Ótken ghasyrdyng ayaghynda qazaq halqy tәuelsizdik aldy. Osy ta­rihy oqighanyng bel ortasynda jýrgen ziyaly azamattardyng biri óziniz. Súrayyn degenim - tәuelsizdik tany atqanda qazaq qanday edi, sana qalay qabylady jәne qoghamdyq toptardyng yqpaly jayly aityp berseniz?

- Qazaq tәuelsizdik alar tústa qoghamdyq qúrylym ýsh topqa bólinip túrdy. Birinshisi - elimizding tәuelsiz bolghanyna jan-tәnimen qarsy jәne últtyq iydeyanyng jandanuyna týrshige qaraytyn, kenestik imperiyagha kózsiz berilip, alansyz qyzmet etken, ózi hәm bala-shaghasy qúldyqtyng iygiligin әbden kórgen qazaqtar. Búlardyng kóbi memlekettik tútqada bolghandar. Bir qyzyghy búl toptyng ýrim-bútaqtary әli de memleketting biyik oryndyqtarynda myghym otyr. Qazannyng qúlaghy qoldarynda, qoghamdy qalay búrghysy keledi, solay baghyttaydy.

Ekinshi top - qazaq ziyalylary. Sonyng ishinde - qoghamtanu salasyndaghy belsendi ziyalylar. Sonyng ishinde - Jazushylar odaghy. Óitkeni, tәuelsizdik iydeyasyn qalamgerler kótere bildi, jәne sony dәriptedi, jol kórsetti. Jazushylardyng sol ekpini 2000 jylgha deyin entikpey keldi. Qazirding ózinde naghyz Alash iydeyasy singen keybir qayratkerler belsendiligin joghaltqan joq.

Ótken ghasyrdyng ayaghynda qazaq halqy tәuelsizdik aldy. Osy ta­rihy oqighanyng bel ortasynda jýrgen ziyaly azamattardyng biri óziniz. Súrayyn degenim - tәuelsizdik tany atqanda qazaq qanday edi, sana qalay qabylady jәne qoghamdyq toptardyng yqpaly jayly aityp berseniz?

- Qazaq tәuelsizdik alar tústa qoghamdyq qúrylym ýsh topqa bólinip túrdy. Birinshisi - elimizding tәuelsiz bolghanyna jan-tәnimen qarsy jәne últtyq iydeyanyng jandanuyna týrshige qaraytyn, kenestik imperiyagha kózsiz berilip, alansyz qyzmet etken, ózi hәm bala-shaghasy qúldyqtyng iygiligin әbden kórgen qazaqtar. Búlardyng kóbi memlekettik tútqada bolghandar. Bir qyzyghy búl toptyng ýrim-bútaqtary әli de memleketting biyik oryndyqtarynda myghym otyr. Qazannyng qúlaghy qoldarynda, qoghamdy qalay búrghysy keledi, solay baghyttaydy.

Ekinshi top - qazaq ziyalylary. Sonyng ishinde - qoghamtanu salasyndaghy belsendi ziyalylar. Sonyng ishinde - Jazushylar odaghy. Óitkeni, tәuelsizdik iydeyasyn qalamgerler kótere bildi, jәne sony dәriptedi, jol kórsetti. Jazushylardyng sol ekpini 2000 jylgha deyin entikpey keldi. Qazirding ózinde naghyz Alash iydeyasy singen keybir qayratkerler belsendiligin joghaltqan joq.

Ýshinshi top - tәuelsizdikke nemketti qaraghan, tereng týsinbegen, yaghny oiyna kirip-shyqpaghandar. Jana zamanda alyp-satarlyqpen betpe-bet kelip, birden dýnie quyp ketken­der. Búlardyng qaltalary da, betteri de qalyn, jýrek qatparyna ystyq qan jýgirmegen, suyq. Qay memlekette ómir sýrse de bәribir, aqsha tapsa boldy, aldyna kelgendi qarpyp qalghannan ózge maqsat joq. Essiz ashkózder. Ol әdeti ólse de ózgermeydi. Óitkeni, olardyng tútynu qabileti erekshe jetilgen. Aran men tәbetten basqa eshtene joq. Qazir búlardyng da dәureni jýrip túr.

Mine, biz tәuelsizdikke osynday bir-birine ýilespeytin mýddeler men pighyldar toghysqan týrde kelip kirdik.

- Dúrys aitasyz, rasynda biz tәuelsizdikti jyrym- jyrym jyrtyq keppen qarsy aldyq. Jogharydaghy siz atap ótken toptardyng dәl qazirgi tirligi hәm bet alysy qalay bop jatyr. Ásirese joydasyz jemqorlar men alypsatarlardyng últtyna jany ashyp, bet búratynday týri kórine me?

- Birinshi top jana aittym, memlekettik tútqada әli otyr. Tәuelsizdik kezinde er-toqymyn auystyryp, qayta minip aldy. Búlar bayaghy ekpinmen memleketting betin kók tayghaq múz sekildi býrkep, jauyp alghan. Búryn búl múz óte qalyng edi. Ótken jylghy doktrina jayly talasta múzdyng beti eptep júqardy. Últtyq ruh, últtyq iydeya degen búlardyng qaperinde joq bolatyn. Qazir múzdyng betinde túraq tappay syrghanap jýrgen halyqty bayqap qaldy. Al, halyqtyng arasynan memleketting iyesi retinde, tituldy últ retinde ózine ne kerek ekenin, qanday qúqy bolu kerek ekenin, bilip sony joqtaushylar shyghyp keledi. Bylaysha aitqanda namysy barlar. Odan keyin ne istep, ne qoyghanyn bilmeytin jәne eshtenemen sharuasy joq, qarny toysa boldy, av­tobusta eki qúlaghyn bitep alyp, basy iyzektep, jyndy qoy sekildi búralandap otyrghan beybaqtar...

Al, shyn mәninde joydasyz jemqorlar men alayaq alypsatarlardyng qazaqqa beti búryldy dep aitu qiyn. Alda-jalda bireui qazaqqa paydaly bir is istep jatqan siyaqty kórinedi, al shyndyghynda ol uaqytsha úpay týgendeu bolyp shyghady...

Búdan da ótken ýlken qauip - sol toqsanynshy jyldary, últtyq mýdde, alash jayly aityp belgili bir dengeyge deyin bedel jinap, belgili bir dengeyge deyin biylik tútqasyn ústap, halyqqa tanymal bolghan ziyalylar bar. Búlar osy uaqytqa deyin «alashtatyp» kelse, qazir biylikke qyzmet etuge kóshti. Auzynda Alash, qolyndaghy qalammen doktrinany jazyp otyr. Ekeui bir- birine qarama qayshy. Alashtyng iydeyasy qayda? Doktrina qayda? Doktrinanyng iydeyasy - búrynghy patshalyq Resey bekitken otar­lau sayasatynyng mazmúny. Endi osy ekeuin qalay biriktiruge bo­lady? Eng ókinishtisi, eng qauiptisi - osy. Múnday jalghandyq pen jasandylyq sayasy daghdarysqa alyp baratyn jol. Tipti sayasatty bylay qoyghanda ghylymnyng ózi jalghan jolgha týsip ketti.

- Onda eng ýlken qauip osylar deniz... Búlardyng barlyghy ziyalylar emes pe?

- Eng aldymen, ziyaly kim? Sony bilip alayyq. Qazir biraz adamdar ziyaly qauym joq dep jýr. Sony aityp otyrghan adamnyng ózi ziyalylar esebindegi adam. Al, aityp otyrghan sózi ziyalynyng sózi emes. Mening oiymsha Abay aitqan, Shәkәrim aitqan talap, yaghni, bilimning týpki maqsaty - ar ghylymyn iygeru. Baqastyqpen ghylym ýirenip, bilgenin baqastyqqa paydalanyp ómir sýretinder bar әriyne. Alayda ziyalynyng bәrine ortaq ar oiynyng tarazysy degen bar. Búl degenimiz - jýris-túrysyn, payymyn, bilimin, arymen eseptestirgen, arymen sәikestendirgen adam. Ziyaly bolu ýshin doktor, professor bolu mindetti emes, jýregine iman úyalasa, imannyng jolymen jýrse, әr qadamy izgilikti ústanyp, iygilikti is qylsa, sol adam - ziyaly.

- Túrsyn agha, sózinizdi bóleyin, qazaq ziyalysyna qatysty eng basty kemshilik ne?

- Basty kemshilik - qazaq ziyalylarynyng oiyn bytyratyp, isining berekesin ketirip jýrgen taza qazaqy dәstýrler men úghymdar. Áuezov aitady eken «kommunizmge qazaqtyng qonaqjaylyghymen qosa rushyldyghy da erip ba­rady» dep. Qonaqjaylyghy kommunizmge kerek-aq, al rushyldyghy - kereghar dýniye. Býgingi bizding últshyl, tarihshyl, ózinshe ozyq oily intelliygentterding jetken óresin qaranyz: auzynda - әlemdik órkeniyet, oiynda - ózi, istegeni - rudyng mýddesi. Olar osy rulyq jýieni, ómir sýruding formasy sekildi qabyldaydy. Ataq alugha, dýnie jinaugha, qyzmetke otyrugha paydalanatynqoghamdyq qúrylym. Qazirgi Qazaqstannyng memlekettik basqaru jýiesi tura osyghan negizdelgen. Eger sonyng bir jerinen setinep ketse, bәri qiraydy. So­dan qoryqqandyqtan olar barynsha úiymshyl, barynsha birlikshil, barynsha úranshyl!

Bir oqigha esime týsip otyr. Birde Baluan Sholaqtyng eskertkishi ashylyp, soghan barghanbyz. Ýlken dastarqan ýstinde ózim dauysyn tәuir kóretin әnshi Ayaz Betbaev degen jigit әn saldy. Álgi jigit jyryn tógiltip keldi de «Kýn kósemge ereyik, ýisin bolyp bir jýreyik!» dep tórde otyrghan ýisinning bir bedeldi adamyna qarap dombyrasyn qaghyp-qaghyp toqtady. Qasymda arly qalamger Jarylghap Beysenbay otyrghan, sol kisini týrtip «biz ne ghyp otyr­myz múnda?» dep sóileuge úmsynyp edim, Jaqang «shyrqyn búzbay-aq qoy!» dedi. Al әlgi búlbúl dәl sol jerde marqúm Aqseleu, Rymghaly aghamyz, ghalym Qoyshyghara otyrghanyn týisinbeydi tipti. Ábden ýisinderding ortasynda salyp әdettengen әnin eshqanday qymsynbastan say­rap otyr. Ol jigitti onasha shaqyryp «qazaqtyng әnshisi atanyp el aldynda jýrgen azamatsyng ghoy, qazaqtyng basyn biriktiruge ýgit jasay jýr, onashada ýisin bolyp alsang da jetedi» dep aitayyn desem retin tappadym. Endi sizderding jurnaldarynyz arqyly aitudyng sәti týsip otyr.

Mine, qazaq ziyalysynyng kókiregindegi jaryqshaq osy. Búl memlekettik dengeyden oblystyq, oblystyq dengeyden audandyq, audandyq dengeyden auyldyq dengeyge deyin saty-saty boyynsha shynjyrlanyp qalghan. Ár satynyng óz erekshelikteri bar. Árkim óz salasynda, óz mýmkindiginshe basqa rudyng adamyn manyna bas- tyrmaydy. Qazaqty qazaq retinde emes, ru retinde qarastyrady. Syrttan kelip jatqan qandastarymyzdyng keng baytaq qazaq jerining júmyrshaghyna batyp, sinbey jýrgeni de sodan. Bizde osy rulyq negiz kýnkóris kózine ainalyp ýlgerdi. Endi búl pighyl týzelmeydi. Pighyl týzelmey - peyil týzelmeydi. Peyil týzelmey - iman týzelmeydi. Iman týzelmey - is týzelmeydi. Is týzelmey - qazaq týzelmeydi. Mine, mәselening astary qayda jatyr.

- Jogharyda bizding ghylymnyng ózi jalghan jolgha týsip ketti dediniz, múny qalay týsinsek bolady?

- Núrlan Temirghaliyev degen professor, ghalym bar. Sol kisi: «Qazaqstan ghylymy birtindep boyyn jalghan ghylymgha ýiretip keledi, búl óte qauipti» degen edi. Qazir jalghan ghylymgha boy ýiretti emes, jalghan ghylymdy zertteu bastaldy. Ol jalghan ghylym qashangha deyin sozylady? Bir kýni beti ashylyp, týkke jaramsyz bop shyghady ghoy. Sonda shyn ghylym ilgeri ketedi, biz adasyp aidalada qalamyz. Jalghan ghylym men shyn ghylymnyng arasynyng qanshalyqty alshaq ekenin sonda bilemiz. Ókinishke oray, mynau jaratylystanu ghylymy - naqty ghylym ghoy, sonyng ózi jalghan, sayasilanghan baghyt ústanyp ketti. Qaptaghan akademik dýniyening syryn týsindirip bere almaydy. Qaptaghan zang ghylymynyng doktory zannyng bir babyn týsindirip bere almaydy. - Zang demekshi, osyndayda oigha oralady, bizding eldegi qabyldanghan zandardyng kóbi últtyq mýddege say emes deydi, búl ne sóz?

- Qazaqstanda myng zang bolsa, sonyng toghyz jýz toqsan toghyzy qazaqtyng mýddesin kózdemeydi jәne týsiniksiz. Bir Konstitusiyanyng ózin týsindiru ýshin neshe ret konstitusiyalyq kenes qúrady. Halyqqa emes, zang mamanda­ryna týsindiru ýshin. Jogharghy sotymyzdyng dengeyindegi kadrlargha deyin tәptishtep, bir ay týsindiretin búl qanday zan? Zang degen dәstýrge, últtyq tanymgha negizdelui kerek emes pe?!. Bizdiki oghan negizdelmegen kóshirme zan. Kóshirme bolghanda da, jeng úshynan jalghasugha, kýshtining mýddesin qorghap qalugha negizdelgen qaydaghy-jaydaghy qaraqshylardyng qazynasyn jasyratyn memleketterding zanyn kóshiremiz. Áyteuir kóshirgesin, dúrysyn kóshiru kerek edi. Mysaly, aghylshyndardyng tyiym zanyn alsaq, qazaq últy kóptegen mәseleden aiyghar edi. Fransuzdardyng til turaly zanyn alsaq qazaq tili mәselesi bir-aq jylda sheshiler edi. Nemisting ekonomikadaghy zanyn alsaq, ýsh jyldyng ishinde nәtiyjesin kórer edik. Ókinishke oray olay etpedik!

Ózgeni bylay qoyghanda ótkende ghana «Diny nanym, senim bostandyghy turaly» jana zang qabyldanyp «betaldy dinderdi tirkeuge tyiym salynady eken» degennen keyin sol zannyng ýlgisin oqyp kórsem, 1822 j., 1866 j., 1867 j., 1886 j., 1889 j., 1891 j., 1992 j., 1997 jyldarghy Reseyding missionerlik qaulysynyng kóshirmeleri. Formasy basqa, sol ýlgi. Onda Islam dinine kedergi qoIdyng barlyq sharttary jasalghan. «Meshit au­danda, oblysta, sosyn respublikada bekitilu kerek!» delingen. Endi qaranyz, mysaly, sonau shettegi Janaózendegi bir auyl meshit salghysy keldi deyik, auyl bekitedi, audan bekitedi, oblys bekitedi, Almatydaghy QMDB-yna jiberedi, sosyn olar Astanagha Ádilet ministrligine jiberip, jauap kýtedi...

Kórdiniz be, tek meshitke rúqsat alu ýshin kem degende ýsh ay sarpaldang saparda jýruing kerek. Ol qaghaz QMDB-da bir ay jatady. Ministrlik qarap, bekitip, jauap bergenshe tórt ai, bes ay ketedi. Qanshama uaqyt, qanshama jýike, qanshama aqsha! Búl rúqsat alu ýshin ghana shyqqan ter. Endi soghan aqsha bólip, meshit salam dep túrghan adam kýtip otyra ma?! Ony taghy arhiytekturalyq kenes bekitui kerek. Shettegi bir auylgha bir meshit saludy osynsha qiyndatatyn ne bar?!

- Atalmysh zang naqty missionerlik baghytta bolsa, ol zandy qabyldaytyn memlekettik organgha baryp kórsetpediniz be?

- Bardym, pikir almasu boldy. Zang shygharushy jerdegi deputat, senat dostaryma qoldaghy zannyng baptary men bayyrghy Reseyding shoqyndyru tu­raly missionerlik qaulysyn salystyryp otyryp, statiyalarynyng astyn syzyp otyryp, kórsetip berdim. Tang qalyp otyr. Sonda ony kim jazdy? Sol zandardy biletin adam jazdy. Biletin adam kim? Shoqyndyrushy. Onyng mindeti ne? Islamdy jek kórinishti etip kórsetu. Týrmeden qashqan kim? Músylman! Qylmysy әshkerelenip jatqan kimder? Músylmandar! Teledidar men gazetting aitatyny osy. Qysqasy, músylman memleketindegi basty jau - músylman! Ne degen soraqylyq! Músylmanshylyqqa jaulyq tarihtan beri az bolyp kele jatqan joq... Hijab kiygen qyz kórse titirkenip túratyndar bar. Onyng nege kiygenin de týsinbeydi.

Áneu kýni tarih ghylymdarynyng doktory bir dosym: «hijab kiygender­ge fransuzdar qarsy bop jatyr ghoy...» deydi maghan. Men aittym: «Sizding miynyz teris ainalyp ketken be, joq әlde Fransiyada otyrsyz ba, nemese hristian ba ediniz, biz qazaqpyz, músylmanbyz ghoy!» dep. Mine, jalghan bilim iyesining týsinigi.

- Qysqasy, qansha bilimdi ghalym bolsa da, aqiqatty bilmeytinder kóp qoy...

- Áriyne, Abay aitady: «Ghylym arqyly Allahtyng bir ekenine kózi jetken adam shyn mýmiyn» dep. Endeshe, músylmandyqtyng haq jolyn kórsetu ýshin tenizdey bilim kerek. Imam bauyrla­rymyz júrtty keshke deyin tozaqpen qorqyta bermey, Qúran arqyly dýniyening syryn týsindiruge talpynsa jәne dýnk etip, dýrse qoya bermey, sharighatty sýiinshilep jetkizse...

Diny bilim alghan azamattardyng kóbi qadymy men jәdittik kózqarasty aiyra almaydy. Abaydyng «men ansaghan jana oqu keldi!» dep quanghany osy jәdittik baghyt. Qúnanbay «jas moldanyng oquy úghynyqty eken» dep búrynghy molda­syn Kәmiriddin degen jas moldagha auystyryp, ýsh jyl ony qolynda ústap, balalaryna sharighat aittyrady. Aqyry oyazdar Kәmiriddindi Bayanauylgha qughyndap jiberdi. Bayangha barghan song osy moldadan Qanysh Satbaev, Álkey Marghúlandar oqydy, shәkirtterinen jiyrma jeti akademik shyqty! Qazaqstan ghylymynyng tútqasyn ústaghan solar boldy. Óitkeni olar aqiqat dinnen susyndap ósti ghoy. Dýniyening syryna dúrys baghytta kóz jýgirte aldy...

Qazirgi qazaqtyng kóz aldynda qaptaghan boyaular. Oqidy - týisinbeydi. Estiydi - úqpaydy. Biledi - istemeydi. Miyna shynayy aqyldyng tamshysy tamsa sinbeydi, domalap týsip qalady. Jalghan ghylym qazaqtyng miyn shyrmap, shaytany órmek salyp jatyr. Onday adamgha imannyng núry týsse, kókiregindegi menmendikke shaghylyp keri qaytady.

- Túrsyn agha, ghalym retinde elimizdegi «Bilim jәne ghylym turaly» Zangha kóniliniz tola ma?

- Jiyrma jylday joghary oqu oryndarynda dәris oqyp kelemin. «Bilim jәne ghylym turaly» zandardyng búrynghysy jәne keyingilerimen tolyq ta­nyspyn. Onyng ishinde qazaq últynyng mýddesimen sanasqan zang baptary bir- ekeu ghana. «Jalpygha ortaq bilim beru kerek» degen baptan basqa baptar mening aqylyma onsha qona bermeydi. «Osynday zandy qabyldaghanda ózdering bilip otyryp, ishtey qarsy bola otyryp, nege qabyldaysyndar» dep, qatysty adam­dardan súraymyn ghoy, sonda әlgilerding aitatyny: «basqa amal joq». Sóitsek, ghylym, bilim, din, qúqyq jóninen tórt jýzden astam halyqaralyq kelisim shartqa bayaghyda qol qoyyp tastaghan ekenbiz. Zannyng myna jaghyn qazaqqa qaray búrsan, Fransiyada ma, әiteuir bir halyqaralyq úiym atyp túryp: «joq, olay emes, bylay bolu kerek, bayaghyda qoyghan qoldaryng bar» dep shygha keledi eken. Myna zandy týrtpektep, bir sózin ózgertseng Niu-Yorktan neme­se IYerusalimnen... taghy bireuler óre týregeledi. Osylay shegelep tastaghan.

- Búnyng ishindegi eng soraqysy qaysy bap?

- Búnyng ishindegi eng soraqysy - kredittik tehnologiya. Qazaqstangha kredittik tehnologiyany kirgizu - sauatsyzdyqtyng basy. Kredittik tehnolo­giya dendep kirgen sayyn sauatsyzdyq qaulap ósedi. Sóitip sauatsyz maman­dar payda bolady. Sauatsyz mamandar shyqqannan keyin sauatsyz últ payda bolady. Kóbeytu kestesin bilmeytin balalar mektep bitirip ja­tyr. Qauip pe? Qauip! Abaydyng betin ashpaghan bala orta mektepti altyn medaligha bitirip jatyr. Qauip pe? Qauip! Abaydyng betin ashyp keregi joq, testting súraghyna qaray dayyndalsa bol­dy. Últtyq talgham joq. Ahmet Baytúrsynovtyng kim ekenin bilmeytinder uniyversiytette jýr.

Bizding joghary oqu oryndarynda dәris beretin tarihshy­lar, býgingi zaman tarihshylary - Alashqa degen kózqarasty tek qana jekkórinishpen týsindirip, qazaqtyng tәuelsiz avto­nomiyaly memleketi bolmaghan degen pikirdi oqulyqqa kirgizip, studentterding miyna sinirip jatyr. Ótkende, uniyversiytet­te studentter ekige bólinip, talas jýrgizipti. Bir toby «Alash bolghan, qazaq territoriyasyn anyqtap bergen, olar avtonomiya jariyalaghan» dese, ekinshi jaghy «Alash degen joq, tәuelsizdik degen bolghan joq. Alash qazaqqa qarsy júmys istegen», - dep, eki kýn boyy ýlken auditoriyada pikirtalas ótkizgen eken, aqyry men baryp «arashashy» boldym.

- Qazaq ghylym-bilimining últtyq irgetasyn qalaghan osy alash azamattary emes pe?

- Bәrin emes, bireuin ghana aitayyn. Bireuin ghana emes, bireuining bir isin ghana aitayyq. Egerde, dәl sol kezde Ahmet Baytúrsynov qazaq tili men әdebiyettanu ghylymynyng negizin salmasa, biz búl kýnderi bastauysh pen ba­yandauyshty - «bastaushy» men «qostaushy», anyqtauysh pen tolyqtauyshty, «ayqyndaushy» men «tolyqtyrushy», zat esim men syn esimdi - «negizdi esim» men «týr-týs, qimyl esimi» dep atap jýrer me edik, kim bilsin. Al, shylau men ýsteudi, etistikti qalay atarymyzdy bir Allahtyng ózi bilsin. Til úghymnyng tazalyghy ýshin kýresken alashordashyl Ahansyz esepting tórt amalyna - alu men qosugha, bólu men kóbeytuge at tauyp kórinizshi. «Alynghysh, qosylghysh, kóbeygish, bólingish» dep ottap jýrmesimizge kim kepil?!.

Qazir joghary oqu oryndarynda «Qazaq tili men әdebiyeti» fakulitetin bitirgen student roman oqudy bilmeydi. Jurnalistikany bitirgender Sherhanmen Kamaldyng jazysqan hattaryn ómirinde oqyp kórmegen. Ótkende maghan bir telejurnalist kelip «Abay turaly aitynyzshy!» deydi, men «Abaydyng nesi turaly aitayyn?» deymin. Álgi qyz «Siz aqynsyz ghoy, aityp berinizshi!» dep syzylady. Aqyry ony «kimnen ne turaly súraytynyndy bilip alyp kel!» dep jolgha saldym. Ondaydy bizding jas jurnalisterden, әsirese, keyingi jyldary kóp kórem. Búl degenimiz - jattandy bilim alghan, jasandy tәrbie kórgen, ne ózine, ne ózgege senbeytin jaltaq ómir sýruge mәjbýr úrpaq ósip keledi degen sóz.

Mening bir nemerem bar, birinshi synypqa endi bardy. Ongha deyin san­dy jana bilip jýr, sol balagha Amerikanyng bәlenbay degen matematiyginin, bәlenbay degen zany boyynsha sabaq oqytpaq. Ony ata-ananyng ózderi de bilmeydi. Balanyng óz jasyna qaray kóterer salmaghy bolmay ma?! Sóitip ghylymnan adastyrady. Ghylymnyng mindeti ózinshe oilaudy, óz betinshe mәseleni sheshudi ýiretu. Áuelde bir nәrseni tolyq týsinbegen bala, ómirbaqy eshtene týsinbey tek jattaumen ótedi. Al, jattandy ghylym degenimiz - jalghan ghylym.

- Nemereniz qazaq mektebine barady ghoy?

- Áriyne! Endi qayda barady?

- Bizding biluimizshe qazirgi qazaqtar balalaryn aghylshynsha, qytaysha oqytugha talpynyp jatyr. Búl olardyng sayasy qyraghylyghy ma, әlde...

- Múnyng bir ghana qyryn sóz eteyik. Abayda «...isi sózine, sózi imanyna say bolmasa, odan bez!» deytin mazmúnda taghylym bar. Myna siz aityp otyrghan mәsele osy. Qazirgi qazaqtyng miy men oiynyn, sózi men isining arasyndaghy baylanystar sa­naly adamy baylanys emes, shaytannyng órmegi. Múnyng basty sebebining biri - «zamangha kýileu». Zamangha qaray beyimdelu. Zamandy biyleu emes, zamangha iylenu. Ótken toqsanynshy jyl­dary Abaydyng ólenin oqyghannan góri, kóshede «arzan zat sata­myn!» dep orysshalap aighaylap túrghanyng әlde qayda tiyimdi bol­dy. Mine, sol kezde kóshege әielder shyqty, ýidegi balagha әiel kýlshe әkep berdi. Áyelding oiy kóshede kórgeninen aspady. Sóitip, otbasynda әiel biylik aldy. Ol jalpylasty. Ýy ishindegi erkekting bedeli joyyldy. Al, әiel tәrbiyelegen bala әkesi millioner bolsa da tyndamaydy. Onday erkekte әkelik mys bolmaydy. Anasy qay mektepke berem dese, balasy sol mektep­ke barady. Mine - tәrbiye. Ýlkennen qymsynghan qyzdy kórding be? Kóshede etegi ashyq jýrgen qyzdar әke tәrbiyesin tyndap ósken qyz ba?! Olay em-e-s! Shanyraqta erkekting bedeli qalpyna kelmey, otbasy týzelmeydi. Áke qaqy qalpyna kelip, otbasyndaghy adamdar oryndaryn tappasa, qogham týzelmeydi. Ókinishke oray, múnday jaghdaylardyng kóbi bizding ómirimizge tәn qúbylys.

Ángimelesken Úlarbek Núrghalymúly

«namys.kz» sayty