ainalady» atty súhbatyn Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandarynyng nazaryna úsynudy jón sanap otyrmyz. Súhbatta aitylghan jaylar әli de ózektiligin joghalta qoyghan joq. 

Abai.kz aqparattyq portaly 

Muzagha degen mahabbat

— Ásheke, ónerge keluinizding sebebi nede?

— Onyng sebebi mening boyymdaghy ónerge degen, onyng ishinde teatrgha degen qúshtarlyqta, mahabbatta. Mening miymda, jýregimde, qanymda, jalpy mening aghzamda qanday jaqsy qasiyet, talant, talap bolsa, sonyng bәri teatrgha qyzmet etuge degen sezimnen payda bolghan. Men mektepting 3-4-synybynan bastap әrtis bolamyn dep jýrdim. Maghan agha-jengelerim «au, sen jazushy bolmaysyng ba?» deytin. Óitkeni, men sol shamadan bastap gazet-jurnaldargha boratyp maqala jazatynmyn. Mektepte «tilshi bala» da atanghan jayym bar edi. Ákem men sheshem de jazushy bolghanymdy qalady. Men bolsam qúday auzyma salghanday «joq, men әrtis bolamyn, jazsam әrtisterding ómirin jazamyn, al, búl jazyp jýrgenim artyq bolmaydy» deytinim esimde. Qalalyq «Kentau pravdasy» degen gazetten bastap, oblystyq, respublikalyq basylymdargha jiberip jatamyn, azy jaryq kóredi, kóbine «kórkemdik dengeying sәl jetpey jatyr» degen sipatta jauaptar alamyn. Sóitip jýrip «әrtis bolamyn» degen sóz auzymnan týspeydi.

— Biraq, Kentauda teatr joq, óziniz ony kórgen joqsyz?

— Kórgen joqpyn. Tek jyl sayyn jazda Júmat Shanin atyndaghy oblystyq drama teatry gastrolige keledi. Qay uaqytta qoysa da baryp kóremin. Qoyylymdy qúr jibermeymin. Jәne ol kezdegi әrtister qanday edi desenizshi! Bәlkim, qazirgi әrtister oinap jatsa, mening ol ónerge qúmartu túrmaq qashuym da mýmkin. Ol әrtister qaytalanbaydy ghoy! Áubәkir Ordabaev, Raushan Bozjanova, Seyit Dosmaghanbetov, Qaly Dýisekov! Árqaysysy әr qiyrdan. Tógilip túrghan óner shetinen. Qoldarynda - dombyra, auyzdarynda - әn. Sol dýley kýshterding әseri maghan ýlken boldy dep oilaymyn. Býgin - iya sóz azabyn tartpaytyn, iya әreket azabyn bilmeytin, kýlekesh, ne bolsa sony әjua, keleke etetin, auyzdyng ainalasymen ghana júmys isteytin jymysqy әrtisterding zamany. Búrynghylar shyn kýletin, shyn jylaytyn, olar shyn kýlip, shyn jylaghan song kórermen de shyn jylap, shyn kýlip otyratyn. Ártister men kórermen arasynda ot tútanatyn, eki jaqty baylanys bolatyn. Býgingi kýni «әrtis shyn jylaugha, shyn kýluge bolmaydy, teatr degen tehnika, әrtisting tehnikasyn jetildiru qajet» deytin «teoriyasymaq» payda boldy. Men ony sandalbay sóz dep bilemin. Sening bauyryng ezilmey, jýreging jaralanbay, kók eting arshalanbay, alpys eki tamyryng tútas iyimey, róldi býkil aghzannan ótkizbey obraz jasaymyn deseng - halturagha jol bergenin. Shashynnyng úshynan bashpayynnyng basyna deyin teatr dep auyratyn bolsa, ony týsinetin bolsa ghana búl óner saghan jalynan ústatady. Býgin júrt nege teatrgha kóp barmaydy? Sebebi, әrtiske kórermen senbeydi.

— Sendire almaydy.

— Sendire almaydy! Jasandylyq kóp, kózboyaushylyq kóp. Erinning ainalasymen jýru, janardyng ainalasymen jylau. Ar jaghy úiyqtap jatyr. Selt etpeydi. Sezim – zil qara tas. Jan kýiip qalghan.

— Ony kórermen de bayqaydy.

— Áriyne! Ártis kórermendi qyzdyra almaydy. Kórermenning janyn auyrta almasang qaydaghy ózara baylanys? Ártis auzymen aiqaylaydy, sondyqtan kórermen ony qabyldamaydy. Sondyqtan esinep otyrady, jan-jaghymen sóilesip otyrady. Búrynghy jany aiqaylaytyn әrtister sahnamen kórermendi ghana emes, әleumetti aralastyryp jiberetin. Jeke keyipkerding múny tútas halyqtyng múnyna ainalatyn. Qazaq jigitinin, qyrghyz qyzynyn, ózbek ananyn, orys balanyng quanyshy men qayghysy býkil halyqtyng ortaq dýniyesi bolyp ketetin. Halyq sodan baryp sendey soghysatyn, sol keyipkerdey boludy armandaytyn. «Ah!» úratyn. Elikteytin. Nege bayaghy Kýlәshtardyng kózin kórgender solardy tamsanyp, auyzdarynan tastamaydy? Nege sol kezde teatrdyng esigin syndyryp kirushi edi júrt? Áriyne, onyng ekinshi jaghy da bar, ol kezde býgingidey kino, teledidar, diskoteka syqyldy tolyp jatqan óner týri joq edi. Biraq, basty mәsele Kýlәshtardyng shynayylyghynda!

— Biz operagha oralamyz. Ázirge súrarym - «tilshi bala» sekildi, «әrtis bala» atana aldynyz ba?

— Joq. Men 1965 jyly osynda әrtisting oquyna týskenimmen jazu óneri maghan bir kýn tynyshtyq bergen emes. Ony aitasyz, men Almatygha kelgen song ony búrynghydan da ýdettim. Gazet-jurnal degening tolyp jatyr, Qúdayym berdi de qaldy. Nәtiyjesinde 1967 jyly «Leninshil jas» gazetinde, býgingi «Jas Alash» qoy, «Ónerde әrkimning óz soqpaghy bar» degen kólemdi maqalam jaryq kórdi. Ýlken baspasózden kórindim. Sol kýnnen bastap mening synshylyq dәuirim bastaldy desem de bolady. Asanәli Áshimov, Farida Shәripova, Ánuarbek Moldabekov, Rayymbek Seyitmetov jәne basqalardyng jastyq shaghy mening izdenuimnin, zertteushiligimning alghashqy kezenine dóp keldi. Olar da jas tolqyn, men tipti jaspyn. Ras, olar menen on-on bes jas ýlken, biraq jazu ýshin ol ýlken aiyrma emes. Keybireuler әzildegen bolyp, «osylardan basqa eshkimdi bilmeysin» dep, múqatqylary da keldi. Olar jayly kóp jazghanym, bәrining әrtis bolyp-toluy mening kóz aldymda jýrip jatty, mening zamandasym boldy bәri, qalay jazbayyn?

— Siz búrynghy «alyptardyn» oiynyn da kórip óstiniz ghoy?

— IYә. Qallekiyden bastap olardyng bәrin kóru baqyty búiyrdy maghan. 2000 jyly Memlekettik syilyq alghan «Tolgham» atty kitabymda sol agha-apalarymnyng barlyghy turaly jazylghan. Sodan tilshi bala birte-birte synshylyqqa auysty. Meni dostarym әdeby syngha da kóp tartty. Tiling jaqsy, oilau jýien, auqymyng jaqsy, bizding synshylar kandidattyq qorghap alady da tastap ketedi deydi. Marqúm Saghat Áshimbaev әsirese kóp ýgittedi. Men «dramaturgiyany zerttep, taldaugha da atsalysyp jýrmin ghoy, ol әdebiyetke jatpay ma?» deymin. «Teatr taghlymy» degen kitabym dramaturgiya jayly. «Tolghamda» dramaturgiyagha 146 bet arnalghan. Men Múhtar Áuezovten bastap, Ghabit Mýsirepov, Sәken Jýnisov, Ákim Tarazi, Dulat Isabekov, Oralhan Bókeev, Iranbek Orazbaev, Baqqoja Múqaev jәne basqalarynyng shygharmalaryna resenziya jazdym. Osynyng ózi az jýk pe maghan? Dramaturgiya – birinshi, teatr – ekinshi. Piesa - әdebiyetting janry, ony әdebiyetshiler zertteui qajet. Spektakli — teatrdyng tuyndysy. Endeshe men ózimdi әdebiyet synshysymyn dep esepteymin.

— Ábdilda Tәjibaevtan dramaturgiya syny salasynda estafetany qabyldap alghan siz emes pe negizi?

— Onyng solay bolghany ras. Teatrtanushylar bar, biraq teatr men әdebiyetti әrkim әrqalay týsinedi. Ádebiyet teatrdyng negizgi materialy bolghanymen, ol ekeuining tuuy men qalyptasu, damu joly eki týrli.

— Jazu qabiletinizding arqasynda oilamaghan jerden synshylyq talantynyzben kórindiniz...

— Men endi oilana bastadym. Ártis bolghannan keyin Ydyrys Noghaybaevtay boy men symbat bolsa, Asanәlidey keskin-kelbet bolsa, al, endi men siyaqty әrtister tolyp jatyr ghoy, Esbolghan Jaysanbaev, Mýlik Sýrtibaev, t.t. Olardyng qataryn kóbeytip qaytemin dedim. Teatr synshysynyng qat ekenin kórip otyrmyn. Jazu qolymnan keledi. Jazghandy әri janym qanday sýiedi! Onyng zandylyqtaryn oqyp-bilip, qyr-syryn iygerip aldym. Endeshe ary qaray nege ýdetpeymin men ony? Osylaysha sonyna týstim men búl ónerdin. Sosyn men ana janrdan bir kórineyin, myna janrdan bir kórineyin degen emespin. Teatrdy tandadym, sol joldan ainymay kele jatyrmyn. On shaqty kitap shyghardym, myngha tarta maqala jazdym. Osynyng bәri teatrgha degen sýiispenshilikten tudy. Ol janymnyng jalghasy sekildi menin.

— Býgingi teatrgha shynayylyqtan ózge taghy ne jetispeydi?

— Enbekqorlyq jetispeydi. Talant bәrinde bar. Myna óner akademiyasyna darynsyz balany almaymyz biz. Degenmen, әrtisterimizdi túrmys biylep ketken. Asabalyq, konsert jýrgizu sekildi kóbirek aqsha týsetin jerge elendep, elpildep túrady. Sonyng saldarynan anau negizgi óner shettep qalady. Olardy da týsinuge bolady, jalaqylary júmyryna júq bolmaydy. Sondyqtan qúdaydyng bergen ónerin kýnkóristing qamyna kóbirek paydalanu basym. Aldynghy tolqyn bolsa...

— ...Olardyng da kezinde jalaqylary basyna tartsa ayaghyna jetpey jatty, dúrys pa?

— Dúrys, biraq olarda fanatizm, ónerge berilgendik basym edi. Ári ónerpazdyng oiyn bóletin býgingi kóp duman ol kezde joq bolatyn, «jana qazaqtar» degen bolmaytyn. Áytse de, ol kisiler salmaqty, saldarly týrde bir ghana janrmen ainalysty.

— Osy tústa adam boyyndaghy talanttyng ashyluy degen manyzdy problemagha jaqyndadyq. Siz ózinizding synshylyq qabiletinizding әrtistiginizden basym ekenin der kezinde bayqadynyz. Al, bizding qazaq jan basyna shaqqanda talanttarynyng kóptigi jaghynan da, sol talanttarynyng sonyna deyin jarqyrap ashylmauy jaghynan da birinshi oryndy eshkimge bermeytin shyghar...

— Talanttyng ashyluy aldymen sol adamnyng ózine baylanysty. Túlgha kele-kele qalyptasady. Boyyndaghy baryn, nәrin sarqyp bere bilu degen qiyn nәrse. Óneri jetse ómiri jetpey jatady. Men alysqa barmay-aq ózimdi alayyn. Ákem – shahter, sheshem ýy sharuasyndaghy әiel. Olardyng meni ónerge, jazugha baulitynday bilimderi bolghan joq. Tek bar aitatyndary «oqy, adam bol, adal bol, bireuding ala jibin attama, pәlenshening jalghyz balasy sóitipti degizbe» bolatyn. «Men ministr bolmadym dep ókinbeymin, sebebi qara júmystyng tәtti nanyn jedim, adal enbegimmen kýn kórdim, sen de qay júmysty isteseng de sonyng sonyna týsip, berilip, jerine jetkizip adal iste, nәtiyje shyghar» deytin әkem. Adam talantyna ózi basshy. Jylqy qalyng qardy túyaghymen arshyp jey me shópti, adam da sonday tómpeshteuden taymau kerek. Jarqyrap, jaryp shyghu-shyqpau sol talanttyng óz qolynda. Qaytpas-qaysar jiger kerek jigitke.

Men shyndyqqa kelgende eshkimdi ayamaymyn

— Sizding turashyl, oiyn ashyq aitatyn mineziniz kópke mәlim. Synshy bola alghanynyz da sodan shyghar, bәlkim. Endi osy minezinizding ózinizge kedergi keltirgen kezi boldy ma?

— Búl minezim uaqytsha, tyzetpe, ózime tek dúshpan tauyp beredi de túrady. Osy kafedra mәjilisterining ózinde ishimdegini jayyp salamyn. Júqalap, júmsarta almaymyn. Bireuleri kýlip «Áshirbek agha aitady-au» dep jatady. Bireuleri ýndemey tyrysyp qalady. Men shyndyqqa kelgende eshkimdi ayamaymyn. Mening sondaghy kózdeytinim - bireudi múqatu nemese túqyrtyp tastau emes, kóterilgen mәselege baylanysty oiymdy býkpey aitu ghana. Ertennen bastap onyng maghan degen sәlemi qisayyp ta qalady, men ony bilip túramyn. Men synaghan adamdy keybireuler jalpaqtap maqtap jatady, ony da jii bayqaymyn. Biraq... Álgi synalghan kisim bir ay óte me, eki ay óte me, bir jyl óte me, janaghy jalpaqbaylardan góri maghan әldeqayda jyly qaray bastaydy. Shynayy qatynasqa kóshedi. Men osynyng dәmin tatyp, dәndep aldym, bauyrym. Býgin renjiydi, erteng renjiydi, ary ketse arghykýni renjiydi, sosyn basylady, saralaydy, salmaqtaydy, bezbendeydi, mening aitqanym tarazy basyn basyp túrghanyna ózining kózi jetedi, nәtiyjesinde eng jaqyny men bolyp shyghamyn! Shyn janyng ashyp aitsan, qansha ashy aitsang da anyq bir qúday soqqan adam bolmasa sening sózine toqtaydy. Jylpyldatsan, kólgirsitsen, dәl sol sәtte atyng kópirden ótip ketui, jaqsy atty kórinip qaluyng mýmkin, biraq anaday oy aityp otyrghan adam da osal jan emes qoy, erteng onashada ózimen-ózi qalyp, qayta kýiis qayyrghanda kimdiki kóbik, kimdiki et, bayqap qoyady.

— Minez adamnyng jasyna, ómirlik tәjiriybesining molangyna baylanysty ózgere me eken?

— Júmsarady dep aita almaymyn, qayta «soqyr kórgeninen jazbaydy» degendey qataya týsui mýmkin. Jasqa baylanysty qorytyndy shygharugha men asa qartayyp ta otyrghan joqpyn, ol sezim jayly aituym qiyn. Mening óz dausym keyde asqaq shyghuy, keyde qúmyq shyghuy mýmkin, ol sol sәttegi jaghdaygha, sóz aitylar nysangha baylanysty bolyp keledi. Ózim «sol bayaghy bir Áshirbek» kýiimde qalatyn shygharmyn.

— Artyq ketken, «obal jasadym-au» degen kezderiniz boldy ma?

— Boldy. Kóp boldy. Sen de adam balasysyn, keyde qatty qyzyp ketesin, onday jaghday kezdesedi. Biraq, tipti shyghandap ketken jerim bolghan joq.

— Álgindey artyq aitqan shaqta ne isteysiz?

— Artyq aittym eken dep artynan jýgirip baryp, keshirim súrau joq mening әdetimde. Qaytarym jasaytyn, týzeytin kez asyqpasang ózi keledi bir kýni. «Pәlenshe, men ótkende sening myna oiyndy onsha týsinbeppin, sening baghytyn, ústanymyng bylay eken, men sәl asylyq etippin, artyq ketippin» degen sәtterim boldy. Ol da quanyp qalady, mening de iyghymnan zil batpan jýk týsedi. Al, tym shyghandap ketpeytinim men oilanyp sóileymin. Búl sózim maqtanysh sekildi estilui mýmkin, qalay bolghanda da men oilanyp sóileuge tyrysamyn. Óitkeni, qatelesu onay. Qayta-qayta qatelese berseng de syiyng ketedi.

— Bir kezderi «qazaqtyng eki problemasy bar, ol futboly men kinosy» degen sóz aitylyp jýrdi. Futboldy әngime etpey-aq qoyayyq, biraq býgingi qazaq kinosynyng basynan dau arylmaytynynyng sebebi nede? Qazaq teatry ózi-óz bolghaly jaqsy jaghymen tanylyp kele jatsa, kinosy sonyng kerisinshe týri. Oinaytyn әrtister negizinen eki jaqqa da birdey. Men songhy jyldardaghy ómirimizding kólenke jaghyn basa kórsetip, sonyng arqasynda syrtta jýlde alghysh «jana tolqyndy» esepke qosyp otyrghan joqpyn.

— Teatr - eng kóne ónerding biri. Onyng jasy qazir ýsh myng jyldyng ýstinde. Qazaq teatryna әli jýz jyl da tolghan joq. Sonyng ózinde qazaq teatrynyng qazaq kinosynan jasy ýlken. Sol sebepti teatrdyng dәstýr saluy kinodan góri qomaqtylau. Salmaqtylau. Teatr halyqpen kinodan búryn qauyshty, tanysyp-bilisti, erterek kórindi, búqaranyng jýregine kinodan búryn jol tartty. Kino keyindeu keldi. Keyde bizding atymyzgha «auyzdy qu shóppen sýrte beresinder, jetpisinshi jyldardaghy kinony algha tarta beresinder» degen sóz aitylyp jatady. Eger býgingi kinomyzdyng dengeyi sol jetpisinshi jyldardan asyp týsip jatsa, biz ony algha tartpaghan bolar edik. Ótkendi kóksep otyrghan men de joq, biraq «Atamannyng aqyryna», «Qyz-Jibekke», «Taqiyaly perishtege», «Bizding sýiikti dәrigerge», «Mening atym Qojagha» jetip jatqan býgingi әdemi, oily kórkem polotnolaryng qaysy senin? Joq qoy. Teatr bolsyn, kino bolsyn, jalpy ónerding qaysy týri bolmasyn, ózining halqynyn, ózining últynyng boyauyn, naqyshyn, minez-qúlqyn, bet-beynesin, erekshelikterin kelistirip kórsete almasa ol óner kimdiki degen súraq tuady. Eger bizge bir-aq týsti, bir-aq naqyshty, bir-aq últty teatr kerek bolsa onda orys teatry jetip-artylar edi. Bizge qyrghyz teatrynyn, ózbek teatrynyn, nemis teatrynyn, syghan teatrynyng keregi bolmas edi. Ýirenuine, oqyp-toquyna orys teatry degen dariya bar, telegey-teniz bar, múhit bar. Ýlken әdebiyet, ýlken dýniye. Qabylda da jata ber. Ángime әr últtyng ózining óneri, óz teatry, óz kinosy boluy kerektiginde. Últtyng óneri eken, onda sol ónerde últtyng beynesi tolyq kórinis tabuy tiyis.

— Kinoda osy talaptyng oryndalmauy, osy biyikting alynbauy nede?

— Onyng sebebi kino qoyatyn adamdardyng talantynyng kemdiginde. Men osy mәseleni ýnemi aityp kelemin, maghan ókpeleydi, ókpelese atamnan ary. Men Shәken Aymanovtan, Súltan Qojyqovtan, Mәjit Begalinnen, Abdolla Qarsaqbaevtan keyin sol dengeyge kóterilgen qazaq rejisseryn bilmeymin. Joq! Túlgha joq! Bir-eki kino shygharady, sodan joq bolady, qúryp ketedi, qaytyp kórinbeydi. Nege olar ary qaray tuyndatpaydy? Nege olar ózderining aldyndaghy sara joldy ary qaray jalghamaydy? «Otyrardyng kýireui» degen tәp-tәuir filim týsirgen Ardaq Ámireqúlov degen rejisserymyz qayda ketti? Bizneste jýr dep estiymiz. Shәken Aymanovtar kino týsirgende qosymsha basqa bir salamen ainalysypty nemese býgin ol myna salagha týsip ketipti degendi estimeytinbiz. Olar sol ónermen auyratyn, kýndiz-týni olardyng oilaytyny sol tuyndysy bolatyn. Olardyng býkil tabighaty, bolmys-bitimi, oiy-qiyaly sol dýniyening ýstinde bolatyn. Kýmp berip týsip ketken auradan qaytyp shyqpaytyn, basqa jaqqa moyyn búrmaytyn. Býgingiler jol-jónekey biznesin de jýrgizip alghysy keledi, qyzmetti de iygerip tastaghysy keledi. Sóitip jýrip arasynda kino da týsirip tastaghysy keledi. Týsinbeymin. Mamansyng ba, sol sharuandy bitirseyshi aldymen. Ózine tanylghan jaqsy atty ary qaray damytpaysyng ba? Oblys chempiony bolghan sportshy respublika chempiony bolghysy keledi, ony baghyndyrsa әlem chempiony boludy kókseydi. Nege bizding rejisserlarda osy talasu joq?
Syrttan rejisser shaqyryp kino qoi, әrtisterdi shaqyryp últtyq keyipkerlerindi somdatu degeniniz bireuding zatyn uaqytsha prokatqa, jalgha alyp paydalanghanmen birdey. Ótkende «Kóshpendilerdi» kórgennen keyin «bireuding kostumin kiyip toygha baryp kelgen adamnyng keypindemin, kónilim qy jegendey bolyp túr menin» dep jazdym. Abylay-hanymdy amerikalyq, Bauyrjanymdy qyrghyz oinasa, onda myna bildey óner akademiyasyn nesine ústap otyrmyz biz? Qaptaghan professorlardyng ne keregi bar ol uaqytta? Óz Abayyndy, óz Abylayyndy ózing týsire almasan, ózing oinay almasang men múny qorlyq deymin. Meni púshayman etip otyr osy jayt. Auyrtyp otyr. Bireuler arqyly syrtqa tanylamyz dep jýrmiz ghoy, keshirsin meni, әrkimning әrqalay oilaugha haqy bar ghoy, men onday pikirdi qystyrmaymyn.

— Búl әngimeden shyghatyn qorytyndy - janaghy óziniz atap ketken rejisser aghalarymyz óner jolyndaghy izbasarlaryn dayynday almaghan ghoy?

— Dayynday almaghan! Sonyng saldarynan úrpaqtar sabaqtastyghy ýzilip qalyp otyr býgin.

Kórermen ózi keletin opera jasay almadyq

— Teatrgha qaytyp oralsaq. Shәken aghamyz «Taqiyaly perishtedegi» balet teatryndaghy epizod arqyly ne aitqysy keldi dep oilaysyz? Balet bizge kerek emes degendi isharalaghany ma, artta qaldy dep óz halqyn synaghany ma?

— Balet kerek emes deytindey Shәkeng ziyalylyqtan júrday jan bolghan joq qoy. Ol jerde rejisser auyl adamynyng psihologiyasyn ghana berip túr. Tosyn ónerdi qabylday qoy onay ma? Jaqynda akademiyamyzdyng elu jyldyq mereytoyynda zaldy bir qyz tyrjalanash kesip ótti. Qansha jerden óner adamymyz desek te professor, dosent bitken betimizdi bastyq. Balet — by ónerining bir týri. Europadan kelgen týri. Europanyng әseri joq dep ónerimizding eshbir týrin aita almaymyz. Áueli dramanyng ózi qoyyrtpaq. Onda batystyq elementter tolyp jýr.

— Qazir bizde әnshi bar, opera joq. Kórermendi operagha tartu degen problemagha ainaldy. Opera da balet sekildi әli bizge tosyndau, jalpygha birdey týsiniktilikten alshaqtau jatqan óner emes pe?

— Operagha bizding halqymyz dayyn emes dep aitayyn deseng Kýlәshtardyng kezinde sol operagha esikti syndyryp kiredi eken júrt. Qalay senbeysin, Kәuken Kenjetaevtyn, Habiba Elebekovanyn, Hadisha Bókeevanyng kózi tiri ghoy. «Er Targhyngha», «Jalbyrgha», «Ayman-Sholpangha», «Abaygha», «Birjan-Saragha» biylet tabu aqyret edi deydi. Kerek bolmasa halyq ol qoyylymdargha nege bardy? Mәsele basqada. Biz býgin halyq baratynday dәrejede oiyn qoyyp jatqan joqpyz. Kórkemdik dengeyimiz tómen, halyqty qanaghattandyratyn dengeyde emes. «Abaydy» qarasanyz qyrqyp-qyrqyp, eki aktiden bir akti jasap, ýsh aktiden eki akti jasap, kerek jerining bәrin alyp tastaghan. Kóre almaydy, qabylday almaydy halyq múny. Mýmkin osynday әreketter shyghar bizding sorymyzdy qaynatyp otyrghan? Opera auyr óner, auyr artilleriya. Dekorasiyasyn auystyrudyng ózi jarty saghatty alady. Biz kórermendi baurap alatyn bir kiltipandy taba almay jatyrmyz. Búl jerde әleumettik zertteuler men taldaular, saraptaular jetispeydi bizge meninshe. Bizge opera kerek pe?

— Kerek bolsa qanday opera kerek?

— IYә, onyng qandayy kerek. Osy zertteulerding joqtyghyn tilge tiyek etkim keledi. Kinonyng qandayy kerek, kórermen neni kórgisi keledi, orta buynnyng kónili qalaytyny ne, jastardyng izdeytini ónerding qanday týri? Biz kenjelep qaldyq búl mәselede. Jiyrma adam bolsyn, jýz adam bolsyn operagha barady, olar sodan lәzzat alady. Býgin esikti syndyryp kiretin kóp kórermen joq dep operagha qoldy bir siltesek, erteng ony ornyna qalay keltiremiz? Eng bastysy, kórermen ózi keletindey opera jasay almay jatyrmyz, sheberligimiz jetpey jatyr.

Muzeyleriniz de sonday. Qaptap, topyrlap múrajaylargha baryp jatqan júrtty kórsetinizshi maghan! Jәne búl tabighy jaghday. Fransiyanyzdyng múrajayynda da osy, Budapeshtte de, Seulde de dәl solay. Biraq, múrajay degen taghy da últtyng beynesin kórsetetin sala. Sizdi syrt júrtqa tanystyrady. Syrt júrt sizdi osynda qoyylghan jәdigerlerinizge qarap tanidy, oy týiedi. Múrajaylargha ózimizding qazaqtarymyz az barady nemese barmaydy dep jauyp tastaugha bolmaydy.

— Músylmandyq shyghysta opera men baletting damuy qanday dengeyde?

— Opera negizi shyghystyq óner. Kairde ýlken opera teatry bar. Operanyng atasy Djuzeppe Verdiyding «Aidasy» on bir kýnde jazylyp, Mysyr padishasynyng әmirimen piramidalardyng týbinde qoyylghan. Túsauy osy Mysyr elinde kesilgen. Yaghni, Shyghysta da búl bekzat ónerding ózindik izetti kórermeni bar.

— Al, baletting jaghdayy qanday eken?

— Balet últtyq beynede. Ony men ósu dep aita almaymyn. Europanyng baletinen, orystyng baletinen mýldem beyhabar. Olar osy dengeyimiz ózimizge jetedi, boldyq-toldyq dep esepteytin bolsa, men ony qúrdymgha ketuding alghysharty dep bilemin.

Biz keyde orystyng mәdeniyetine, basqasyna baylanysty týrli pikirler aityp qalyp jatamyz. Orys qansha degenmen bizding kózimizdi ashqan halyq. Olardyng óner men bilimge degen qúshtarlyghyn qansha qabyldasaq ta kóptik etpeydi bizge. Men Ontýstik Koreyada boldym. Teatrtanu degenning ne ekenin bilmeydi. «Senderdi kim taldaydy, jaqsy-jamanyndy kim saraptaydy, tasqa kim týsiredi, attaryndy tarihta kim qaldyrady?» dep súrasan, «jurnalister bar ghoy, solar jazady» deydi. Ataqty әrtisteri sony aitady. Au, olar óner adamdary emes qoy, teatr әdebiyet emes qoy. Ár nәrsening ózining qasapshysy bolady. Eshki «meni kim soysa da qasap soysa eken» dep tilep baqyra ma, búl da sonday. Jurnalister jalpyldap jazyp jatady, biraq ónerding ózining bilimdi, bilikti mamanynyng jazghanynyng ghana salmaghy bolady, ertengi kýnge sol esep.

— Jeti jýz jazushydan jeti ssenarist qana shyghatyny sekildi deysiz ghoy.

— Ángime sonda.

«Ministrding birinshi orynbasary» dese kónilim qonyltaqsyp qalatyn...

— Siz mansaptyng da qúiryghyn ústadynyz. Óner akademiyasynyng rektory, eki ret ministr orynbasary bolyp istediniz. Óner adamy tek ózining ónerimen ainalyssyn desek te sol ónerding ishinen shyqqan, әkimshilikke beyim adamdar da qajet. Osy túrghydan kelgende basshylyq salada qúlashynyzdy kenirek siltey almay qalghan joqsyz ba?

— Men ministrding birinshi orynbasaryna deyin kóterildim, sol mening óz kýshimmen jetken jerim. Ary qaray basqalay bir tetikterdi iske qosu kerek bolghan shyghar, onday tetikter joq mende. Biografiyang da, geografiyang da kerek dep bireuler susyldap jatady, ol jaghyn turalayyn dep men basymdy auyrtqan joqpyn. Ary qaray mening basqarushylyq qabiletimdi qogham qajet etpeydi eken, men qyzmetke jabysyp qalghan joqpyn ghoy. Qúdaygha shýkir, bilimim - basymda, qalamym - qolymda, zeyinim - jýregimde. Barlyq kitabymdy sol qyzmetpen jaghalasa jýrip jazdym. Ábish te ózining kisi óltiretindey qalyng romandaryn qyzmette jýrip jazdy ghoy. Júmys isteymin degen, aitatyn oiymdy jetkizeyin degen adam onyng jolyn da tabady, oghan uaqyt ta tabady.

— Úiymdastyru qolynan keletinderge qaraghanda qolynan búl óner kele qoymaytyndar, esesine kókiregi ýlkender qyzmetke talasqysh keledi. Mening aitayyn degenim, sondaylardy kórgende «jiydigirge qor qylyp jibergenshe, súludyng jeke ózime biyligin ber» dep Múqaghaly aitqanday, men ózim isteyin, istesem ózime de, ónerge de payda ghoy degen jeriniz bolmady ma?

— Men búl mәselede absolutno ashynbaymyn. Berdi qyzmetti, istedim, kórsettim qolymnan is keletinin. Ákem aitqanday adal enbegimmen jetken jerimnen qayttym. Keybireuler siyaqty qaytsem qyzmetting eteginen ústap airylmaymyn degen oy kelgen emes maghan. Bireuler para beredi dep jatady, menen ony eshkim súraghan emes, súraghanda para bere qoyatyn adam men emes. Eng bastysy, jazuymdy joghaltqan joqpyn. Mynadan-aq mening aitqanymdy ózing baghalay ber. Mәdeniyet ministrining orynbasary bolyp dýrildep túrghan shaghymda mening lauazymymdy aityp tanystyrsa, ishimnen kónilim qonyltaqsyp qalatyn. Áytpese, ol kezde mening lapyldaghan jas shaghym, jazghan kitaptarym da býgingidey kóp emes. Degenmenen, nege teatr synshysy, óner qayratkeri dep aitpaydy dep túratynmyn. Jazushylar odaghynyng mýshesimin, onyng basqarmasynyng mýshesi boldym, odaqtyng hatshysy da boldym, teatr qayratkerleri odaghynyng basqarma mýshesimin, nege sonyng bireuin aitpaydy, nege lauazymymdy aitady deytinmin... Al, kóp júrt bayqaymyn, shynynda da qyzmetin aitqandy qalap túrady. Sosyn men maqalagha qol qoyghanda qayratkermin, laureatpyn, professormyn, onyng birin jazbaymyn, gazetter ózderi qoyyp jatady. Men ýshin «teatr synshysy» degennen artyq eshnәrse joq.

— Keybir jazushylar Beyimbet atamyz siyaqty sózge joq ta, jazugha myqty bolady. Endi bireuleri әngimege kýshti, jazuy onsha emes. Sәbit atamyz sonday edi deydi kózin kórgender. Meninshe, sizding de sheshendiginiz jazushylyghynyzdan joghary túrghan sekildi...

— Men onday qadamgha sanaly týrde baramyn. Aytu basqa, jazu basqa. Aytu ýstindegi kónil-kýiindi dәl sol kýiinde qaghazgha týsire almaysyn. Áuezov te solay bolghan, Mýsirepov te solay bolghan. Qansha degenmen әngime aitqanda sen erkin kósilesin, artyq-auys ketken jering bolsa jurnalist bauyrynnyng jóndep jiberetinine degen seniming de bolady, al, ózing sózdi qaghazgha týsirerde sen ony eriksiz qysasyn, sýrgileysin, qalamyng oiyna ilesip ýlgermeydi. Sóz ónerining bir qasireti de osynda jatqan joq pa? Men ýshin jazbasha bayandama jasau degeniniz azap nәrse. Auyzsha jasasam, birazdan song belgili bir biyikke shyghyp alamyn da josylyp otyramyn, әdemi tirkester, oilar, obrazdar bauday týsip qalyp jatady. Biraq, tórt ayaghy teng jorgha qayda bar?..

— Siz ózin-ózi adam etken jandardyng birisiz. Biraq, onday adamdar әdette narsizmge boy aldyryp jatady, uaqyt óte tek qana ózining aitqanyn jón sanaytyn bolady. Sizde osy kemshilik bar ma, synshy adamsyz ghoy, bayqaysyz ba?

— Men jalpy búlynghyrlatyp pikir aitqandy únatpaymyn. Aytsam ba, aitpasam ba, aitsam kóniline alyp qala ma dep ekiúday sezim keshkendi jek kóremin. Biraq, óner bir-aq nәrseni keshirmeydi, ol ýzildi-kesildi pikir aitu. Árkim ózining jýrek-sezimine qaray qabyldaydy, solay ghoy? Bir piesany kórgen tórt adam tórt týrli pikir aituy әbden mýmkin. Óitkeni, olar әrtýrli kózqarastyq túrghydan, әrtýrli ómirlik tәjiriybeden qaraydy. Bireu student retinde, ekinshisi taza biznes adamy retinde, al, men ónertanu professory retinde qaraymyn. Sondyqtan tek meniki jón degen, ýsteldi bir úratyn ýzildi-kesildi pikirge ónerde jol joq. Biraq, solay eken dep jalpaqshesheylikke salynugha taghy bolmaydy. Saghan júrt óner qayratkeri, osy salanyng ýlken mamany ne aitar eken dep qarap otyrghanda byljyrap, múrnynnyng astynan kýnk-kýnk etkening eshkimge kerek emes. Júrt saghan qarsy shyghatynday nemese maqúldaytynday pikir bildir. Shamang kelse júrtty eriksiz baurap, moyyndatatynday etip ait. Eng bastysy, júrtqa oy salatynday sóz ait. Sondyqtan osy ónerge qyzmet etuding arqasynda men janaghy tek qana ózinikin jón kóretin aurudan amanmyn dep oilaymyn.

— Basqa bireu qúndy pikir aitsa moyyndaysyz?

— Áriyne! Talay ret «mynau bir tyng oi, sony kózqaras eken» degen kezim boldy. Jýregi sezimtal adamgha Mәskeuding teatr institutyn bitirip kelu shart emes.

— Ár adamdy ústap túratyn bir nemese birneshe dingek, ústanym bolady. Ol ústanym әsirese «enbegi men aqyly eki jaqtap» ómir ózenining jaghasyna alyp shyqqan adamdarda bolady. Qalyptasqan sózben kredo dep jatady ony. Sizdi ústap túrghan nәrse ne?

— Adaldyq. Kәsipke degen adaldyq. Men poeziyany, prozany, tipti beyneleu ónerin taldap ketuim mýmkin. Ádebiyetti taldau qolymnan әbden keledi. Sebebi, Batystyn, Shyghystyn, jalpy әlem әdebiyetin kóp oqyp, zerttep otyramyn. Biraq, osy teatr degen muzagha adaldyqtan ainymay kelemin. Men o basta talay qazaq sekildi óleng jazyp bastaghanmyn. Satira da jazghanmyn. 1964 jyly «Shlyapa kiygen kýshik» degen ýlken satiralyq әngimem shyqty. Jazushy dostarymnyng taza shygharmashylyqpen ainalyssayshy dep qúda týsip jýrgenderine de kóp boldy. Múny nege aityp otyrmyn? Ár týrli salagha sekirgen emespin. Sanaly týrde. Osy ústanym meni jeter jerime jetkizip keledi.

— Aqyl súrar alpysqa da kelip qaldynyz. Onyng ýstine kóp jylghy ústazsyz. Býgingi úrpaqqa aitar ýsh aqyl-kenesinizdi qalay tújyrymdar ediniz?

— Taghy da enbekqorlyq. Taghy da adaldyq. Taghy da qaysarlyq.

— Men súramaghan, óziniz osy súraqty qoysa eken dep, oilaghan bir nәrse qaldy ma?

— Ontýstik ólkeden keyingi kezde ónerge kelip qosylyp jatatyn túlghalar azayyp bara jatyr...

Súhbattasqan Ómirzaq AQJIGIT, «EVRAZIYa-KZ».

01.12.2005

Abai.kz