QR Preziydenti Núrsúltan

Ábishúly Nazarbaevting nazaryna! 

Qytaydaghy qazaq bizge shynymen-aq kerek bolmay qaldy ma?

Bismillәhir rahmanir rahiym

El bolu, derbes bolu, tәuelsiz bolu - kez-kelgen últtyng armany. Maqsaty. Últtyq qaqy. Onyng últtyghynyng aiqyn Qúday bergen dәrejesi әri sol dәrejesining ómirde iske asqan týri. Biz últ boldyq. Shýkir Haqqa. Qazir de últpyz. Álhamdulillәh, tәuelsiz últpyz. Últ bolyp jaratylghan, biraq tәuelsizdigin esh ala almaghan últtar da bar әlemde. Qúdaygha shýkir deytinimiz sodan.

Qazaqstannyng tәuelsizdigimen birge shettegi qandas bauyrlarymyzdy Otan qúshaghyna shaqyrdyq. Búl isimizben qandas bauyrlaryn Otan qúshaghyna oralugha shaqyra alghan әlemdegi ýsh elding qatarynan boldyq. Búl da tәuelsiz eldigimizding bir biyik kórinisi edi.

Álemde joq «Kóshi-qon» zany bizde bar. Sonyng nәtiyjesinde milliongha juyq qandasymyz elge qút bolyp qosyldy. Biraq ta baqanday 25 jyl ishinde. Bylaysha sherik ghasyrda. Búl bir jaghy jas memleket bolghandyghymyzdan bolsa, taghy bir jaghy belgili-belgisiz sebeptermen qazaqtyng jan-sanynyng arta týsuine qarsy toptardyng boluynan, sonday keri kýshterding kóshi-qon mәselesin kóp kidirtuinen shettegi qazaq týgel elge kóship kele almady. Búghan búl maqalada dәlel kórsetuding keregi de shamaly...

Jalpy qóshi-qon maghlúmattaryna sýiensek, әsirese Qytaydaghy qandastarymyzdan osy uaqyttyng ishinde jýz myngha jeteqabyl adam ghana kelip, azamattyghyn alypty. Negizinde әlemdegi qazaq bar elderding ishinde qazaqtyng sany eng kóp el Qytay eli. Sonau 1986 jylghy sanaqpen 1 million 110 myng kýii әli kýnge keledi. Biraq olar sol tústyng ózinde әr otbasy keminde ýshten balaly boluyna memleketten qúqyly bolatyn. Sol meje boyynsha eseptegenning ózinde onda qazir kemi ýsh milliongha juyq jan-sany bolugha tiyis.

Basqa memlekettegi qazaqtargha dәl qytaydaghy sayasat jýrip otyrghan joq. Búny kýlli әlem júrrty biledi. Qytaydyng «josparly tuyt» sayasatyn bylay qoyghannyng ózinde, halyqtyng diny erkindigine ashyq tosqauyl jasaludan tartyp, ondaghy qazaqtyng negizgi ómir sýru daghdysy sanalatyn mal-sharuashylyq kәsibin jýiesinen ózgertip, jappay otyryqtandyru sayasaty jýieli týrde jýrgizilip keledi.

Odan da zorghysy keleshek qazaq úrpaghynyng ana tilinde oquyna ashyq tosqauyl qoyyldy. Qytayda songhy 15 jyldyng jýzinde qazaq balalaryna әdebiyet pen tarihtan basqa sabaqtar taza qytay tilinde jýrgizilip keldi. Tek әdebiyet pen tarih sabaqtaryn ghana qazaq tilinde, qalghan sabaqtardy qytay tilinde oqyghan on jyldyq buyn biyl, ne kelesi jylmen ayaqtamaq. Ary qaray birynghay tek qytaysha oqymaq...

Álemdik aqparat kózderining hararlauyna qaraghanda, osy ýstimizdegi jyldyng qazan aiynda ótetin QHR memlekettik partiya qúryltayynan keyin, memlekette mektepter tútastay qytay tilinde oqudy jolgha qoymaq eken.

Demek, onda endi qazaq balalaryna songhy qalghan mýmkindik bolyp sanalghan qazaq әdebiyeti men tarihy pәni de qytaysha ótiledi degen sóz. Qytay qazaqtary onda búdan ary birynghay qytaysha oqityn bolady.

Demek, búl qytaydaghy neshe million qazaq aghayynnyng Ay men Kýnning amanynda bәrimizding kóz aldymyzda tolyqtay qytaylasugha kóshti degen sóz.

Eger biz memleket bolmaghan bolsaq, taghy bir sәri edi. «Bas qalqasy – tekteytin memleketi joq el, endi qaytsin» deytin kónil-kýy men týsinikting ayasyna siyar edi búl últtyq jaghday. Ári, tipti, qytay sekildi milliard jarym, bolmaghanda ýndister siyaqty milliardtqa juyq, bolmasa orystar siyaqty 200 milliongha tarta halyq bolsaq taghy bir sәri edi. «E, boldy, ózimizdi qamday almay otyrghanda, 2-3 million adamdy qayda әkelip, nemizben asyraymyz» deytindey.

Biz de, Qúdaygha shýkir, Tәniri bergen jerimiz jetedi. Baylyghymyz da bar. Onyng ýstine qytay qazaqtary enbekqor qauym. Olardyng solay ekenine osynda kelgenderining jasap jatqan tirliginen kózimiz әbden jetti, osy 25 jylda. Jalpy olardan kelgenderding kez-kelgeni ózi kelgen auyldarynyng joghyn bar, eginin gýl, malyn myng etip otyr...

Men sonau 96-jylghy «Meni arttaghy elding taghdyry mazalaydy» atty maqalamda, qytaydaghy qazaqtan: «olardy osy on jyl ishinde alsaq, qazaq alamyz. Kelesi on jyl ishinde alsaq diti qytay qazaq alamyz. Al, odan arghy on jyl ishinde alsaq aty qazaq qytay alamyz" dep jazghan edim. Sondaghy «songhy on jyl» degenim mine bastaldy. Qytay endi biyldan (osy qúryltaydan) bastap, ózindegi az últ sanalatyn últtardyng oqu-aghartuyn tútastay qytay tilinde oqugha kóshirip, memleketti birynghay qytay tildi memleketke ainaldyrmaq.

Demek, mysaly, ondaghy qazaqty kelesi jyldan bastap ala bastasaq, ol kósh ondaghan jylgha sozylsa, ondaghy qazaqtyng úrpaqtary jóninen alyp qaraghanda aty qazaq qytay ala bastamaqmyz. Sonda osylay isteu bizge kerek pe edi?

Qytay búl qadamgha birtindep keldi. Ol osy 26 jylda bizdi (memleketimizding jalpy ahualyn) әbden zerttedi. Zertteu barysynda әsirese bizding últtyq mәselege (til, qazaqtyq sana, bauyrlastyq kónil, qandastyq (últtyq) mýdde, oghan memleketting mәn bólu dengeyi...) óte atýsti qaraytynymyzdy bildi. Tipti qazaqqa qazaq sonshalyqty kerek te emes ekenin bildi. Bizding shyn mәninde últtyq memleket emes ekenimizdi, ony oilap otyrghan memleket, memlekettik maqsat joq ekenin bildi. Ol jayly eptegen alannyn, armannyng ghana bar ekenin bildi. Ol tym әlsiz alang men armandy onay ghana basa saludyng joly, tәsili retinde bizding ekonomikalyq әlsizdigimizdi paydalanyp, qaryzgha buu әdisin paydalanyp ýlgerdi. Búl mәselede Qytay óz halqynyng az uaqyttyq qarjylyq mýddesin qayyryp qoyyp, bizge milliardtaghan aqshany qaryzgha berip ýlgerdi...

Myna, qazirgi týrimizde biz óiteyik nemese qazaqty ala qoyayyq dep te túrghamyz joq. Degenmen, ghayyptan tayyp, sonday bir azamattyq oy kónilimizdi sharlap, biz: «qazaghymdy alsam» dey qalsaq, ol: «qaryzymdy qaytar» dep, shap etkeli otyr.

Ózimizdegi osy týitkildi (qaryz mәselesin) ishtey sezetin biz, songhy ailarda Qytay qazaqty soysa da, soqsa da, týrmege japsa da, ashyq sabap jatqan kórinisterdi әlem aqparattaryna jariyalasa da, oghan әlem aqparattary shulap jatsa da biz (memleket) ýnsizbiz... Tipti eshtene bolmaghanday ýnsizbiz.

Áueli ne bolar eken, bizding taraptan qanday reaksiya bolar eken dep biraz últ ziyalysyn (qazaq imamdaryn) týrmege qamap, artynsha óltirgenin óltirip, sottaghanyn sottap, onyng habaryn әdeyi bildirmegen synayly bir halmen jariyalap kórgen Qytay, oghan bizden, resmy memleket tarapynan esh qarsylyq bolmaghasyn, tipti ol ister jayly halyqaralyq aqparat kózderi birinen song biri jariyalap jatsa da, ony kórmegendik tanytyp, ony «solay bolyp jatyr» degenderge: «jalghan aitpandar, eldi dýrliktirmenderge» sayatynday pighyldar tanytqanymyz ýshin, әkki kórshimiz ary qaray ol isin ýdete týsude... Biz taghy da ýnsiz qaludamyz...

Jalpy songhy kezderi qytayda bizding qandastarymyzgha qarata, Qazaqstanda tuysy bolyp, sonymen sóilesse, habarlassa: «ekibetkey» katogoriyasymen jazalana bastaghanyn әlem aqparat kózderining jariyalanymdarynan bilemiz...

Sonda qay qazaqtyng Qazaqstanda tuysy joq eken? Qazaqstan jer betindegi kýlli qazaqtyng jalghyz Otany! Ony (Otanyn) sýigeni, ondaghy tuysqan bauyrlaryn sýigeni, olarmen sóileskeni ýshin olar nege jazyqty, jazaly boluy kerek?

Olardy ol sebepten jazyqty, jazaly etkenshe Otanyna jibere berse bolmas pa edi? Kerisinshe múnda kelgenin qayyra shaqyryp alyp, qoldaryndaghy «Qazaqstan yqtiyarhatyn» jinap alyp nemese ol kuәlikti keri qaytaryp tastaugha mәjbýr etip, olar ony alghandary ýshin jazyqty sanaudyng astarynda ne boluy mýmkin?

Sonda qytay jaq Qazaqstangha kelgisi keletinderding jolyn auyrlatqan ýstine auyrlatyp, onda әli de otyrghandarynyng mal baghatyn jayylymdaryn týrli joldarmen memleketke qaytaryp alyp, ejelden malshylyqpen ainalysatyn bir qauymdy mәjbýrli týrde otyryqtastyryp, mektepte qazaqsha pәnderdi jauyp, balalaryn mәjbýrli týrde qytaysha oqytugha kýshtep, búrynnan qazaq mektepterinde istegen últ ziyalylaryn (múghalimderdi) aula kýzetshisi men aspazgha ainaldyryp, júrtty «Beyqút ýi» (jarty aqshasy ókimetten berilip salynghan ýi, iyesi bir jaqqa kóshse sata almaydy) men kreditke baylap, qip etkenin «Sayasy ýirenu ortalyghyna» (osylay atalatyn jarty ai, bir ai, ýsh ay sayasy tәrbiyeden ótkizu, tipti memleket maqsattaryna say kelmeytinin sodan ary sottap jiberu) qatystyru, bylaysha typyr ete almaytyn (ketem dese de kete almaytyn) etip, matap ústaudyng astarynda ne jatyr?

Demek, múnda ol júrtty (qazaqty) óz múhittaryna túnshyqtyryp, jútyp alu jatyr. Olardy bizge berip, Qazaqstannyng jan-sanyn arttyru, әri ózderining ishki jaghdayyn biletin olardy múnda әkelip ózderine qarsy kýsh etip tayrandatyp qon olar ýshin paydasyz. Kerisinshe olardy ózderinde sinirip jiberu sayasy jaqtan da, strategiyalyq jaqtan da olar ýshin iygilikti...

Al, biz bolsaq, adamgha (qazaqqa, últtyng jan-sanyna) erekshe zәru elmiz. Soghan qaramastan syrttaghy qandastarymyzdy, әsirese qytaydaghy kýnnen-kýnge tilinen, saltynan, seniminen aiyrylyp, bylaysha kópe-kórneu múhiytqa sinip, batyp, jútylyp bara jatqan qandastarymyzdy elimizge tezirek alyp keluding joldaryn shyn mәninde qarastyrmaymyz.

Basqa barlyq sayasy qysymdardyn, bolyp jatqan zansyz, beykýnә kisi ólimderining ózin «bir elding ishki isi, onday ózge eldes últqa basqynshylyghyn ary qaray jýrgize bermes, ghalamdyq qarsylyqtardy eskerip toqtatar» degen adamdyq ýmitpen qaraghannyng ózinde, últ tiline resmi, jýieli, ashyq jýrgizilip kele jatqan, songhy kezde tipti, Qazaqstangha kóz etip boluy mýmkin, uaqytsha qaldyryp kelgen qazaq әdebiyeti men tarih pәnin de oqulyqtardan mýlde alyp tastaugha kóshu isi, búl endi, Qazaqstan memleketining memlekettik túrghydan, maqsatty týrde aralasuyn qatang talap etip otyrghan asa manyzdy, óte ýlken strategiyalyq, anyq shynayy últtyq, búltaryssyz memlekettik mәsele!

Sondyqtan, últtyng tili mәselesi bir últtyng memleket boluyndaghy tórt belgining biri bolyp tabylatyn – búl (2-3 million qazaqtyng tilin joyyp, ózin ashyq assimilyasiyalaugha kirisu mәselesi) mәselege memleketimizding aralaspauy, ýnsiz qarap otyruy bizding jeke, derbes, Qytaymen jәne jer dýniyesindegi kýlli memlekettermen әlem aldynda teng qúqyqty memlekettigimizge keshirusiz, óte batpan, zilden de auyr syn!

Ásirese Qazaqstan ýshin, qazaq halqy ýshin búdan ótken zor joghaltu bolmaq emes!

Biz ótken ghasyrdyng ishinde eki ret 3 millionnan halqyn joghaltqan (asharshylyq jәne «...otan soghysy») halyqpyz. Atalmysh búl iske bey-jay qarasaq, búl joly taghy da 3 millionday qarakózimizden assimilyasiyagha berip, tiri aiyrylghaly otyrmyz... Búl joghaltudyng aldynghy eki joghaltudan ózgesheligi – ol eki joyylu halyqtyng týrli sebeppen ólimimen erekshelense, myna 3 million bauyrymyzdy kóz aldymyzda bolyp jatqan ashyq assimilyasiyagha berip joghaltu – qazaq ghalamda tәuelsizdikke qoly erkin jetken, dýnie qartasynda «Qazaqstan» degen el aiqyn beynelenip, eldigimen de, ghalamdaghy sayasy bet-bedeli, orynymen de esh elden kemsiz, tipti artyghyraq (Elbasymyz qazirgi әlem sayasatkerlerining kósh basyndaghy túlghalardyng eng bedeldilerining biri) memlekettigining túsynda elaralyq sayasatty, diplomatiyany erekshe bir jinishkelenkirep paydalanbaudyng nemese sәl-pәl qazaqy beyghamdyqtyng nemese elde on segiz-aq million jan-sany ghana bar, kenge, jerge bay, biraq adam basyna (jan-sanyna) kedey memleket ekenimizge qaramastan: «syrttaghy qazaqtyng sapalysyn alu» degen siyaqty sәl kekireshildigimizden bolghan eng obal, eng adamgershiliksiz, eng qatygez, eng bassyz, eng kórgendisiz jong, eng tiri sinirip, eng tiri júttyryp, eng tiri jong bolmaq!..

Qazaghyndy qytaydan qaytaryp al, ei, Qazaqstan!

Qúl-Kerim ELEMES

Abai.kz