Biz býgin Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandarynyng nazaryna tarihshy (marqúm) Núrbolat MASANOV pen belgili jurnalist Ómirzaq Aqjigitting súhbatyn úsynbaqpyz. Osydan 12 jyl búryn aitylghan jaylar әli de ózektiligin joya qoyghan joq. 

«Jeltoqsan» oqighasyna qatysa almadym…

— Sizge janylyspasam osydan jiyrma-otyz jyl búryn qazaq últshyly degen ataq japsyrylghan sekildi edi. Býgin siz últsyzdar kóshin bastap túrsyz. Ángimemizdi osy ózgeriske qalay dushar boldynyz, sodan bastasaq.

— 1980 jyldardyng basynda maghan, ol kezde tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri bolyp istep jýrgenmin, «Qazaqtyng birinshi dәrigerleri» degen kitapty «pikir jazuyp beriniz» dep alyp keldi. Jaqsy kitap eken, әriptesim Irina Erofeeva ekeumiz jaqsy pikir jazyp berdik. Bir qyzyghy, qazaqtyng alghashqy dәrigerlerining barlyghy derlik «Alashorda» partiyasynyng mýsheleri eken. Sodan úmytpasam kompartiyanyng kezekti bir qúryltayynda ortalyq komiytetting iydeologiya jónindegi hatshysy Zakash Kamaliydenov biyik minberden: «Mine, osynday bizding qoghamgha jau, dúshpan kózqarastaghy, «alashordalyqtardy» maqtaytyn kitap shyqty! Oghan pikirdi kenestik ghylym akademiyasynyng ghalymdary Erofeeva men Masanov jazyp otyr» dep, bizdi soydy ghoy kelip. Sonymen, ne kerek, men ómirimde birinshi ret týsinikteme jazdym. Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining ghylym bólimining bastyghy atyna! «Men qazaq últshyly emespin!» dep jazamyn da. Al, meni «qazaq últshyly» dep jariyalaytyndary sol jyldary mening kóshpendiler turaly ghylymy kitabym shyqqannan keyin. Sonymen qatar sol uaqytta biz «Kazahi» dep atalatyn kitap jazyp, onyng qoljazbasy 1984 jyly basyp shygharugha dayyn bolyp edi. Men ol kitaptyng jartysyn jazghan bolatynmyn.

Sonda mening atyma aitylghan basty syn ne boldy deysiz ghoy? Meni «búrynghy kóshpendi qazaq qoghamyn iydealgha ainaldyrghan» dep aiyptady ghoy. Mening «ol qogham artta qalghan, jaman qogham edi» dep jazbaghanym ýshin, ol qogham qanday qogham edi, ony dәl sol kýiinde suretteuge tyrysqanym ýshin. Mening ol kózqarasym partiya sheneunikterining pikirinshe kóshpendilik ómirdi iydealgha ainaldyrghan bolyp shyqty. Áriyne, maghan shabuyl kitap әli jaryq kórmegen song jariya týrde jýrgen joq, «qara pikir» týrinde jýrgizildi. Mine, mening sol kezde ortalyq komiytetting bayaghy ghylym bólimine ekinshi ret týsinikteme jazuyma tura keldi.

— Janaghy kitap keyin shyqty ma?

— IYә, kesilgen, qysqarghan kýide, men jazghan bólimdersiz 1995 jyly jaryq kórdi. Dәlirek aitqanda mening jazghanymnan kirispe men birinshi tarau ghana kirdi, qalghandaryn laqtyryp tastady. «Qazaq últshyly» degen ataq maghan osylay tanyldy.

1986 jyldyng jeltoqsanynan keyin sol kezdegi bizding instituttyng ghylymy qyzmetkeri, keyin onyng diyrektory bolghan M.Qozybaev kompartiyanyng ortalyq komiytetine ýlken jabyq hat joldap, ol hatynyng tútas bir betin maghan arnap, «Masanov qazaqtyng kóshpeli qoghamyn maqtap-madaqtap jýr, ol «qazaq últshyldyghynyng iydeology (iydeolog kazahskogo nasionalizma)» dep jazdy. Kenes ókimeti kezinde mening basymda osynday oqigha oryn aldy...

— Aytpaqshy, sol «Jeltoqsangha» óziniz qatystynyz ba?

— Qatysqan joqpyn. Sebebi, Ghylym akademiyasynyng qoghamdyq ghylymdar bólimining ghylymy hatshysy retinde maghan berilgen, «qyzmetkerlerding júmysqa shyghu tәrtibin tekser, kim júmys ornynda joq, solardy jazyp ber» degen tapsyrmany oryndau ýstinde boldym. Áriyne, múnday tapsyrmany alghan jalghyz men emes edim. Biraq, men de, basqalar da júmysqa kelmegenderdi jasyrdyq, «barlyq qyzmetkerler óz ornynda otyrdy» dep jazyp berdik. Al, shyn mәninde Ghylym akademiyasy ghimaratyndaghy instituttardyng kóp adamy alangha shyqqan bolatyn. Ayta ketu kerek, «tekserushi bolyp otyrghan» bizderdi de teksergender boldy. Sol sebepti de bizding bir adamdy qútqaryp qala almaghanymyz anyqtaldy. Ol әdebiyet institutynyng qyzmetkeri edi, aty úmytpasam Serik bolatyn. Ol alanda tútqyngha alynghan eken, sondyqtan biz ony «júmysta otyrdy» dep jaza almadyq.

— Sizding ózinizde alangha barsam, barlyq oqighany kózimmen kórsem degen oy bolghan joq pa?

— Joq, shynyn aitu kerek, onday oi, talap bolghan joq mende. Jastardyng tirligi ghoy degen oy ghana boldy. Ol uaqytta… Shynymdy aitayyn, barghym kelgen kýnde de júmys ornymnan kete almas edim.

— Onda sizge tarihshy retinde súraq. Aqparat qúraldary halyqtyng sanasyna birjaqty úghymdy tyqpalap jatty. Soghan biraz júrt sendi de. Ásirese, syrttaghylar. Siz óziniz sol aqparattardy qalay qabyldadynyz? Kýmәnynyz boldy ma, bolmady ma?

— Birinshiden, men eresek adammyn, sondyqtan «Jeltoqsannyn» eshqanday da úiymdastyrushysyz, aldyn-ala dayyndyqsyz, birden búrq ete qalghan, qazaq jastarynyng namysqa tiygen iske qarsy jauaby ekenin jaqsy týsindim. Ol qazaq jastaryn ghana emes, qazaq halqyn qorlaghan is edi.

Maghan respublikany kim basqarady — bәribir bolatyn. Biraq, maghan basqa mәsele — ókimetting jastardy alannan ketiru, qudalap ketiru tәsilderi prinsipti manyzgha ie edi. Olardyng jastardy úryp-soghyp ketiru tәsilderin adam jýregi qabylday almaytyn.

Bizderdi, Ghylym akademiyasynyng jas komsomoldary men kommunisterin sol kezdegi Frunze audandyq partiya komiytetine shaqyrdy. Shaqyrylghandardyng teng jartysy — orys, teng jartysy — qazaq. Aupartkom ortalyq partiya komiytetining núsqauy boyynsha ne istedi desenizshi? Olar zauyttargha tapsyrys berip, úshy ýshkirlengen temir tayaqtar jasatyp әkelgen. Endi sol tayaqtarmen bizderdi qarulandyryp, alandaghy jastargha aidap salmaqshy. Mine, dәl sol jerde konflikt bastalyp ketti! Qazaqtar aitty: «Biz alangha da barmaymyz, basqalardyng da baruyna jol bermeymiz! Sabatpaymyz jastardy!» dedi. Al, orystar barugha dayyn túrdy. Birine-biri aiqaylau, jaghagha jarmasu bastaldy. Ne kerek, qazaq jastarynyng tabandylyghy arqasynda partiya serkeleri eshkimdi alangha shyghara almady!

— Esesine alangha qalanyng basqa audandarynan osynday jasaqshylar kelip jatty ghoy…

— Ol ras. Biraq, Frunze audanynan emes. Men sol jerde birinshi ret partiyanyng biylikten airyla bastaghanyn bayqadym. Aqyry halyqqa aitqanyn istete almaghan partiya organdary alangha armiyany, soldattardy әkep tókti. Ony bәrimiz kórdik.

— Mýmkin, soldattardy aldyru isi basqa da júmystarmen qatar jýrgizilgen shyghar.

— Bәribir, olardyng halyqty búrynghyday aitqanyna kóndirip, aidauyna jýrgize almaytyny, jalpy eldi basqara almaytyny belgili boldy. Keyingi eki-ýsh jyl osy ýrdisti tek kýsheytti. 1988 jyly men Mәskeuge kettim. Ol jaqta jýrgende bar oiym qalay kompartiyanyng qatarynan shyghu boldy. Eng onay jolyn taptym da — mýshelik jarna tólemey qoydym. Sonyng ózinde meni partiya qatarynan qumady. Qashan Elisin partiyany jauyp tynghansha resmy týrde sonyng qatarynda jýrdim.

Qazanday búrqyldap qaynap jatqan, «demokratiya, demokratiya» degen Mәskeuden 1992 jyldyng qantarynda kelgen men qazaq últshyldyghynyng jana tolqynyn kórdim. Búl tolqyndy jogharghy jaq ózi quattap, baghyttap, rettep, qoldap, biylikti nyghaytu ýshin paydalanyp otyrghanyn kórdim. Qantarda kelgen men nauryz aiynda qazaq últshyldyghyn, biylikting sayasatyn qatty synap maqala jazdym. Búl sayasat últshyldyq qana emes, emigrasiya tolqynyn tudyryp jatty. Men múnday tolqyn bizding elimiz ýshin ólimmen teng dep eseptedim. Osylaysha men memleketti synaushy jandardyng birine ainaldym.

— Mine, osy jerde siz ben bizding jolymyz eki airylady. Siz oqyghan Mәskeude men de ýsh jyl oqydym. Keyin elge oralyp, ónkey orystardyng ishinde tórt jyl júmys istedim. Qazaqtarday orysqa ong kózben qaraytyn halyq joq. Siz aityp otyrghan jayt qazaq últynyng últtyq sana-sezimining dýr etip kóterilgen, ókinishke qaray, keyin basylyp qalghan shaghy edi. Siz bolsanyz onyng ónin teris ainaldyryp, jau joq jerden jau kórip otyrsyz.

— Men bәribir óz pikirimde qalamyn.

Mende birde-bir aspirant joq…

— Sizding «Kóshpendiler órkeniyeti» degen kitabynyzdan men olardyng órkeniyeti turaly bir jaqsy, jyly sóz taba almadym desem bolady…

— «Órkeniyet» degen sóz әr jaghdayda әrqalay qoldanylady. Men búl kitabymda Toynbiyding «órkeniyetting qalyptasuyna onyng jer jaghdayy әser etedi» degen sózin qoldandym. Men Qazaqstanda ekonomikalyq qatynastardyn, qoghamdyq qatynastardyn, ómir sýrudin, jalpy bәrining erekshe boluyna baylanysty eshkimge úqsamaytyn órkeniyet qalyptasqanyn jazdym. «Órkeniyet» sózi búl jerde sol airyqshylyqty beyneleu ýshin qoldanylyp otyr. Ózin qorshaghan ortanyng resurstaryn óz paydasyna asyra bilu kóshpendilerde biologiyalyq týr, yaghny mal arqyly jýzege asyryldy. Otyryqshy elderde bolsa ol beybiologiyalyq, yaghny enbek qúraldary arqyly iske asty. Eki órkeniyetting arasyndaghy basty aiyrmashylyq osy.
Mәsele nede? Mәsele maghan deyin eshkimning kóshpendilerding sharuashylyq týrlerin, ómir sýru beynesin zerttegisi kelmegeninde. Bәri «kóshpendilik degenimiz óte qarabayyr, zertteuge túrmaytyn, ghylymy qúndylyghy joq qúrylym» dep eseptedi. Ol basqa qúrylymdargha, mysaly otyryqshylyq órkeniyetine eshqanday yqpal jasay almaydy degen pikir qalyptasyp qaldy. Kenes ókimeti de sol sebepti kóshpendilerdi ózine ontaylandyrudyn, beyimdeuding ornyna onyng tamyryna balta shauyp tyndy.
Kóshpendiler ómir sýru ýshin sharuashylyqtyng barlyq týrin iygere bildi. Egin egu kerek bolsa, egin de ekti. Al, ol kezde qazirgi Qazaqstan jerinde eginshilik tek qana reseylikterding әserimen damydy, qalyptasty degen pikir keng qanat jayghan bolatyn. Al, men olay eseptegen joqpyn. Eginshilikpen shúghyldanu kóshpendilerding sharuashylyghynyng ishki bir týri ghana boldy. Mening búl kózqarasym ornyghyp qalghan kózqarasqa qayshy keldi. Biraq jer óndeu kóshpendiler ómirining negizi bola almady, olardyng ómir salty negizinen — kóshpendilik, soghan layyqtalghan mal sharuashylyghy boldy.

— Búl - sizding sol kezdegi kózqarasynyz. Al, býgingi kýn biyiginen qarasaq?

— Býgingi kýn biyiginen qarar bolsaq kereghar (paradoks) jaghday qalyptasyp túr. Men elimizdegi kóshpendiler tarihy jóninen jalghyz ghylym doktorymyn. Mening birde-bir aspirantym joq. Eshkim kóshpendiler ómirin zertteumen ainalysqysy kelmeydi. 3 myn, 4 myng jyl tarihy bar búl órkeniyetti zertteuge qúlshynyp otyrghan bir qazaq joq. Tәuelsizdik kelgeli 13 jyl ótti, ózgergen eshnәrse joq. Nege? Sebebi, kenes ókimeti kezinde barlyghy kommunistik partiyanyng tarihyn zertteumen ainalysty. Derbes el boldyq. Endi bәri tarihty anyzgha ainaldyrumen shúghyldanyp jýr. Jeke túlghalardy shekten tys dәripteumen, búrynghy úly memleket jayly jazumen jýr. Al, naqty tarihty zerttep jýrgen bireui joq. Naqty tarih qarapayym adamdardyng qalay ómir sýrgenin zertteuden, ekonomikalyq jýieni zertteuden bastalady. Yaghni, naghyz ghylymmen ainalysqysy keletin adam joq. Men sol jalghyz kýiimshe qalyp otyrmyn.

— Endigi súraq, kóshpendiler órkeniyeti adamzatqa ne berdi?

— Nege ol adamzatqa ýles berui kerek? Adamzattyng qanday qatysy bar búl jerde? Búl órkeniyet bizge, qazaqtargha berilgen órkeniyet. Biz sonyng negizinde birneshe myng jyl ómir sýrip keldik.

— Túra túrynyz. Órkeniyet atanghannan keyin ol da әrbir adam sekildi artyna bir nәrse qaldyrghan shyghar?

— Al siz ne qaldyrghynyz keledi?

— Kez kelgen sәl de bolsa adamy qúndylyghy, manyzy bar nәrse.

— Siz ben bizding babalarymyz óte bay tarihy mәdeniyet qaldyrghan. Biraq, ony týsinu ýshin bizding birinshiden arnayy bilimimiz bolu kerek, ekinshiden, reseylik jәne basqa da tarihtardaghy qatyp qalghan qalyptardan aryluymyz qajet. Qanday qalyp? Qala boldy degen. Bizde qala bolghan joq. Kitaptar, kitaphanalar boldy degen. Bizde kitaphanalar da bolghan joq. Bizde basqa tarih boldy. Basqa mәdeniyet boldy. Biz — kóshpendilermiz. Endeshe bizding tarihymyz, bizding mәdeniyetimiz jayly oilauymyz kerek. Bizge ne qaldy, biz ne qaldyramyz, sol jayly. Onyng ornyna bizde kitaphana boldy ma, bolmady ma, soghan basymyzdy qatyramyz. Bolghan joq kitaphana! Bizde de, Reseyde de!

— Reseydi qozghamay-aq qoyayyq.

— Jaraydy. Biz ghylymy zertteuding qaghidalary jayynda aityp otyrmyz. Ángimening mәnisi ne qaldyrghanda emes. Biz bay tarih qaldyrdyq, biraq biz ony bil-mey-miz. Jalghyz adam ony taghy otyz jyl zerttese de bilip shygha almaydy.

— Eshnәrse bilmey otyrsaq, onda bizde shynynda da eshnәrse bolmaghan eken ghoy?

— Qalay eshnәrse bolmaghan? Kóshpendi bolu degenimiz eng kemi eki-ýsh mamandyqty iygeru degen sóz. Mal jayly týgel bilu, kenistikte ómir sýre bilu degen sóz. Qayda su bar, t.s.s.

— Osy jerde tarihshylar pikiri qaq jarylady. Bireuleri bizde memlekettikting barlyq sharttary boldy deydi. Kóshpeli bolsaq ta el, memleket boldyq. Endi bireuler eshnәrse bolghan joq deydi. Osy kezde zandy súraq tuady, eshnәrse bolmasa qanday kýsh osynshama alyp kenistikti qorghap keldi?

— Kez kelgen armiya qúmda bir aida ózi-aq óledi.

— Tek qúmda shólden emes, soghystan da óldi ghoy.

— Problema nede, bilesiz be? Bizding óz tarihymyz, óz mәdeniyetimiz bola túra biz taghy da ózge júrttyng tarihyn ózimizge kóshirip әkelip, sonymen ólshegimiz keledi. Stereotipke úrynamyz. Resey de Qazaqstandy alghashynda armiyanyng kýshimen baghyndyryp, tez arada jaulap alghysy keldi. Sonday maqsatpen shyqqan Perovskiyding joryghy ne boldy? Perovskiy barlyq әskerin shólde qyryp aldy. Osydan keyin baryp Resey jaylap beketter túrghyzyp, qazaq jerin birte-birte iygerip alugha kirise bastady. Oraldaghy shekarany ontýstikke deyin aparu ýshin olardyng jýz jylday uaqyty ketti.

— Stereotip dey beresiz. Qalay bolghanda da әngime nәtiyjede emes pe?

— Klassikalyq maghynadaghy memleket kóshpendilerde eshuaqytta bolghan joq. Biraq búl kóshpendilerde biylik instituttary bolghan joq degendi bildirmeydi. Biraq búl memlekettik biylik instituttary emes, búl kóshpendilerding erekshe biylik instituttary bolatyn. Onyng kýshi aumaqqa emes, halyqqa taraytyn. Olar syrt júrtqa qarsy shyqsa mýddeleri bir bolghandyqtan birigip, qarsy shyghyp otyrdy. Biraq búl ol elde memleket boldy degendi bildirmeydi. Basqa elderdegi biylik qúrylymdary jayly týsinik kóshpendilerge jýrmeydi. Bizding júmys solardy zertteu boluy kerek.

— Sizding jogharydaghy «Qazaqtardyng kóshpendi órkeniyeti» kitabynyzdy oqyghan adam ol qanday órkeniyet boldy degen súraqqa jauap taba almaydy. Ekinshi bir «Istoriya Kazahstana: narody y kulitury» degen kitapta siz kóshpendiler eshqanday derlik mәdeny qúndylyqtar qaldyrmady, tipti ghún degen halyq tarihta bolghan joq dep jazasyz. Búl qalay?

— Men arheologtar ýshin úzaq uaqyt saqtalatyn zattay qúndylyqtar qaldyrmady degenmin. Kiyiz úzaq saqtalmaydy ghoy, dúrys pa? Sondyqtan da arheologtar kóshpendiler ómirin emes, otyryqshylyq ómirdi, qalalardy zertteuge qúmar. Al, kóshpendiler qalada túrghan joq.

— Mýmkin olar qytay derekkózderi jazghan kezde qalada túrghan shyghar? Syma Syan, Ban Gu «qanlylardyn, ýisinderding memleketi» dep jazady ghoy.

— Qytaylar ózderining shekarasynan myndaghan shaqyrym jerdegi, kózderimen kórmegendi bireulerding aituymen jazghan. Gerodottyng jazghan dalbasalary sekildi. Al biz bolmaghyr dalbasa derekterding ishinen tittey de bir dәn tabuymyz kerek. Qytay derekkózderine sýienip birde-bir taypanyng qayda ómir sýrgenin anyqtau mýmkin emes.

— Búl sizding kózqarasynyz. Al, әlem ghalymdary ghúndar bolghan, Euraziyany jaulap alghan deydi. Eki kózqarastyng ekeui birdey aqiqat bola almaydy ghoy?

— Men ghylymy oqulyq jazdym, jәne ol enbegim ghylymy ortada týsinistikpen qabyldandy.

— Degenmen sizding kitabynyz oqulyq qoy, studentterge arnalghan…

— Men ol kitapty jazghanda stereotipterden qútylu kerektigin aitu ýshin jazdym, ózimizding erekshe, eshkimge úqsamaytyn tariyh, mәdeniyetimizdi aitu ýshin jazdym.

— Siz osy eki mәsele jayly bir súhbattyng ýstinde osymen ýshinshi ret aityp otyrsyz, biraq onyng ne ekenin maghan týsindirip bere almadynyz. Tipti «biz ol bay tarihty qalay zertteudi de bilmeymiz» deysiz. Ekinshiden siz «saqtargha, ýisinderge tanylyp jýrgen qúndylyq, mәdeniyet» deysiz. Shyn mәninde sonda ol kimdiki, bileyik te bәrimiz, ony nege ashyp aitpaysyz? Basyn bastaghan song ayaghyna deyin jetu kerek qoy.

— Men týsindireyin ne aitqym kelgenin. Qytay derekkózderi bar. Arheologiyalyq zattay derekter bar. Mine, osy zattay derekterde «mynau saqtardiki nemese ýisinderdiki» degen sóz joq qoy. Biz qytaydyng ba, basqanyng ba, bir ghalymynyng aitqanyn alamyz da saqtiki iya ýisindiki deymiz. Eger ol metaldan, farfordan jasalsa men ony kóshpendiler jasaghan joq dep tike aitamyn, olar ony satyp alghan. Al, sýiekten, teriden jasalsa kóshpendiler jasaghan deuge kelisuge bolady. Bizding arheologtar bolsa osy mannan tabyldy ma, búl manda saqtar ómir sýrgen be, yaghny múny tek saqtar jasaghan deydi. Men onymen kelise almaymyn.

— Al, úrpaqtar sabaqtastyghy degenge qalay qaraysyz, saqtar, ýisinder eshqayda auyp ketken joq qoy. Ásirese, Ertis pen Edilding arasyndaghy el jayly eshqanday derekter joq. Al, ol jerde halyq ómir boyy túryp keldi ghoy.

— O-o, siz ýlken problemany qozghap otyrsyz. Ángimening ózi olar jayly derekterding bolmauynda ghoy. Tek arheologiyalyq zattar ghana bar, ol zattardyng bәri kóshpendilerdiki emesi belgili. Men sondyqtan nomadizm institutyn ashu kerek dep jýrmin.

— Institutty qalay ashu kerek deysiz, zertteytin qúraldarynyz joq, jazba, qazba derekkózderiniz joq?
— IYә, olar joq. Bizge ekonomika, ekologiya, mәdeniyet, foliklor, basqa da salalar, eng aqyry rulyq-taypalyq qatynastar arqyly zertteytin institut kerek.
— Qazaq tilin bilmeytin Masanovtyng foliklor arqyly zertteudi aituy tipti qyzyq. Al, sol foliklorda әli kýnge deyin syry ashylmaghan, keyde syry endi ashylyp, filologtargha kómektesip jatqan sózder bar.

— Men ózime kelsem ekonomikany aityp, sony ainaldyryp jýrmin. Al, endi meni foliklor arqyly tolyqtyratyn adam kәni, qayda sol qazaq tilin biletin aspirant?

— Onda nege Núrbolat Masanov ózi qazaqshany ýirenip almaydy?

— Ýirener edim, tek men ózimnen basqa eshkimge búl taqyryp kerek emesin kórdim de Mәskeuden kelgen song sayasattanugha auysyp kettim. Eger eng bolmaghanda bir aspirant kelip «maghan jetekshi bolynyzshy» degende men kóshpendilerdi zertteushi kýiimde qalar edim! Tipti jetekshi bol demey-aq qoysyn. Eger siz maghan osynday bir aspirant tauyp berseniz búl tamasha bolar edi. Búl bolashaq mektepting negizi bolar edi. Ol meni qazaqshagha ýireter edi, men oghan ekologiya, ekonomika jaghynan kómekteser edim. Biraq 10 million qazaqtyng ishinen ony zerttegisi keletin әli bir adam shyqqan joq! Endi siz maghan aitynyzshy, naghyz patriot men be, joq ózining tarihyn jóndep zerttegisi kelmeytin, Resey tarihyna aparyp tanghysy keletin basqalar ma? Men bizding tarih búl ózgeshe bólek tariyh, zertteyik desem maghan qarsy «sen qazaq tilin bilmeysin» degen kinә tagha bastaydy. Sizding de ashyq kinә taqpasanyz da sonday oida ekeninizdi sezip otyrmyn.

— Men kinә taghugha әli jetken joqpyn.

— A-a, әli jetken joqsyz ba? Oghan deyin men sizge, sizderge kinә artyp jatyrmyn, kórdiniz be?

Qazaq qoghamynyng auruyn aitqanym ýshin meni qazaqtar jek kóredi

— Siz qazaq tilining bolashaghy joq dep, ony óli tilderding qataryna qosyp qongynyz arqyly jaman danqqa ie boldynyz. Osy sózinizdi negizdep ketinizshi.

— Ár til sol tildi qoldanushy halyqtyng qúraly. Qazaq tili — keshegi kóshpendilerding tili. Orys tilinde jylqynyng týsi jayly 5-6 sóz bolsa, qazaq tilinde 500-600 sóz bar. Orys tili agrarly, әri qalalanyp kele jatqan til. Qazaq tili ol dengeyge jete alghan joq. Jәne býgingi kýn talabyna say etu óte qiyn bolady. Óte! Ázir ol oghan dayyn emes. Dayyn bolu ýshin ne isteu kerek? Birinshi, barlyq әlemdik ghylymy bilimning bәrin qazaqshagha audaru kerek. Sonda intellektualidyq, ziyatkerlik orta payda bolady. Ol ýshin infraqúrylymdar jasalyp, naqty isterge kóshu kerek.

Meni synaushylar janaghyday aitqan sózimdi kóredi de, mynaday aitqan úsynystarymdy kórmey qalady. Men sonday-aq barlyq sózge birdey qazaqsha balama tauyp, qoldan sóz nemese termin jasaugha da qarsymyn. Nege? Qoldan jasalghan jasandy sóz kóbinese sózdi týsinudi kýrdelilendirip, qiyndatyp jiberedi. Al, ol kerek pe bizge?

Men qazaq qoghamynyng auruyn aitqanym ýshin meni qazaqtar jek kóredi. Nege onda olar dәrigerlerdi jek kórip ketpeydi? Búl — mening qazaq ziyalylaryna ókpe artuymnyng taghy bir sebebi. Olar tynday bilmeydi.

— Núreke, әngime ne aituda emes, qalay aituda ghoy. Jany ashyp aitu bar, tabalap aitu bar. Sizdi tabalap otyr dey almaymyn, óitkeni tek dúshpan ghana tabalaydy, al, siz qazaq halqynyng jauy emessiz dep bilemin. Biraq, siz ýzildi-kesildi aitasyz, al, olay sóilegen adamnyng jarty sózi qate bolady.

— Men búnynyzben kelisemin. Kórdiniz be, siz ekeumiz til tabysa bastadyq.

— Siz qazaqta qala bolghan joq dediniz.

— Bolghan joq. Boldy degen sózding bәri beker.

— Jaraydy, Europany jaulap alghan ghúndar tarihta bolghan joq degen adamdy, әlem ghalymdary bir jaq, bir ózi bir jaq bolghan adamdy men jene almaspyn... Kelesi súraq, siz nege azamattyq qogham qúru jaghyndasyz?

— Álemde tegine qarap últ jazu tek KSRO-da boldy. Fransiyada bәri fransuz elining azamattary, kim bolsanyz da. Zidan — shyqqan tegi arab. Etnikalyq aparteidten aryluymyz kerek. «Qazaqstandyq» dep jazylu kerek, boldy, bitti.

— Núreke, siz Fransiya men Qazaqstannyng aiyrmashylyghyn tamasha bilip otyrsyz, biraq aitpaysyz. Fransiyada túratyndardyng bәri qay tilde sóileydi?

— Fransuz tilinde.

— Áp, bәrekeldi! Bizde de halyqtyng bәri qazaqsha sóileytin, ózin shyn mәninde «fransuzbyn» degen siyaqty «qazaqpyn» deytin bolsyn, sosyn «qazaqstandyq» dep jaza bereyik, esh qarsylyghym joq.

— Ym-m… Biraq, birden orys tilin kerek emes dep, halyqtyng jartysyn ekinshi sortty adamdar etip tastaugha bolmaydy ghoy.

— Núreke, mәseleni olay qoyyp otyrghan eshkim joq, siz ony da jaqsy bilesiz. Bizding aitarymyz — qazaq tilin bil. Boldy! Barlyq әlem elinde bar talap. Janaghy óziniz ýlgi etip otyrghan Fransiyada da, Izrailide de, barlyq elderde solay. Sizderding sorlarynyz nede, bilesiz be? Sizder ózderinizding ýirenshikti ómir qalyptarynyzdy búzbas ýshin ghana býkil últtyng tilin, taghdyryn qúrbandyqqa shalyp otyrsyzdar. Jalqausyzdar! Til ýirengileriniz kelmeydi. Sizder jaghday osy kýiinde qala bersin deysizder, al, tili qúryp jatyr ma, til qúryghan song qazaq degen últ ta qúry ma, oghan bas auyrtqylarynyz kelmeydi.

— Jaqsy, men sizding aitqandarynyzdy qabyl alamyn... Tek qazaq tilin búiryqpen kirgizuge bolmaydy. Memleket óz qolyna alu kerek qazaq tilin tegin ýiretudi. Memleket adal bolsa, biz de oghan adal bolamyz. Men aitqandy memleket istese, sosyn onyng aitqanyn men istemesem, sol kezde maghan keliniz! Sondyqtan qazaq intelliygensiyasy qazaq tilin damytu ýshin ne isteu kerek, sony oilansyn. Al, onyn, keshiriniz meni, oilaytynday miy joq!

— Men óz basym oppozisiya synaghanyna qarsy emespin, biraq jalang synaghanyna, naqty eshnәrse úsynbaghanyna qarsymyn.

— Men úsynyp jatyrmyn.

— Men jalghyz sizdi aitpaymyn. Jalpy oppozisiyany aitamyn.

— Búl kinәnizdi de qabyl alugha mәjbýrmin: olar memlekettik organnan shenge bas úrudy alyp keldi. Maghan synnyng ózin ólshemmen aitynyz deydi. Men «maghan synaghandy Nazarbaev qoydyra almaghan. Sender qoydyramyn dep otyrsyndar ma» deymin.

— Sol oilarynyzdy, synynyzdy aityp jýrsiz be?

— Aytyp jýrmin, tek tyndamaydy ghoy, tyndamaydy…

Ángimelesken Ómirzaq AQJIGIT,“EVRAZIYa-KZ”.05.08.2005

Abai.kz